قوزئی کیپرلی (قیبریسلی) تورک یازیچی، سئناریست و رئژیسسور فرهاد آتیکین «Hocalı Katliamı Günlerinde Aşk; Azerbaycan Maralı» (İstanbul, Destek Yayınları, 2003) رومانینی فارسجایا چئویرن عارف جمشیدی 1360-جی ایلده تبریزده دوغولوب. او، 1392-جی ایلدن اوزو بری تورک ادبياتی‌نین فارسجایا چئوریلمه‌سی ساحه‌‌‌سینده فعالیت گؤستریر. بو رومان اونون فارس دیلینه چئویریب یاییملادیغی 13-جو کتابیدیر. جمشیدی داها اؤنجه «ثالث» و «افق» کیمی مشهور نشریاتلارلا امکداشلیق ائدیب. عمران مهندسی اولماسینا باخمایاراق، او، پئشه‌کار ترجمه‌چی کیمی تانینیر و عزیز نسین، یاشار کمال، اورهان پاموک، احمد اومید و هاکان گوندای کیمی تورکیه-تورک ادبياتی‌نین گؤرکملی نماینده‌لری‌نین اثرلرینی فارس دیلینی قازاندیریب.
لاکن اونون چئویردیگی اثرلر آراسیندا بیز آذربایجان تورکلری اوچون ان اؤنملیسی محض بو روماندیر. بیزه گؤره، ترجمه‌چی‌نین کیمیلیگیمیزین، عادتلریمیزین و تاریخی فایوه‌لریمیزین آنلاتیلدیغی بو اثری فارس دیلینه چئویرمه‌سی تصادفی دئییلدیر. ترجمه‌نین گیریشینده اثری دوغما وطنیمیزه – آذربایجانا اتحاف ائتمه‌سی ده بونو آچیقجا گؤسترمکده‌دیر. قید ائدک کی، 1404-جو ایل مردادین 15-ده اورمیه شهرینده کئچیردیگیمیز رومانین تانیتیم توپلانتیسیندا دا ترجمه‌چی اونو بو رومانی چئویرمگه یؤنلدن عاملین اثرین ادبی دَيری یوخ، خوجالی فاجعه‌‌‌سینی گوندمه گتیرمه‌سی اولدوغونو سؤیله‌میشدی. ترجمه‌چی، تبریز و دیگر گونئی آذربایجانین دیگر شهرلرینده هر اون نفردن بلکه ده یالنیز بیری‌نین بو آجی حادثه‌‌‌دن خبردار اولدوغونو وورغولایاراق، اساس مقصدی‌نین گونئی آذربایجانلیلاری خوجالی قیرغینی ایله تانیش ائتمک اولدوغونو، بو اوغوردا، نه قدر کیچیک اولسا دا، بیر آددیم آتماق ایسته‌دیگینی بیلدیرمیشدی. فارس‌دیللی ادبی محیطده بو جور مضمونلو کتابلارین آنالوقو نادر اولدوغوندان، جمشیدی‌نین ایشی تکجه ترجمه دئییل، هم ده مدنی کؤرپو یاراتماق باخیمیندان بؤیوک اهميت داشی‌ییر. بیزجه، بیزیم دردلریمیزین فارس‌دیللی ادبياتدا دیللندیریلمه‌سی باشلیجا اولاراق بؤیوک بیر ادبی حادثه‌‌‌دیر و بونا گؤره ده آذربایجانلی ترجمه‌چی‌نین ایشی تقدیره‌لاییقدیر. ع.جمشیدی‌نین بو ترجمه‌سی 1403-جو ایلده سون آیلاریندا تهراندا «رایبد» نشریاتی طرفیندن باسیلمیشدیر.
«عشق در روزهای قتل‌عام خوجالی؛ زیبای آذربایجان» رومانی‌نین آنا تئماسی (اساس ایدئیاسی) بیزجه «سوی‌قیریم»دیر. بورادا بیز هم سوسیولوژیک، هم ده ائتیک-اونتولوژیک (هستی‌شناختی) بیر مسئله ایله اوز-اوزه‌ییک و عینی زماندا انسانین دئ‌هومانیزاسیاسی (انسانیت‌زدایی) – یعنی انسانلیقدان محروم ائدیلمه‌سی پروسئسی ایله قارشیلاشیریق. باشقا سؤزله دئسک، یازیچی «سوی‌قیریم» فئنوْمئنینه باخیشی هم اجتماعی، هم ده اونتولوژی کاراکتئر داشی‌ییر. صحبت انسانلیق دَيَرلریندن گئدیر؛ سوی‌قیریم انسانلیغین تمل دَيَرلرینه – مرحمته، یاشاماق حاقّینا، عدالته و سایره‌یه – قارشی یؤنلمیش ان آمانسیز جنایتدیر. بو دهشتلی حادثه بوتون بشریتین وجدانینی یارالاییر و انسانلیغین اورتاق اوتانجینا چئوریلیر. سوی‌قیریم عینی زماندا انسانلیغین یاراتدیغی اخلاق نورمالاری‌نین پوزولماسی آنلامینا دا گلیر.
