آذربایجان میللی حؤکومتی حاقدا یایینلانمیش بیر چوخ پایلاشیملاردا ائله گومان ائدیلیر، ۱۳۲۵-جی ایلین آذر آییندا مرکزی حؤکومتین قوشون یوروتدویو نتیجهسینده آذرین ۲۱ میللی حؤکومت چؤکموشدور؛ بورادا معین قدر گئرچکلیکلرله راستلاشساقدا، آنجاق بوتون تاریخی گئرچکلیک تام دا اورتایا قویولماییر.
میللی حؤکومتین تکی سونونجو گونلرده مرکزی حؤکومتله ساواشمادیغینی آچیقلاماق اوچون بیر باشا ۲۱آذر ۱۳۲۴-ده قاییتماق لازیمدیر. نییه کی، میللی حؤکومت همن بیر ایل موختاریت دؤورونده نئچه ساواش نؤوعونو یاشامیشدیر. بیر ایل سورهجینده میللی حؤکومت مئدیا و اینفورماسییا، اکونومیک، دیپلوماتیک و حربی ساواشا معروض قالمیشدیر. مقاله اوخوجولارینین هدف کیتلهسی، آذربایجان میللی حؤکومتینه ماراق گؤسترن یئنی نسلی نظره آلاراق، تاریخی گئرچکلیکلره آیرینتیلارلا توخونماق مجبوریتینده قالمیشیق. مقالهنین مضمونو مرکزی حؤکومتین آذربایجانا قارشی یوروتدویو اکونومییک، دیپلوماتیک و حربی ساواشین آیرینتیلاریندان عیبارتدیر.
حکیمی دؤولتی، آذربایجان میللی حؤکومتین ایلک نؤوبهده قوشون ایله زور گوجونه ییخا بیلمهیهجهیینی باشا دوشدویونده، میللی حؤکومتین قورولوشوندان ۲۱ گون سونرا بهمن آیینین اون ایکیسیندن ایقتصادی سیخینتیلارلا آذربایجانا قارشی اکونومیک ساواش باشلاتمیشدیر؛ او آذربایجاندا میللی بانکانین بالانسینی(موجودوسونو) بیرباشا تهرانا اینتقال ائتمیشدیر، آذربایجانین باشاباشیندا تاجیرلرین، شرکتلرین، هابئله مولکی وطنداشلارین توپلامیندان یوزاللی میلیون ریال طلباتلارینی بلوکلامیشدیر؛ هابئله اونلار طرفیندن چکیلمیش چکلر بلوک ائدیلمیشدیر. سونراکی آددیمدا مرکزی حؤکومت آذربایجانا چای، قند و سیقارئتین ایخارجینی قدغن ائتمیشدیر.
حکیمی دؤولتی بونلاری ائدرهک آذربایجاندا اکونومیک خاوس یارادیب؛ دوشونوردو خالقی میللی حؤکومت قارشیسیندا اعتراضا جهد ائتدیرهجک. آنجاق تاریخی واراقلادیغیمزدا تهرانین پیس پلانلارینا آذربایجان خالقینین اویمادیغینی گؤروروک.
آذربایجان میللی حؤکومتی مرکزی حؤکومتین پیس پلانلارینا غالیب گلسین دئیه «تهران بیزیم توججارلاریمیزین پولون یوخاری چکیب اؤدهمهسه، بیز اونلارین طلباتینی میللی حؤکومتین تهرانا قارشی تعهودلانمیش وئرگیلردن اؤدهیهجک» دئییر. تهرانین هر بیر آددیمی قاباغیندا میللی حؤکومت اؤز سؤزونو داها دا آچیق اورتایا قویور؛ ائله کی، مرکزی حؤکومت ایرانین قوزئی بؤلگهلریندن گلن حوالهلرین هئچ بیریسینه نقد پول وئرمهیهجهیینی دئدییینده، لندن رادیوسو میللی حؤکومت اؤزو پول چاپ ائدهجک خبرینی یایینلاییر؛ آذربایجان قزئتی جاواب اولاراق «بیزیم دؤولت بو ساعاتا قدر بو فیکیرده دئییل، آنجاق لازیم اولارسا بو ایشه ده، باش وورا بیلهریک» دئیه یازیر.
