ایراندا اکینچیلیکده هر ایل عینی منظره یاشانیر: اؤتن ایلین «غالیب» محصولو هامینی جلب ائدیر و نؤوبتی مؤوسومده اکین ساحهلری اونا یؤنه‌لیر. ییغیم واختی بازار همین محصوللا دولور، قیمت‌لر چؤکور و ساتیش دَیَری حتی ییغیم و داشینما خرج‌لرینی بئله قارشیلامیر. بو دؤور تکرارلاندیقجا اکینچیلیکدن آسیلی بؤلگه‌لر جیددی ضرر گؤرور: یئرلی تیجارت دارالیر، بورج‌لار آرتیر، گنج‌لر ثابت ایش آختاریشی ایله بؤیوک شهرلره کؤچور. زامانلا تکرارلانان غالیب محصول اکینی، ارزاق تهلوکه‌‌‌سیزلیگینی گرگینلشدیریر، اینسان‌لاری کؤچمه‌یه مجبور بوراخیر و برابرسیزلیگی درینلشدیریر.
بو مسئله، ایراندا سیاسی-ایقتیصاديات (اقتصاد سیاسی) قورولوشو ایله باغلی پروبلئمدیر. بیر چوخ یئرده اکینچیلیک هله ده عنعنه‌‌وی اوصول‌لارلا آپاریلیر؛ آنبارا، ماليه‌‌یه و گله‌جه‌یه یؤنه‌لیک قیمت معلومات‌لارینا چیخیش محدوددور. اکینچی‌لر دایما کئچن مؤوسومون قیمت‌لرینه اساسلانیرلار، چونکی گلن مؤوسومله باغلی اعتبارلی سیگنال‌لار چوخ آزدیر. پراکتیک مانعه‌لردن بیری ده آنبارلامادیر: اؤزل سکتور(بخش خصوصی) ضعیفدیر، دؤولت ایسه حدّن آرتیق بؤیوکدور؛ بونا گؤره ییغیم هفته‌لرینده قیمت چؤکمه‌سی‌نین قارشیسینی آلا بیله‌جک یئرلی اؤزل آنبار اوپئراتورلاری دئمک اولار کی یوخدور. سیستم مرکزلشدیگی اوچون مؤوجود (و محدود) آنبارلارین چوخو استان مرکزلرینده و بؤیوک شهرلرده یئرله‌شیر؛ بو ایسه محض قیمت‌لرین ان آشاغی اولدوغو بیر واختدا نقليات خرج‌لرینی آرتیریر. بیر چوخ کندلی اکینچی بو خرج‌لری قارشیلایا بیلمیر، چونکی محصول‌لار منفعت گتیرمیر. ایران آذربایجانیندا بو آغری داها کسکیندیر: بیر ایل قارپیز گلیرلی گؤرونور و گئنیش ساحه‌‌‌لر اکیلیر؛ ییغیمدا قیمت‌لر او قدر ائنیر کی، بعضی ساحه‌‌‌لره محصول عمومیتله ییغیلمیر- چونکی ساتیش گلیری ییغیم و داشینما خرج‌لرینی قارشیلامیر. سون ایل‌لرده عینی دؤور ساریمساقدا، پامادوردا و دیگر محصول‌لاردا دا تکرارلانیب. یئرلی اهالی بونو دئمک اولار کی، هر ایل یاشاییر، لاکین پروبلئمی حل ائتمک اوچون یئترلی سیاست‌لر حیاتا کئچیریلمه‌ییب.