روماندا پسیخولوژی(ک) تروما، روایتچی اولان روس ضابطین دیلی آراچیلیغی (واسطه‌‌‌سی) ایله بدیعی شکلده تصویر اولونور. بیزجه، بو تصویر اولدوقجا اوغورلو آلینیب. بو یاناشما حادثه‌‌‌لرین سوبیئکتیو تجربه پریزماسیندان گؤستریلمه‌سینه امکان یاراداراق، اوخوجونو ترومانین داخلی دینامیکاسی ایله اوز-اوزه قویور.
یازیچی آچیقجا بیلدیریر: «من انسانا اؤز گئرچک اوزونو گؤسترمک ایسته‌ییرم، اؤزوندن – انسان اولماغیندان اوتانسین دئیه. آخی انسان دا انسانا بونو ائدر؟ اگر بو انسانلیقدیرسا، من انسان دئییلم، اولمامالییام، باشقا بیر شی اولمالییام. آرتیق کیمسه‌یه، هئچ نه‌یه اورگیم یانمایاجاق. بوتون مرحمتیم اورادا – خوجالیدا سونا یئتدی.» بو اونتولوژی یاناشما وارلیق، مسئولیت و اوتانج کیمی فلسفی قاتلاری ایچینه آلیر. ترومانین یالنیز فیزیکی یوخ، وارلیغی سارسیدان (اونتولوژی) یؤنومونو دا گؤستریر.بو دا اثرین تأثیر گوجونو آرتیریر. اثرده یازیچی اؤز موقعینی آچیق شکلده افاده ائدیر، اونون مقصدی بیر چئشید اعتراض و افشا چاغیریشیدیر. او، اوخوجودا (انساندا) اوتانج دویغوسونو اویاتماق ایسته‌ییر. یوخاریدا سسلندیریلن فکرلر وارلیغین آنلامی ایله باغلی سؤاللار دوغورور. بورادا انسانلیق آنلاییشی یالنیز سوسیال آنلام داشیماقلا قالمیر، عینی زماندا «اولماق» فلسفه‌سی‌نین شرطلرییله ده باغلیدیر و اونتولوژی درینلیگی افاده ائدیر. اثرده روحون زده‌لنمه‌سی و اومیدسیزلیک کیمی دویغولار آچیقجا سئزیلیر. خوجالیدا بیتن انسانلیق، مرحمت بوتون بشریتین یاراسینی سیموولیزه ائدیر.