حکیمی دؤولتی دموکراتیا یورقانی آلتیندا یئنی پلانلارا باش وورموشدور؛ آذرین سون گونلرینده داخیلی ایشلر ناظیرلییینه دستور وئرهرک تعجیلی اولاراق اؤلکهنین باشاباشیندا ایالت-ولالیت انجمن لرینین سئچکیلرینه باشلایاجاقلارینی طلب ائتمیشدیر. ایران قزئتی بو اولایی دستکلهیهرک ایران میللتینین آذربایجان دموقراتلارینا قدردانلیق ائتمکلرینی ایرهلی سورور؛ نییهکی بو آددیمی اونلارین عصیانلارینین نتیجهسینده گؤرهرک یاشاسین آذربایجان، یاشاسین دموکراتیا یازیر.
بو مسئلهنین سادهجه اوزودور، عینی زاماندا محمدرضا پهلوی اوردو قرارگاه رئیسی (رئیس ستاد ارتش) سرلشگر ارفعین اؤنهریسی ایله جنوب ائلاتلارینین عؤمومی عفینی اعلان ائدیر؛اونلارا جواز آلاراق اسلحه داشییا بیلرسیز دئییرلر، پهلوی اوردوسو بو سرانجامی چاتدیردیقدا «اؤزونوزو شمال حادثهلرینی عسگرلریمیزله چیین-چیینه سیلاحلی محو ائتمهیه حاضیرلایین» دئییر.
حکیمی دؤولتی چؤکدوکدن سونرا، قوام السلطنه ایشه باشلاییر. آذربایجان دموقرات فیرقهسینین صدری میرجعفر پیشهوری ۱۳۲۲-جی ایل هله آژیر قزئتینده قوام حاقدا «بو ایدداعالی قوجانین آزادلیغی بوغماقدا اوزون و تعجوبلو تاریخی وار» یازیر. ۲۹بهمن۱۳۲۴-ده قوام مسکووایا گئدیر؛ مسکوودا موذاکیرهلر اساس اوچ بؤلومدن عیبارتدیر: شمال نفتی، آذربایجان مسئلهسی و شوروی قوشونونون ایراندان چیخماسی.
موذاکیرهلرین اونبئش گون اوزاناجاغینا باخمایاراق هرهانسی قونودا قوام نئت جاواب آلمایاراق تهرانا دؤنور؛ تهراندا موذاکیرهلر شوروینین سفیری سادچیکوفلا داوام ائتدیریلیر. همن موذاکیرهلرین سونوجوندا آذربایجانین باشینا نه گلنلری سئزمک اولور؛ یایینلانمیش بیرگه بیلدیریده آذربایجانین دورومو هئچ ده نئتلشمهمیشدیر.
«آذربایجانا گلینجه، بو ایرانین داخیلی ایشی اولدوغوندان مؤوجود قانونلارا اویغون و آذربایجان خالقینا قارشی خوشمراملی روحدا ایصلاحاتلارین حیاتا کئچیریلمهسی اوچون حؤکومت و آذربایجان خالقی آراسیندا دینج راضیلاشمالار آپاریلاجاقدیر». گوروندویو کیمی سانباللی، آچیق و آیدین نسه یازیلمامیشدیر. بو ایسه بوندان سونرا قوامین آذربایجانلا آپاردیغی موذاکیرهلرده الین داها اوستون توتا بیلیر.
آمئریکا سفیرینین تهران و مسکووانین آپاردیغی موذاکیرهلر حاقدا یازدیغی تلگرافدا، فارسجانین رسمی دیل قالاجاغی شکیلده تورکجهنین ایستفادهسی مانعسیز گؤرونور. هابئله قوام وورغولاییر؛ اونون آذربایجانلا باغلی تکلیفی قبول اولونماسا نفت موقاویلهسی ایمکانسیز اولاجاقدیر.