مرکزلشمیش و رانتلی سیستمده، بودجه و مظنه‌‌‌نین دایمی دالغالانمالاری ایله قارشی-قارشییا قالماق عادی حالدیر. دؤولتین تشویق‌لری وارداتدان یارانان رانت‌لارا یؤنلدیگی اوچون، مؤوجود شرط‌لرده بازار آلت‌یاپیسینی (زیرساختینی) و گله‌جک گؤستریجی‌لرینی (شاخص‌لرینی) یاراتماق دئمک اولار کی، مومکونسوز اولور. بو سببدن «قایناق (منبع) لعنتلنمه‌سی» (Resource curse) مئکانیزم‌لری دؤوره گیریر: بازار آلت‌یاپی‌لارینا (زیرساخت) یئترلی سرمایه قویولمور، ایجرا و نظارت ضعیف قالیر، سیاست ایسه یئرلی پروبلئم‌لری حل ائتمک عوضینه وارداتا سؤیکه‌نیر. صنایعنین آزلیغی و خیدمت سئکتورونون ضعیفلیگی سببیندن ایران آذربایجانیندا کند تصروفاتی (و یا اکینچیلیک) اوغورسوز اولاندا اینسان‌لارین سئچیم‌لری محدودلاشیر و کؤچ (موهاجیرت) چوخ واخت اساس چیخیش یولونا چئوریلیر. بو منظره، ایقتیصاديات اوزره نوبئل موکافاتی اولان جوزف یوجین ایستیگلیتز و باشقالاری‌نین «قایناق لعنتلنمه‌سی» ادبياتیندا وورغولادیغی نومونه ایله اوست-اوسته دوشور.
اکینچیلیگی ایره‌لیله‌میش اؤلکه‌لر، اکینچیلیک ساحه‌‌‌سینده بو ضررلی دؤورو ضعیفلتمک اوچون اوغورلو تجروبه‌یه مالیکدیرلر. اونلار ساده، آما تأثیرلی مرکز‌لشدیریلمیش مکلردن ایستیفاده ائدیر: مثلا، بؤلگه اوزره قیمت و طلب معلومات‌لارینین منتظم یاییملانماسی. همچینین قیسا و اورتا مدتلی پئرسپئکتیولر ایله اکینچییه کؤمک اولونور کی، محصول اکمه قرارلارینی گله‌جک ایقتیصادی و قیمت گؤستریجی‌لرینه اساساً وئرسین، کئچن ایلین «قهرمان» منفعتینه گؤره دئییل. آوروپا ایتیفاقیندا، بازار موشاهیده مرکزلری بو ایشی دیاقنوستیک (تشخیصی) پانئل‌لر و فصیل حسابات‌لاری واسیطهسیله حیاتا کئچیریرلر. کیفيت استانداردلاشدیریلمیش کیفیت درجه‌لری و و موقاویله شابلون‌لاری موباحیثه‌لری آزالدیر، اؤده‌نیش‌لری سورعتلندیریر. آمئریکا بیرلشمیش دؤولت‌لرینده ایسه بازار قایدالاری و راضیلاشمالاری قانونی اساسلا تطبیق اولونور: ایستحصالچی‌لار راضیلاشدیقدان و آمئریکا بیرلشمیش دؤولت‌لری قیدا (خوراک) و درمان ایداره‌سی تصدیق ائتدیکدن سونرا بعضی محصول‌لار اوچون بازار قایدالاری – مثلا، کیفيت، ییغیم واختی و داشینما سرعتی – معين ائدیله و حیاتا کئچیریله بیلر. دیگر دایاق سوتون‌لاری آنبار و ماليه‌‌دیر: دؤولت دستکلی آنبار و سویودوجو اوتاق‌لار آنبار قیض‌لری سیستمی(warehouse receipt systems) ایله بیرلیکده اکینچییه محصولو ساخلاماغا، اونا قارشی وام گؤتورمه‌یه و بازاری بیردن-بیره محصوللا دولدورماق عوضینه داها سونرا ساتماغا ایمکان یارادیر.