بیزجه، ف.آتیکین روماندا آچیقجا «سوی‌قیریم» تانیملاماسیندان استفاده ائتمه‌سی چوخ اؤنملیدیر. یازیچی‌نین بوسنیا مسلمانلاری‌نین اونودولماز اؤندری، علی عزت بئگوویچین سؤزلرینه استناد ائده‌رک «تاریخی یادداش» مسئله‌‌سینی ایره‌لی چکمه‌سی بیز آذربایجانلیلار اوچون چوخ حیاتی بیر مسئله‌‌دیر: «جنایتلری، سوی‌قیریملاری اونوتماماق لازمدیر، چونکی اونودولان سوی‌قیریم تکرار یاشاناجاقدیر». بو سؤزلر بیزه عمر سیف‌الدینین «تاریخ ازلی بیر تکرّردور» فکرینی خاطرلادیر. بیز یادداشی، حافظه‌سی ضعیف اولان (بلکه ده یادداشی هئچ اولمایان؟) بیر ملّتیک – باشیمزا گلن فلاکتلری تئز اونودوروق و یاخود دا بونلاری بیزه اونوتدورورلار. اونا گؤره ده سون 150 ایلده دفعه‌‌لرله سوی‌قیریما معروض قالمیشیق – شیخ عبیدالله عصیانی، جیلوولوق، کوردلوک-سیمیتقو، خوجالی و سایره بونون آچیق اؤرنکلریدیر. بو دؤنگه (چرخه) سورکلی دولانیر و عادتاً 20-30 ایلده بیر تکرارلانیر – هر حالدا بو دورومون دنیادا بنزر اؤرنکلری چوخ آزدیر (بلکه ده یوخدور؟). بیزجه، بو اونوتقانلیق دورومونو میدانا گتیرن سببلری آراشدیرماق اوچون ایلک اؤنجه «کوللئکتیو یادداش» (حافظۀ جمعی، حافظۀ تاریخی) قاورامینا (مفهومونا) دقت یئتیریلمه‌لدیر. اون دوققوزونجو یوزایل‌لیگین ایکینجی یاراسیندا اورتایا قویولان بو آنلاییشی فرانسیز سوسیولوق موریس هالبواکس «La Mémoire collective» آدلی اثرینده انکشاف ائتدیریب تکمیل‌لشدیرمیشدیر. م.هالبواکس کتابیندا «تاریخی یادداش» و «کوللئکتیف اونوتقانلیق» موضوعلارینا گئنیش یئر وئرمیش، بونلاری دریندن آراشدیرمیشدیر (فارس‌دیللی ادبياتدا گئنیش بیلگی الده ائتمک اوچون باخ. لوئیس کوزر،موریس هالبواکس و حافظۀ جمعی، تهران، حکمت سینا، 1402).
لاکن دنیا ملتلری اؤز آجیلارینی اونوتمور، بو آجیلاری یادداشلاریندا دیری ساخلاییرلار. حتی بیر سیرا ملتلر – ائرمنی (1915-جی ایل حادثلری ایله باغلی) و یهودی (هولوکاست) اؤرنکلرینده اولدوغو کیمی – آجیلاری، فلاکتلری اؤزل مقصدلرله بؤیودوب شیشیریرلر؛ حله بعضاً اونلاری اویدورورلار. بیز ایسه یاشادیقلاریمیزی، گئرچک فاجعه‌‌‌لریمیزی بئله دیللندیره، سسلندیره بیلمیریک. بو آنلامدا یازیچی‌نین بیزی اونوتماماغا چاغیرماسی، بیزیم فاجعه‌‌‌میزی دیله گتیرمه‌سی سون درجه تقدیره‌لاییقدیر. یازیچی بو چاغیریشی ایکی آرقومئنتله (برهان) ایضاح ائدیر: 1. یوخاریدا دا سؤیله‌نیلدیگی کیمی، فاجعه‌‌‌لری اونودارساق، عینی‌سینی یئنیدن یاشایاجاغیق – تاریخ اونوتقانلیغی عفو ائتمیر؛ 2. اونوتماماق، یازیچییا گؤره، بیر انسانلیق مسئله‌‌سیدیر؛ انسانلیغین اورتاق وجدانی‌نین تسلّیسی اوچون تؤره‌دیلمیش جنایتلره حقوقی قیمت وئریلمه‌لی، بو جنایتلری تؤره‌دن جنایتکارلار محکوم ائدیلمه‌لیدیر.
فرهاد آتیک رومانین ایلک فصللریندن باشلایاراق قهرمانلارین دوشونجه‌سی و دیالوقلاری اوزریندن ائتنیک منسوبیت مسئله‌‌سینی ایره‌لی چکیر. یازیچی بیزه دایاتیلان (تحمیل ائدیلن) قوندارما کیملیکلری بری باشدان رد ائده‌رک، اونلارا قارشی تورکلوک کوْنسئپتینی ایره‌لی سورور. ف.آتیکین رومانیندا تورکلوک ملی شعورون تمل ستونودور. پروْوئنسیالیزمی (محلی‌گرایی)، یئرلیچیلیگی،رئگیوْناللیغی خاطرلادان تئرمینلردن اوزاق دوران یازیچی‌نین «تورکلوک» وورغوسو تاریخیمیزی، اورتاق کؤکلریمیزی اوزه چیخاریر. بئله‌لیکله، یازیچی، رومانین هر صحنه‌‌‌سینده سینیرلاییجی، محدودلاشدیریجی تئرمینلری گئرچک و اورتاق کیملیگیمیزله – تورکلوک کونسئپتی ایله عوض ائدیر. آتیک، قوندارما تانیملامالارین دار سرحدلرینی دارماداغین ائده‌رک، تورکلوک شعورونو رومانین بیر چوخ ائپیزوْدوندا ایشله‌میشدیر. بئله‌لیکله، تورکلوک کونسئپتی (قاورامی، آنلاییشی) بیزی واحد تاریخ، دیل، کیملیک و جغرافیا اطرافیندا بیر‌لشدیریر. بورادا تورکلوک تاریخی ارثین داشی‌ییجیسی، دیلین (آنا دیلی) و کیملیگین (ملی کیملیک) واحدلیگی دئمکدیر.