قوام سادچیکوفلا آپاردیغی موذاکیرهلر سونوجوندا شوروی حؤکومتینین آذربایجانلا باغلی قرارینی بیلدیکده، آذربایجانلا بیرباشا موذاکیرهیه جهد ائدیر. ۲ اردیبهشت ۱۳۲۵-ده قوامین کابینهسی آذربایجانلا موذاکیرهلرین اساس قانادلارین آچیقلاییر؛ آچیقلامادا آنایاسایا دایاناراق ایالت-ولایت انجمنلرینده قید اولموش حوقوقو آذربایجانا تانییاجاغی حاقدا قونولارا توخونور. اؤرنک اوچون، ایرانین باشقا بؤلگهلرینه تای آذربایجانین رسمی دیلی فارسجادیر، آنجاق رسمی ایشلر و عدلیه اورگانلاریندا ایشلر فارسجا-آذربایجانجا اولاجاق، بئش ایل اول ابتدایی تحصل آذربایجانجا اولاجاق، آذربایجاندا دموکراتیک تشکیلاتلارین چالیشما آزادلیغی، دموکراتیک نهضتده ایشتراکچیلارا تضییقاتین اولماماسی، آذربایجان نومایندهلرینین ساییسی نفوذونا گؤره آرتماسی و سایره. بو قرارلاری آذربایجان میللی حؤکومتیه چاتدرماق اوچون دؤولت طرفیندن فتحعلی ایپکچیان گؤرولندیریلیر.
آذربایجان میللی حؤکومتی نومایندهلری قوام دؤولتینین دعوتین قبوللاناراق ۸ اردیبهشت ۱۳۲۵-ده میرجعفر پیشهوری باشدا اولماقلا بیر قروپ تهرانا گئدیر. پیشهوری تهرانا گئتمهدن اؤنجه تبریز هاوالیمانیندا «بیز ائله اوندا دا، تهرانا گئدیب بوتون ایران آزاد اولسون دئیه ایرتیجاع حؤکومتین آرادان قالدیرا بیلردیک، آمما بینالخالق شرطلر آذربایجاندان گوذشته گئتمهیی طلب ائدیردی» دئییر.
آذربایجان هئیتینین تهرانا گلیشی میللت طرفیندن چوخ ایستی قارشیلانیر، ائلهکی ژاندارما باشچیسی آمئریکالی مستشار شوارتسکف ایشچیلرین هاوالیمانینا گیریشینه قارشی چیخاراق اونلاری قانا چکیر. ایران قزئتی هاوالیمانینین نئجه شولوغلاشماسیندان یازیر؛ داخیلی و خاریجی قزئتهچیلرین گلیشیندن، ایشچیلرین پیاده گلیشیندن، دخانیات کومپانیسینین ایشچیلرینین هاوالیمانینا یاخینلاشماسیندا ژاندارمانین آتیشی نتیجهسینده بیر ایشچینین اؤلوموندن و آلتی یارالیدان خبر وئریر. هابئله کیهان قزئتی ایشچیلرین پیشهورینی گؤرمک ایستهدیییندن یازیر. ژاندارما قارشی چیخیر. قارشیدورمادا ژاندارمانین اسلحهسیله ایکی ایشچینین اؤلوموندن سککیز یارالیدان خبر وئریر. کیهان خالقین دیگر قاتمانلارینین پیشهوریدن یاخشی ایستقبالین وورغولاییر. پیشهوری باشدا اولماقلا آذربایجان نومایندهلرینین موذاکیرهلری اونبئش گوندن سونرا سونوجسوز بیتسه ده، موذاکیرهلرین داوامینی باشقا دؤورده تهراندان موذاکیره هئیتی تبریزه گئدهرک دوام ائدیلهجک قناعتینه گلیرلر.