بو اینکیشاف ائتمیش ایقتیصاديات‌لار کند تصروفاتیندا همچینین مرکز‌لشدیریلمه‌میش ایقتیصادی آلت‌لردن (ابزارلاردان) ایستیفاده ائدیرلر. مثلا، «گله‌جک بازارلاری» و «اؤنجه‌دن ساتیش بازارلاری» یاراتماقلا اونلار کند اکینچی‌لرینین محصول‌لاری‌نین گله‌جک قیمت‌لرینی آچیق گؤستریجی‌لرله معين ائدیرلر. بئله‌لیکله، گله‌جک ییغیم مؤوسومو اوچون قیمت ریسکینه قارشی قوروما بازارلاری قورولموش اولور. مثلا، بو گونکو گله‌جک قیمت «گلن ایلین اییول آییندا (تیر-مرداد) چاتدیریلاجاق پامادور قیمتی» اوچون بازارین عومومی گؤزلنتیسینی عکس ائتدیریر، یعنی محصولون ییغیم مؤوسومونده‌کی ديَرینی گؤستریر. اکینچی‌لر اکیندن اوّل بو گله‌جک قیمت‌لری گؤرورلر و بونا اساسلاناراق اکیلن ساحه‌‌‌نین میقدارینی معين ائدیرلر. باشقا سؤزله، اونلار قرارلارینی گله‌جک قیمت گؤستریجی‌لرینه اساساً وئریرلر. حتی اگر گله‌جک بازاردا قیمت سیگنال‌لاری آشاغی اولسا دا، اکینچی‌لر هله ده همین محصولو اکمک ایستسه، گله‌جک ییغیم مؤوسومو اوچون «گله‌جک موقاویله» و یا «اؤنجه‌دن ساتیش» ائده بیلر. بو جور موقاویله‌لر اکینچییه ایمکان وئریر کی، اگر سونرادان نقد بازاردا قیمت‌لر دوشسه، اونون گله‌جک مؤوقعدن الده ائتدیگی قازانج بو زیانی قارشیلاسین. بئله‌لیکله، خالیص قیمت یعنی کمیسیون و فرق چیخیلدیقدان سونرا تخمیناً موقاویله‌ده اوّلجه‌دن راضیلاشدیریلمیش سويیه‌‌ده قالیر. بؤیوک بورس‌لار عینی واختدا بیر نئچه تحویل آیینی سیاهیدا ساخلاییر و بعضاً ۱۵ آیا قدر موقاویله‌لر آچیق اولور؛ اونا گؤره ده بئله آخیجی بازارلاردا (آسانلیقلا آلینیب-ساتیلا بیلن بازار) اکینچی‌لر و تعاونی‌لر بیر ایلدن ده چوخ اوّل قیمت ریسکینی قورویا بیلیرلر. بانک‌لار دا آنبارلانمیش مال‌لارا قارشی وام وئرمه‌یه داها مئییللی‌دیرلر؛ اگر سونراکی آی‌لارین قیمت‌لری محصول ییغیم آییندان یوکسکدیرسه، آنبارلاما منفعتلی اولور، ساتیش زامانا یاییلیر و ییغیم آی‌لارین قیمت شوکو و ضربه‌‌‌سی یومشالیر.
هر ایکی یاناشمانین گوجلو طرف‌لری و محدودیت‌لری وار. مرکز‌لشدیریلمیش مئکانیزم‌لر – بازار معلوماتلاندیرماسی، آنبارا چیخیش، موقاویله استانداردلاری و ییغیمین مرحله‌‌‌لنمه‌سی – بازار ساوادلیلیغی اولاندا بئله ثمره‌‌‌لی ایشله‌یه بیلر؛ آمما بونلارین ایشله‌مه‌سی اوچون سرریشته‌لی(ماهر) و دوروست موسسه‌لر و داواملی ماليه‌‌لشمه واجیبدیر. سیستم ضعیف قورولارسا، بوروکراتیکلشمه یارانا بیلر و یا آزسایلی اویونچولار اوستونلوک قازانا بیلر. بازار مئکانیزم‌لری (ابزارلاری) آیدین گله‌جک قیمت‌لری سایه‌سینده داورانیش‌لاری هماهنگ ائدیر و ریسکی آشاغی خرجله اؤتورور؛ لاکین ایشله‌مک اوچون لازیمی زیرساخت طلب اولونور: شفاف قیمت‌لر و اعتبارلی نرخ‌لر، تعاونی‌لار و یا توپلاییجی‌لار واسیطهسیله ساده چیخیش، ائله‌جه ده مینیمال تعلیم. اوسته‌لیک، یئرلی نقد قیمت‌لر معیار بورس قیمتینی همیشه تام ایزله‌مه‌دیگیندن «پایه ریسکی (Basis Risk)» قالیر. رئنتا-آسیلی (سیستم‌های وابسته به رانت و یا سیستم‌های مبتنی بر درآمد غیرعملیاتی، گلیری طبیعی قایناق‌لار و یا اینحیصاری موقعیت‌لردن آسیلی اولان سیستم) سیستم‌لرده خوصوصیله تورم سیچراییش‌لاری زامانی بو سیگنال‌لاری گؤرمزدن گله‌رک وارداتا اوستونلوک وئرمک سیاسی باخیمدان جاذیبه‌دار گؤرونه بیلر و بو دا یئرلی بازار آلت‌یاپیسینا اعتیناسیزلیغی داها دا گوجلندیریر.