ف.آتیک آذربایجان تاریخینی، جغرافیاسینی، عمومیتله رئگیونو، بؤلگه تاریخینی و روس-سووئت سیاستی‌نین ایمپئریالیست ایچ‌اوزونو (ماهیتینی) دریندن قاورامیشدیر. اثرده روس ایمپئریاسی‌نین آذربایجاندا و بؤلگه‌ده آپاردیغی مستملکه‌چیلیک سیاستی، اونون استثمار مئکانیزملری، آذربایجان تورکلرینه قارشی یورودولن سیستملی آیری-سئچکیلیک آیرینتیلی بیچیمده آراشدیریلیب تنقید ائدیلیر.
روماندا آذربایجان تورکلری‌نین دوغما تورپاقلاریندان زورلا کؤچورولمه‌سی، دئموقرافیک مهندسلیک سیاستی و ائتنیک تمیزله‌مه‌لر اوغورلو شکلده تصویر و تحلیل اولونور، قاراباغین اشغالی و خوجالی فاجعه‌‌‌سینه آپاران یول دقیقلیکله، آردیجیللیقلا ایزلنیر. یازیچی ائرمنیلرین تورپاق ادعالارینی بدیعی دیل امکانلاری ایله افشا ائتمگی باجاریبدیر. بو باخیمدان، بیزجه، رومانین یونس اوغوزون «اووچو» و ایوب عباسووون «زنگه‌زور» رومانلاری ایله بنزر یؤنلری واردیر. سؤزو گئدن اثرلرده ده تاریخی دده-بابا تورپاقلاریمیزین آردیجیل اولاراق نئجه اشغالی ائدیلدیگی گؤستریلمیشدیر؛ تک فرق ایسه اوندان عبارتدیر کی، بیرینجیده اولایلار گؤیجه‌ده، سونونجودا ایسه – اثرین آدیندان دا بللی اولدوغو کیمی – زنگه‌زوردا جریان ائدیر.
قید ائدک کی، یازیچی روماندا آذربایجان تورکلری‌نین زنگین مدنی ارثینی ده اوستالیقلا تصویر ائتمیشدیر. اثرده تصویر اولونان قوناق‌سئورلیکله باغلی عادتلریمیز، بایرام تؤرنلریمیز، زنگین سفره مدنیتی و ملی موسیقی اؤرنکلریمیز بیر ائتنوْقرافیک بیر تابلونو آنیمسادیر (خاطرلادیر).
* * *
بو یازینی، یوخاریدا سؤزونو ائتدیگیمیز تانیتیم توپلانتیسیندا چیخیش ائدن اورمیه‌لی ادبيّات آراشدیرماچیسی محمد صبحدلین فکرلری ایله بیتیرمک ایستردیک. م.صبحدیل رومانلا باغلی چیخیشیندا توپلانتیدا گئدن مذاکره‌لره یئنی بیر باخیش بوجاغی گتیرمیشدی. او، بؤیوک حادثه‌‌‌لرین مطلق شکلده بؤیوک ادبی اثرلرین یارانماسینا سبب اولاجاغینا دایر اسکی نظريه‌‌لری رد ائده‌رک، فاجعه‌‌‌نین مقیاسیندان آسیلی اولمایاراق یازماغین خصوصی بیر قابلیت اولدوغونو، ادبی مهارتله تک بیر انسانین فاجعه‌‌‌سینی بئله دنیا مقیاسیندا یایماغین ممکنلویونو وورغولادی. بو دوشونجه‌لرینی اساسلاندیرماق اوچون میانمار (روهینگیا سوی‌قیریمی) کیمی فاجعه‌‌‌لری اؤرنک گؤسترن صبحدله گؤره، دنیا بؤیوک فاجعه‌‌‌لر یاشایانلارا دئییل، مدیاسی اولان، دانیشا بیلن، اثر یارادا بیلن، ادبيات یاراتماغا قادر اولان انسانلارا عایددیر. هیند کؤکنلی ادبيات نظريه‌‌چیسی و فیلوسوفو گایاتری اسپیواکین «مادو دانیشا بیلرمی؟» («آیا فرودست می‌تواند سخن بگوید؟») اثرینده ایره‌لی سوردویو نظريه‌‌نی اساس گؤتورن صبحدل، مادونلوقدان (فرودستی/subalternity) قورتولماغین تک یولونو آنا دیلده یازماقدا، آنا دیلده اثر یاراتماقدا و اؤز فاجعه‌‌‌لرینی آنا دیلده دانیشماقدا گؤردویونو افاده ائتدی. مادونلوقدان خلاص اولماق یولوندا «خوجالی قتل‌عامی گونلرینده عشق» کیمی اثرلرین بؤیوک اؤنم داشیدیغینی وورغولایان اورمیه‌لی ادبيات تنقیدچیسی‌نین فکرینجه، بئله اثرلرین آراچیلیغی (واسطه‌‌‌سی) ایله بیز اؤز باشیمیزا گلن فاجعه‌‌‌لری دنیا مقیاسیندا سسلندیره بیلریک.