۲۱خرداد ۱۳۲۵-ده قوامین موذاکیره هئیتی مظفر فیروز باشچیلیغییلا تبریزه گلیر. تهراندا اولان موذاکیرهلرین آردین توتاراق ۲۳ خرداددا بیرینجی توافقنامه آذربایجان میللی حؤکومتی ایله مرکزی حؤکومت آراسیندا ایمضالانیر.
همن توافقنامهیه اساسلانارق، آذربایجان میللی مجلسی، آذربایجان ایالت انجمنی تانیناجاق، خالق قوشونلاریندا ایشتراک ائدنلر ایران قوشونوندا ایشتراک ائدهجکلر. آذربایجان اکونومیک دورومو حاقدا یوزه یئتمیشبئش آذربایجانین گلیری آذربایجانین آبادانلیغیندا یوزه ایییرمیبئش اؤلکه آبادینلیغیندا خرجلهنهجکدیر. اساس شوسه یوللارینین ایحداثی هابئله تعمیراتی مرکزی دؤولت عهدهسینده، فرعی یوللارین ایحداثی ایله تعمیری آذربایجان ایالت انجمنینین الینده اولماسی، آذربایجان گؤمرویونون یوزده ایییرمی بئشی آذربایجان اونورسیتهسینه ایختصاص تاپماسی، مییانا تبریز دمیریولونون تعجیلی چکیلمهسی، اورتا و عالیه مکتبلرده فارسجا ایله آذربایجانجا کولتور باخانلیغینین پراقرامی اساسیندا تدریس اولونماسی، آذربایجاندا یاشایان اکراد، آسوری، ارمنیلرین بئش کلاس اولی اؤز دیللرینده اوخوماسی، آذربایجان ایالتی اوچ و دؤردونجو ایالتلردن عبارت اولماسی قئید اولونور. بئلهلیکله قوام دؤولتی کاغیذ اوستونده بیر سیرا حوقوقو آذربایجانا تانیسا دا بو حوقوقون اجراسینی اونبئشینجی مجلس سئچکیلرینه باغلاییر.
بئلهلیکله بئشینجی ایالت، زنگانی آذربایجان ایالتیندن آییریب تیکانتپه ایله ساریداشین آذربایجانا قایتاریلاجاغین سؤزو وئریلیر. آذربایجان میللی حؤکومتی مرکزی دؤولتین اداری سازمانینا چئوریلیر. دکتر سلاماله جاوید دؤولت طرفیندن والی سئچیلیر، آنجاق پیشهوری هئچ بیر رسمی مقام قبوللانمایاراق فیرقهنین صدری قالیر.
زنگانین تهرانا وئریلمهسی بؤیوک ناراضلیقلارا یول آچیر. اونلار تهرانا گئدهرک اوز ناراضیلیقلارینی میللی حؤکومتین نومایندهلرینه چاتدیریرلار. «زنگان آذربایجانین داروازاسیدیر. بیر میلیون نوفوذو وار. سوئیس قدهر اراضیسی، زنگانین تیکانتپه ایله دهییشدیریلمهسی گولونجدور».
زنگان اعتراضینی فیرقه رهبرلرینه چاتدیرماق اوچون ۲۶ خرداد ۱۳۲۵-ده اللی مین نفرلیک میتینگ کئچیریر. اونلار زنگانین بوتون میللی باخیمدان آذربایجانین آیریلماز پارچاسی اولدوغونو دئییرلر. پیشهوری شخصن زنگان میللتینین تلگرافیا جواب اولاراق «آذربایجان دموقرات فیرقهسی دوردوقجا جینایتکار ذوالفقاری و اونون تالانچی خالق دوشمنی اولان دستهلری، هابئله ژاندارما قووهلری زنگان توپراغینا کئچه بیلمهیهجک، فیرقه زنگانلا تبریز آراسیندا هئچ فرق قویماییر…سیز آرخایین اولون… آذربایجان دموقرات فیرقهسینین قرارلارینا اعتماد ائدین» یازیر.