پراکتیک یاناشما، ایرانین محدودیت‌لرینی نظره آلاراق، بو ایکی مئکانیزمی بیر‌لشدیرمکدیر. بؤلگه‌سل و بین‌الخالق باخیش‌لارا سؤیکه‌نن هفته‌لیک یئرلی بولتن‌لرله ایره‌لییه دؤنوک سیگنال‌لار یاییملاماق، اونلاری یئرلی آنبارلارا رئال چیخیش و استاندارد موقاویله‌لرله دستکله‌مک اکینچی‌لرین ییغیم واختی «اوجوز قیمته مجبوری ساتیش» ریسکینی آزالدار. ایران آذربایجانیندا بو، تکجه اوزاق استان مرکزلرینده دئییل، ایستحصال/تولید ائدن کندلرین یاخینلیغیندا آنبارلارین قورولماسی، خصوصی شرکت‌لرین بازارا گیریشی اوچون تشویق‌لرین یارادیلماسی و ییغیم مؤوسومونده نقليات خرج‌لری‌نین آشاغی سالینماسی دئمکدیر. عینی زاماندا، تعاونی‌لری و بؤیوک آلیجی‌لاری استاندارد محصول‌لار اوچون موجود بورس‌لاردا هجینگ (پوشش ریسک، قیمت دییشکنلیگیندن یارانان ایتکی‌لری آزالتماق اوچون اوّلجه‌دن موقاویله باغلاماق و یا مالیه آلت‌لریندن ایستیفاده ائتمک دئمکدیر) ائتمه‌یه تشویق ائتمک (باشقا سؤزله، بو پروسئس قیمت ديیشکنلیگی ریسکینی آزالتماق اوچون اوّلجه‌دن موقاویله باغلاماق و یا مالیه آلت‌لریندن ایستیفاده ائتمکدیر. بئله‌لیکله، محصولون قیمتی بازاردا دوشسه بئله، اونلار اوّلجه‌دن راضیلاشدیریلمیش قیمتله ساتیش و یا آلیش ائده بیلیرلر و ضرردن قورونارلار.) و اکینچی‌لرین ایستیفاده ائده بیله‌جه‌یی بیر اکین مؤوسومو سیگنالی اؤتورمک لازیمدیر: گلن اییول (تیر-مرداد) آییندا پامادورلارین تیجارت قیمتی تخمینا بو سوییه‌ده‌دیر و اگر پامادور اکیرسینیزسه، هدجینگ و یا فوروارد موقاویله‌سی (قاباقجادان باغلانمیش ساتیش-آلیش موقاویله‌سی) واسیطهسیله سیزه تامین ائده بیله‌جه‌ییمیز مینیموم قیمت بودور.
بو مدل بوتوولوکده کند تصروفاتیندا، خوصوصا ده اساساً ایقتیصادیاتی اکینچیلییه دایانان آذربایجان بؤلگه‌سینده قیمت چؤکمه‌لرینی آزالدا بیلر. بو واسیطه‌لرله بؤلگه‌ده گلیر ثابتله‌شیب، محصول تارلالاردا بوراخیلمایاجاقدیر و داها آز عایله دوغما یوردونو ترک ائتمه‌یه مجبور قالاجاقدیر. عکس تقدیرده، صنایع باخیمیندان گئری بوراخیلمیش و اینکیشاف ائتمه‌میش آذربایجان ایالت‌لرینده، محدود ایش ایمکان‌لاری موهاجیرتی قاچیلماز اساس چیخیش یولو کیمی گوجلندیره‌جکدیر.
ایستینادلار:
Stiglitz, J. E. (İqtisadiyyat üzrə Nobel Mükafatı, 2001). Making Natural Resources into a Blessing rather than a Curse, in Covering Oil.
Humphreys, M., Sachs, J. D., & Stiglitz, J. E. (eds.). Escaping the Resource Curse. Columbia University Press.
van der Ploeg, F. Natural Resources: Curse or Blessing?
European Commission. Agricultural Market Observatories and short-term outlooks.
USDA Agricultural Marketing Service. Marketing Orders and Agreements.
FAO and World Bank. Warehouse receipt systems and post-harvest loss reduction.
CME Group and USDA ERS Extension. Hedging primers and contract listings.