یوخاریداکی افاده‌لر بیزه بو یای ایتیردیگیمیز ادبياتیمیزین بؤیوک خادمی، گؤرکملی یازیچی ائلچینین بو سؤزلرینی آنیمسادیر:
«یازیچی یازارکن یالنیز بیر انسان، بیر فرد کیمی اؤزونو افاده ائتمیر. […] هر بیر یازیچی اؤزو ایله برابر، اؤز خالقینی دا افاده ائدیر. هر هانسی بیر یازیچی‌نین یئرینه باشقاسی گلیب اونون خالقی‌نین حسّ و هیجانلاریندان، پسیخولوژیسیندن، امل و آرزوسوندان، گله‌جگی نامینه کئچمیشیندن و بو گونوندن یازمایاجاق. بو – یالنیز همین خالقین اؤز دوغما اوغلونون ایشیدیر. […] یازیچی همیشه استبدادین، ملی حقوقسوزلوغون دشمنی اولموشدور. یازیچی همیشه اؤز خالقی‌نین ان قیزغین و صادق، اعتبارلی ملی تعصب‌کِشی اولموشدور. یازیچی او شخصدیر کی، اؤز آنا دیلینی یاشادیر و انکشاف ائتدیریر و بوندان دا بؤیوک، مقدس بیر وظیفه اولا بیلرمی؟».
دوغرودان دا، اؤز ملتی‌نین آجیسینی، کدرینی، دردینی-سرینی یازماقدان – هم ده بونلاری او ملتین اؤز دیلینده یازماقدان، او دیلی یاشاتماقدان و انکشاف ائتدیرمکدن – داها بؤیوک و مقدس بیر وظیفه تصوّر ائتمک ممکن دئییل. بو وظیفه‌‌‌نی یئرینه یئتیرمک ایسه یالنیز او ملتین حقیقی اولادلاری‌نین میسسیاسیدیر. بونو حیاتا کئچیرمک عینی زماندا او ملتین خلاصی دئمکدیر.
اگر بیز اؤز فاجعه‌‌‌لریمیزی اؤز دیلیمیزده یازماساق، اونلاری کیم یازاجاق؟ اگر بیز فاجعه‌‌‌لریمیزی اؤز دیلیمزده دانیشماساق، اونلاری کیم ائشیده‌جک؟ اگر بیز اؤز تاریخیمیزی اؤز ادبياتیمیزلا یاشاتماساق، اونو کیم خاطرلایاجاق؟
بو باغلامدا «خوجالی قتل‌عامی گونلرینده عشق» کیمی اثرلرین عرصه‌‌یه گلمه‌سی سون درجه ضروریدیر. آمّا اونوتمامالی‌ییق کی، بیزیم قان یادداشیمیز یالنیز خوجالی ایله سینیرلانمیر. 1918-جی ایلده گونئی و قوزئی آذربایجاندا باش وئرمیش جیلوْولوق و مارت سوی‌قیریملاری کیمی فاجعه‌‌‌لر ده بو یادداشین آیریلماز پارچالاریدیر. بو فاجعه‌‌‌لر اونوتدورولموش، اؤرت-باس ائدیلمیش اولسا دا بیزیم ملی یادداشیمیزین سینما نقطه‌‌‌لریدیر و بو باره‌ده دانیشماق، اونلارلا باغلی یازماق ملی وظیفه‌‌‌دیر. بو یادداشی یاشاتماق اوچون یازماق، دانیشماق و یاراتماق گرکدیر.