قوام السلطنه بو آرادا ایران شاهی طرفیندن «جناب اشرف» عونوانینا لاییق گؤرولور. او بیر آن اولسون بئله آذربایجاندان غافیل اولمور. قوام فیرقهنین نوماینده هئیتینی بیر داها موذاکیرهلرین داوامیندا تهرانا چاغیریر، ۲۹تیر ۱۳۲۵-ده علی شبستری باشدا اولماقدا آذربایجان موذاکیره هئیتی تهرانا یوللانیر. بو دؤنه قوام لاپ دا ایلک باشدان هرنهیی موذاکیرهده الین اوستون توتسون دئیه دوزهنلهییر؛ آذربایجان نوماینده هئیتینی تهراندان ائشیکده جوادیه آدلی باغدا یئرلشدیریر. اونلارین تهلوکهسیزلییی بهانهسی ایله بیر گروهان ژاندارما باغا یئرلشدیریر. بئلهلیکله خالقلا آذربایجان نوماینده هئیتی آراسیندا چاتلاق سالیر. نوماینده هئیتی الچاتماز اولور. سونرا ایسه اوزون و یوروجو موباحیثهلری باشلاییر.
اوزون و باش آلدادیجی موباحیثهلرین بیتمهمهسینین تاثیرین آذربایجان قزئتینه ۱شهریور۱۳۲۵ده بیر داها اشتباه ائتمهیهجهییک باشلیغییلا اوخویوروق: «تهران و آذربایجان آراسیندا توافقنامهدن ایکی آیدان آرتیقدیر کئچیر، آنجاق دئمک اولار بورادا تهران هر هانسی اولوملو بیر عمل گوسترمهمیش… آذربایجان ایش ایستر، سؤز یوخ…»
ایکی آیدان سونرا آذربایجان نوماینده هئییتی الی بوش یولا سالینیر، آنجاق قوامین الی تام دا دولودور. آذربایجان میللی حؤکومتینی موذاکیرهلرله آلداداراق آرخاپلاندا ایشلرینی تام دا یئرینه یئتیریر. آذربایجان نوماینده هئیتینین قاییدیشینا باخمایاراق آذربایجان ایالتینین والیسی سلاماله جاوید ۱۵ گون هئییتدن ساوایی سونوجو تکی فیرقهیه زامان ایتیرن موذاکیرهلری سوردورور.
عینی زاماندا اینگیلتره سیاسی مامورلاریلا قوامین اعتماد ائدیجی آداملاری یئنی پلانلار تؤکورلر. آمریکالی مستشارلار حساس حربی وظیفهلره تعیین ائدیلیردی. آمریکادان آغیر سیلاحلار گلیردی. آذربایجانین موحاصیرهسی باشا چاتماق اوزره ایدی. دؤولت فیرقهیه قارشی اولان ذوالفقاریلر بیرسیرا شاهسون دستهلرینه ائیتیم وئریردی. ذوالفقاریلرین ائیتیمی ایله بیر ایل مشغول اولموش سرگرد بختیار حتی بیر دؤنه آذربایجان قوشونلاری الینه اسیر دوشموشدور.
سونوندا آذربایجان ایالت انجمنی ۲۰ آبان ۱۳۲۵-ده زنگانین میللی قوشوندان بوشالدیب تهران مرکزی حؤکومتینه وئریلهجهیی حاقدا سرانجام قبوللاندی. بئلهلیکله زنگان ایالتی آبان آیینین سونونادک آذربایجان میللی حؤکومت قوشونوندان بوشادیلدی. زنگانین دینج یوللا مرکزی حؤکومته تحویل وئریلمهسینه باخمایاراق تهران بو حادیثهنی حربی غلبه کیمی دهیرلندیریردی. نییه کی اساس پلان میللی حؤکومتی حربی یوللا ییخماقدیر دئیه اوردویا آذربایجانا هوجومو اوچون یوکسک احوال-روحیه قازاندیرماق پئشینده ایدی. دینج یوللا تحویل وئریلمیش زنگاندا مرکزی حؤکومت ژاندارمالاری سایسیز جنایت تورهتدیلر. شهرده تالانچیلیغا باشلادیلار. آذرین ایکیسی گئجه زنگانا بوغدا گتیرهجک قاتارین واگونلاریندا حربی قوللوقچو، تانک و توپ یئرلشدیردیلر.
