آذربایجان ایالتی نییه پارچالانیر؟
پهلوی حؤکومتی‌نین حاکیميته گلمه‌سی ایله اؤلکه‌ده ایالت سرحدلری‌نین ديیشدیریلمه‌سینده یئنی بیر سیاست ایزلندیگی مشاهیده ائدیلیر. قاجار دؤنه‌مینده قاجار دؤولتی‌نین اراضیسی انضیباطی جهتدن دؤرد ایالته بؤلونموشدو و بو ایالتلرین ان باشلیجاسی آذربایجان ایالتی، دیگر ایالتلر کرمان و بلوچستان، خراسان و سیستان، خلیج و بنادیر ایدی. آذربایجان ایالتی ایسه بوگونکو دوغو آذربایجان، باتی آذربایجان، اردبیل، زنجان و قزوین کیمی شهرلهردن عبارت ایدی. همدان ویلایتی ده آذربایجانا باغلی ایدی. بو دؤرد ایالت داخیلی ایشلرینی اؤزلری ایداره ائدیر، مرکزی حؤکومت یالنیز بو ایالتلره بیر امیر تعیین ائدیردی. امیرین یئگانه موداخیله‌سی ایسه وئرگی توپلاماق ایدی. آنجاق قاجار حؤکومتیندن سونرا اؤلکه ایالتلرینده‌کی مؤوجود سیاست ديیشدی. پهلوی‌لر حاکیميته گلدیکدن سونرا آذربایجان گوجلو بیر ایالتدن بؤلونموش شکیلده فرقلی آدلار داشییان استانلارا چئوریلدی. آذربایجان کیچیک استانلارا بؤلوندوکدن سونرا هر بیر استان دا کیچیک شهرستانلارا بؤلوندو.
1316-جی ایلده ایالتلرین ساییسی 6 اولدو و زنجان ایله قزوین آذربایجاندان آیریلدی. 1337-جی ایلده ایسه بیجار شهری آذربایجاندان آیریلیب کردستانا وئریلدی. 1339-جو ایلده ده آستارا گیلانا وئریلدی. قزوین، ابهر، قئیدار ایسه 1358-جی ایلده زنجان ایله بیرلیکده زنجان استانی اولدو. 1372-جی ایلده آذربایجانین دیگر اؤنملی بؤلگه‌لری آیریلاراق اردبیل استانی یارادیلدی. 1373-جو ایلده ده قزوین مستقل بیر استان اعلان ائدیلدی.
بو بؤلونمه‌لر گونوموزه قدر داوام ائتمکده‌دیر و آذربایجانین سیاسی-اقتصادی گوجونون ضعیفله‌مه‌سی ایله نتیجه‌له‌نیر. سون گونلرده ایرانین اسلام شوراسی مجلیسینده تبریزین نوماینده‌‌سی اولان احمد علیرضا بیگی ده بو مسئله‌نی موذاکیره ائتدی. دئپوتات اینترنتده یاییملانان بیر ویدیوسوندا تبریزین پارچالانیب کیچیلمه‌سی‌نین ایران داخیلی ایشلر ناظرلیگی‌نین قطعی سیاستی اولدوغونو اعتراف ائتدی. او، همچینین بو سیاستین یئنی یارادیلان شهرستان و شهرلری گوجلندیرمک اوچون تطبیق اولونمادیغینی و محض تبریزی ضعیفلتمه‌یه ایستیقامتلندیگینی بیلدیردی. بونونلا بیرلیکده ایران پرئزیدئنتی ابراهیم رئیسی‌نین تبریزه گلمه‌سی ایله آذربایجاندا یئنی بیر استانین یاراناجاغی دا گوندم اولدو. حاکیميتین بعضی سایتلاری دا یئنی استانین یارانماسینی و آذربایجانانین داها کیچیک استانلارا بؤلونمه‌سینی تبلیغ ائتدی. بو بؤلونمه‌لر آذربایجان جمعيتینده فرقلی تپکیلره نه‌دن اولدو.
ایالت سرحدلری‌نین ديیشدیریلمه‌سی: حاکیميتین آذربایجانلی‌لارا رئاکسییاسی
70-جی ایللرده تهراندا دموقرافیانی و مختلف پروبلئملره جاواب اولاراق اهالی‌نین بعضی قروپلاری‌نین اراده‌سینی تنظیم‌له‌مک مقصدیله ایالتلرین سرحدلرینی ديیشدیرمک چوخ تکرارلانیردی.
1371-جی ایل تهران دوغو آذربایجان ایالتینی بؤلمک اوچون سبلان، سهند و اردبیل آدلاری تکلیف اولونان یئنی بیر ایالت یاراتماغا قرار وئردی. بو قرارلا باغلی موذاکیره‌لر بیر چوخ آذربایجانلی‌نین رئژیمی آچیق شکیلده تنقیدینه سبب اولدو. حتی حؤکومتین یانیندا اولان آذربایجانلیلار بئله بو بؤلگه‌ده آذربایجان آدینین قورونماسینی دستکله‌ییردیلر. 1369-جی ایللرین باشیندا پارلامئنت عضولری کیمی رادیکال و یا مخالف ساییلمایان چوخلو آذربایجانلی، آذربایجان آدینین سیلینمه‌سی‌نین قارشیسینی آلماق اوچون سرت و آچیق شکیلده موباریزه آپاردیلار. بو انسانلار ساده‌جه رئژیمه باغلی ایران آذربایجانلی‌لاری‌نین بعضیلری‌نین آذربایجان ایالتلری ایله علاقه‌‌‌لی خصوصی کیملیکلرینی و ائتنیک کیملیکلرینی قورودوقلارینی دا گؤستردی. بو ایالتین آدی ایله باغلی موذاکیره‌لر، ایراندا هر کسین زامان زامان سیاسی پروسئسله قوشولا بیله‌جه‌یینی و فرقلی سیاسی مسئله‌‌لرله باغلی بؤیوک موذاکیره‌لرین یاشاندیغینی دا اورتایا قویدو.