ادبيات یالنیز ائستئتیکا دئییل، هم ده ائتیک-اخلاقی بیر مسئولیتدیر و بو ائتیک مسئولیت – اؤز دیلیمیزده دانیشماق، اؤز تاریخیمیزی یازماق و ملتیمیزین زده‌لنمیش «کوللئکتیو یادداش»ینی اوْنارماقدان و اونو برپا ائتمکدن عبارتدیر.
بیر سؤزله، قیبریسلی تورک یازیچی‌نین بو اثری، خوجالی فاجعه‌‌‌سینی مرکزه آلاراق سوی‌قیریم آنا تئماسینی ایشله‌مه‌سی، ائله‌جه ده تاریخی یادداش و ملی کیملیگین دیرچلیشی موضوعلارینا توخونماسی، ملی فاجعه‌‌‌لری آنا دیلینده یازماق مسئولیتینی عاغلا گتیرمه‌سی، انسانلیق دَيَرلرینی اؤن پلانا چیخارماسی، ادبی-مدنی کؤرپو یارادا بیلمه‌سی باخیمدان دَيَرلیدیر. رومان یالنیز بیر سئوگی حکایه‌‌سی دئییل؛ عینی زماندا خوجالی سوی‌قیریمینی ایره‌لی چکه‌رک، ملی آغرینی، ملی فاجعه‌‌‌نی افاده ائدن بیر اثردیر.
***
یئری گلمیشکن اونو دا قید ائدک کی، سؤزوگئدن توپلانتی اورمیه شهری و عمومیلیکده آذربایجان ادبی محیطی اوچون دقته‌لایق بیر تشبّث ایدی.
همین توپلانتیدا چیخیش ائدن تبریزلی اینجه‌صعنت آراشدیرماچیسی مهناز فرخی «بو کتاب نه‌یه گؤره تورکلر اوچون دَيَرلیدیر» سؤالینی اورتایا قویاراق، 1992-جی ایلده باش وئرمیش خوجالی فاجعه‌‌‌سی‌نین تکجه آذربایجان اوچون دئییل، دنیا مقیاسیندا دا اؤنم داشیدیغینی وورغولادی. م.فرخی، بیرلشمیش ملتلر تشکیلاتی کیمی بین الخلق قوروملارین و چوخ‌سایلی مئدیا اورقانلاری‌نین موجودلوغونا باخمایاراق، بو حادثه‌‌‌نین کؤلگه‌ده قالدیغیندان، یئترینجه سسلندیریلمه‌دیگیندن دانیشدی. او، بو فاجعه‌‌‌نین سببلری اوزرینده درین دوشونمگین ضروریلیگینی دیله گتیردی. خوجالی سوی‌قیریمی اوزرینده دایاناراق اونون یئنیدن دَيَرلندیریلمه‌سی‌نین واجبلیگینی وورغولایان م.فرخی دینله‌ییجیلری بیر نئچه سؤال اوزرینده دوشونمگه چاغیردی:
«بو حادثه نییه باش وئردی؟ بو کیمی حادثه‌‌‌لرین بیر داها باش وئرمه‌سی ممکندورمو؟ بو حادثه‌‌‌لر یئنیدن یاشانارسا، اوندا چیخیش یولو نه اولا بیلر؟»
بوندان باشقا، توپلانتی‌نین آپاریجیسی یئکنلی لیلا ابوالفضل قیزی نوری، نصرت کسه‌منلی‌نین خوجالی فاجعه‌‌‌سینه حصر ائتدیگی «خوجالی» آدلی شعرینی سسلندیردی؛ سولدوزلو گنج موسیقیچیلر – آراز جوانمهر و بهزاد جوست ایسه شوشالی ایسگندر نوروزلونون بسته‌له‌دیگی مشهور «قاراباغین مارالی» («آذربایجان مارالی») اثرینی ایفا ائتدیلر. توپلانتیدا اورمیه‌لی ادبیات‌سئورلر توحید رحیم‌زاده و رضا حیدرزاده ده رومانلا باغلی دَيَرلی فکرلرینی دینله‌ییجیلرله پایلاشدیلار.
میلاد تیموری (تیمور)
اورمیه، 2025-جی ایل