میللی حؤکومتله مرکزی حؤکومتین دانیشیقلاری اساسیندا شهرده تهلوکهسیزلیی برپا ائتسینلر دئیه مرکزدن تکی ۳۰۰ نفر ژاندارمانین گلهجهیی آنلاشیلمیشدی، آنجاق آذرین ایکیسی سحر ساعاتلاریندا شهره حربی قروپلارلا توپ و تانک داخیل اولدو.
قوام آددیم-آددیم بؤیوک پلانی، یانی میللی حؤکومتی ییخماغا دوغرو ایرهلیلییردی. او آذرین بیرینده یایدیغی بیلدیریده اونبئشینجی مجلس سئچکیلرینین حیاتا کئچیریلهسی اوچون بوتون اؤلکهنین باشا-باشیندا سئچکینین تهلوکهسیزلی اوچون امنیت قووهلرینین یئرلشمهسین ایرهلی آتیر. آذربایجان والیسی جاوید بیلدیری ایله ایلگیلی قوامدان سیز ایستیرسینیز آذربایجانا حربی قووه گوندرهسیزمی سوالینا «سئچکی قانونوئریلیجییینه عمل ائتمک و بوتون اؤلکهده سئچیجیلره تام آزادلیق وئرمکدن باشقا مقصد و نیت اولماییب و یوخدور» دئیه جاوابلاییر.
میرجعفر پیشهوری قوامین آذربایجانا قوشون چکمک پئشینده اولدوغونو آنلادیقدا، کوهنه مرتجعلرین آلتی آی بویونجا حیله ایله موذاکیرهلر گئییمینده زامان قازانماق پئشینده اولانلارین سونوندا گئرچک اوزلرینین آشکارا چیخماسیندان خبر وئریر. او قوامین آشیری اولاراق خوشمراملیق ایله دینح یوللا حل سؤزلری آلتیندا خالقین آلداداراق آرخا پلاندا یئنی ماجرالارین پئشینده اولدوغونو وورغولاییر.
مرکزی حؤکومت قوشونلاری آذربایجان خالق قوشونلارینین مودافعه خطینی، هابئله دؤیوش گوجونو یوخلاماق اوچون آردیجیل جبهه بویونجا تخریبات یارادیردیلار. ۱۰ آذر پیشهوری فدایی دستهلرینین خالخال و هروآباد ایستقامتینده تهران حربی قوهلرینین قارشیسیندا گؤستردیی جانفشانلیقدان، قازاندیقلاری اوغوردان دولایی ژنرال آذر مودافع گوجلرینین کوموتانیندان تقدیر ائدهرک یازیر «آذربایجان میللتینین اورهیی سیزینلهدیر. اگر آللاه ائلهمهسین نسه باش وئرسه، بوتون میللت قادین کیشی یاردیمینیزا چاتاجاق. لازیم گلرسه من شخصن سیلاح اله آلاراق آزادلیغی ساوونماق اوچون سیزینله چیینچییینه جبههده ساواشماغا حاضیرام» یازیر.
آذرین اونبیری آذربایجان قزئتی خالقا هامی سیلاحلی یوردوموزو قورومالیدیر دئیه موراجیعت ائدیر. آذرین اونایکیسی، آذربایجان قزئتی سون سوزو باشلیغی آلتیندا اؤلوم وار دؤنوش یوخدور دئیه دؤیوش حاضیرلیغینی بیلدیردی. بئلهلیکله تبریز شهرینه آذربایجانین باشاباشیندان گونده اونلارجا تلگراف خالقین دؤیوشه حاضیر اولدوغو موناسبتی ایله چاتیردی. آذربایجاندا فداییلر و قیزیل باش دستهلریندن ساوایی بابک کؤنوللو قووهلری یاراندی.
آذرین اونآلتیسی تهران قوشونو زنگان-مییانا آراسیندا تازهکند ایستقامتیندن مییانایا دوغرو ایرهلیلهمهیه باشلاییر. همن گون تبریزده سئچکیلره نظارت انجمنی ایشه باشلاماسینا باخمایاراق قوام آذربایجان والیسی سلاماله جاویده تلگراف یازاراق «سیزین ایشینیز اعتبارسیزدیر » دئییر.
آذرین اونیئددیسی اونایکی نفر اووللر تهران افسری فاکولتهسینده اوستادلیق مقامیندا، حالحاضیردا آذربایجان قوشونوندا ایشده اولان افسرلر تبریز رادیوسوندان شاهنشاه قوشونوندا اولان عسگر و ظابطلره خطاب ائدهرک بو ساواشین خاریجی گوجلرله مرکزی حؤکومتین باشلاتدیغینی وورغولاییرلار. اونلاردان دوشمنلرین پلانینا اویماییب، ساواشا قارشی چیخمالارینی، وطنداش ساواشینین باش وئرمهمهسینی طلب ائدیرلر.
آذرین اون دوققوزو ساواش میانا اراضیسینده ایکی ایستقامتده کسکین باشلاییر. گونئی جبههده قزلباشلار یئنیلیب دالی چکیلمک مجبوریتینده قالسالار دا، قوزئی جبههده فداییلر طرفیندن دوشمن قوشونلارینین هوجومو دفع اولونور. فداییلر زنگانا دوغرو ایرهلهییرلر. پارتیزان دستهلری قارابولاق دوراغینا چاتاراق زنگان-تاکیستان آراسیندا قارابولاق دمیریول کؤرپوسونو پارتلادیرلار.
دکتر سلاماله جاویدله حاج علی شبستری دیرنمهیب تسلم اولماقلا موافق اولسالار دا، پیشهوری، فریدون ابراهیمی و باشقالاری تسلیم اولماق پئشینده دئییلدیلر. پیشهوری ایرانی مجبوری ترک ائتدیکدن سونرا محمد بیریا فیرقهنین صدری سئچیلیر. او ساعاتدان سونرا داها تبریزدن حربی حاضیرلیق سسی ائشیدیلمیر. فداییلرین زنگانا دوغرو ایرهلیلهمهسینه باخمایاراق تبریزدن رادیو و تلگراف واسیطهسیله گئری چکیمه امری وئریلیر.
آذرین ایییرمیسی فیرقه مرکزی کمیتهسینین قارشیسیندا میتینگ کئچیرهرک محمد بیریا ایله سلاماله جاوید فیرقهنین تهران قووهلرینین آذربایجانا گیریشینه راضیلاشماسی حاقدا قطعنامه قبول ائدییینی آچیقلاییر. هابئله آذرین ایییرمیبیری محمد بیریا فیرقهنین مرکزی کمیته طرفیندن باشقا بیلدیری ده یایینلاییر؛ همن بیلدیریده دفعهلرجه وطنداش ساواشی و قان تؤکمهیه قارشی اولدوقلارینی، پرابلئملرین دینج یوللا حل اولونماسی طرفینده دایاندیقلارینی وورغولایاراق تهران قوشونو قاباغیندا دیرنمهمهیی ایرهلی سوروردو.
بئلهلیکله، ۲۲آذر۱۳۲۵-ده تهران قوشونو تبریز موقاومیت گؤسترمهدن شهره گیریر. همن گون شهرده حربی وضعیت اعلان اولونور. مرکز قوشونلارینین کوموتانی سرتیپ هاشمی تبریز بلدیه قارشیسیندا میللی حؤکومت دؤورو تبریزله تهران آراسیندا یازیلمیش موقاویلهلرین پوزولماسینی آچیقلاییر.
نئجهکی بوغدا گتیرهجک قاتارلار خالقی تاپدالاماغا حربی آغیر تکنیکا داشیدیلارسا، بو دؤنه سئچکیرلر باشلیغی آلتیندا آذربایجانا سئچیم صاندیقلاری، دموکراتیا، آزادلیق یوخ، بلکه سویقیرم، قالاق-قالاق یاندیریلان آنادیلده کیتابلار، وطنده تالانچیلیق، آذربایجان ضیالیلارین اؤلدورولمهسی، مجبوری کؤچمنلیک و سایره ارمغان ائدیلدی. شاهنشاه قوشونونون تؤرهتدییی وحشیلیکلری بیر چوخ ضیالی نه یاخشی کی اعتراف ائدیب یازاراق گلهجک نسیللره آذربایجانین باشیندا هانسی قارا بولودلارین اسدیکلرینی سندلشدیرمیشلر. اؤلدورولن وطنداشلار حاقدا دقیق آمار اولماسا دا، بیر چوخلاری تخمینن ۲۵مین اینسانین سویقیریمیندان سؤز آچیر. ایرانین باشا-باشینا سورگون اولان مینلرله آذربایجانلیدان ساوایی ۱۳۲۶-جی ایلده باکیدا یایینلانان قزئتهلر قوزی آذربایجانا سیغینان قاچقینلارین سایین ۷۰ مین نفر آچیقلاییر.
وورغولامالییق، قوامین آذربایجان قارشی ساواش پلانی بیر گونده باش وئرمهمیشدیر. او ایشلرینده آمئریکا ایله اینگیلترهنین آکتیو دستهیینی هابئله نئت ده اولماسا بیرلشمیش میللتلر تشکیلاتینین تهلوکهسیزلیک شوراسینین حمایهسینی قازانمیشدیر. شوروینی بئله طرفسیزلیک سیاستی قناعتینه گتیرمیشدی. او آردیجیل اولاراق بین ژرژ، هیلد لوروژتل و سادچیکوف یعنی آمئریکا ،اینگیلتره و شوروی سفیرلریله گؤروشلر کئچیریردی.
آذرین اونآلتیسیندان باشلایاراق شوروینین آذربایجان میللی حؤکومتی ایختیارینا بوراخدیغی آغیر سیلاحلار گئری آلینماغا باشلامیشدیر. آمئریکا دؤوولتی ایران اوردوسو و ژاندارماسینا باشچیلیق ائتمکدن ساوایی ۲۵۰میلیون دولارلیق کرئدیت تکلیفی ایرهلی سورمهسی دونیا سوپر گوجلرینین آذربایجانا قارشی تهرانلا بیرلشمهسیندن خبر وئریردی.
سونوج اولاراق، آذربایجان میللی حؤکومتی تام بیر ایل بویونجا مرکزی حؤکومتین چوخ قاتلی تدبیرلری نتیجهسینده مئدیا و اینفورماسییا، اکونومیک، دیپلوماتیک و حربی ساواشلا چؤکمهیه دوغرو ایرهلیلهییردی. بو چوخ قاتلی ساواش، اکونومیک ایله خاریخی دیپلوماسیا طریقی ایله باشلایاراق آذربایجان میللی حؤکومتینی موذاکیره مجبوریتینده بوراخمیشدیر، بونلارلا یاناشی دونیا سوپر گوجلرینین چیزدییی یئنی دونیا دوزهنی، قوامالسطنهنین دموکراتیا باشلیغی آلتیندا یاپدیغی شوم پلانی، آذربایجان میللی حؤکومتی بیر ایل بویونجا تهران طرفیندن موذاکیرهلر باشلیغی آلتیندا زامان ایتیرمهسی و فیرقهنین مرکزی کمیتهسینده مرکزی حؤکومته قارشی بیرلییین اولماماسی آذربایجان میللی حؤکومتینی چؤکدورموشدور.