ایالتین بؤلونمه‌سی فیکرینه یالنیز بعضی آذربایجانلیلار محدود شکیلده قارشی چیخدیلار. اردبیل بؤلگه‌سی اهالیسی، باشقا بیر ایالت حؤکومتی‌نین قورولماسی ایله بؤلگه‌یه علاوه منابعین گتیریله‌جه‌یینی و یئنی ایش یئرلری‌نین آچیلاجاغینی اوماراق بو فیکری دستکله‌دیلر. یئنه ده «آذربایجان» آدینین سیلینمه‌سی قرارینا حساسلیق وار ایدی. مطبوعاتدا «آذربایجان» آدینین سیلینمه‌سینه قارشی چیخان مکتوبلار درج ائدیلمه‌یه باشلاندی. بیر چوخو، یئنی ایالته «دوغو آذربایجان» آدینین وئریلمه‌سینی و تبریز مرکزلی ایالتین ایسه «مرکزی آذربایجان» کیمی آدلاندیریلماسینی توصیه ائدیردیلر. اردبیلده یاشایان بیر شخصین «وارلیق» درگیسینده درج اولونان مکتوبوندا بئله یازیلیردی:
«یئنی ایالته (استانا) بیزیم آنا وطنیمیز آذربایجانین آدیندان باشقا بیر آدین وئریلمه‌سی منطیقلیدیرمی؟ ساوالانین آذربایجانین ان هوندور داغی و دونیانین ایسه ان گؤزل داغلاریندان بیری اولدوغو دوغرودور. یئنه بیر داغین آدینین آذربایجان کیمی شانلی و مشهور بیر وطنین آدینین یئرینی توتماسی یاخشی اولارمی؟ آذربایجانین تاریخی مرکزی اولان اردبیل‌ین آدی دا آذربایجانین یئرینه استفاده ائدیله بیلمز. یئنی ایالت، ساراب، مشکین‌شهر، آستارا، خالخال کیمی شهرلردن عبارتدیر. اورادا یاشایانلار اردبیللی دئییل، آذربایجانلی‌لاردیر. بو سببدن، مرکزی اردبیل اولان یئنی ایالته دوغو آذربایجان آدینین وئریلمه‌سی داها منطیقلیدیر. مرکزی «آنا وطنیمیزین ان بؤیوک اوغلو» اردبیل اولان ایالتین آدیندان آذربایجان سؤزونون سیلینمه‌سی بیز اردبیللی‌لر اوچون اؤزوموز و آنامیزلا ضدیت و اونا ظولم اولار، دئییلمی؟”
1371-جی حؤکومت یئنی بیر ایالتین یارادیلماسی و آدینین سبلان اولماسی قرارینی اعلان ائتدی. آنجاق آد ديَیشیکلیگینه قارشی موباریزه داوام ائتدیگینه گؤره، پارلامئنتین داخیلی ایشلر کومیته‌سی‌نین 1372-جو سون قرار متنینده یئنی ایالتین دوغو آذربایجان آدلاندیریلاجاغی و مرکزی‌نین تبریز اولدوغو دوغو آذربایجان ایالتی‌نین آدینین مرکزی آذربایجان اولاراق ديَیشدیریله‌جه‌یی قئید اولونوردو. بو ديیشیکلیک‌لرین حیاتا کئچیریلمه‌سینده صلاحیتلی کومیسسییا عضولریندن بیری بیر قانون لاییحه‌‌سینی تقدیم ائده‌رک بئله دئییردی:
«حؤکومت، تقدیم ائتدیگی قانون لاییحه‌‌سینده یئنی ایالتین آدینی سبلان ایالتی اولاراق تعیین ائتمیشدیر. آنجاق کومیسسییاداکی موذاکیره‌لر نتیجه‌سینده یئنی ایالته آذربایجان آدینین وئریلمه‌سی قرارلاشدیریلمیشدیر. بو قراردا، آذربایجان آدینین، بوتون آذربایجانین جسور، فداکار، اینانمیش و اؤلکه‌سینه باغلی خالقین قهرمان عصیانلاری‌نین پارلاق تاریخی ایله علاقه‌‌‌لندیریلدیگی و بو آدین همیشه بو تورپاغین مغرور خالقی‌نین خاطیره‌لرینی داشیدیغی حاکیميتی نظره آلیناراق، داستانلیق خاطیره‌لری قوروماق مقصدیله نظره آلینمیشدیر. نتیجه‌ده ایران اسلام رئسپوبلیکاسی‌نین آذربایجان آدلی 3 ایالتی اولاجاق: اورمیه مرکزلی باتی آذربایجان، تبریز مرکزلی مرکزی آذربایجان و اردبیل مرکزلی دوغو آذربایجان.»
آنجاق حؤکومت، آذربایجان آدینین ایالتدن سیلینمه‌سی مسئله‌‌سینده دیرندی. بیر چوخ آذربایجانلی بو دیرنمه‌یه اعتراض ائتمه‌یه داوام ائتدی. دوغو آذربایجاندا یئر آلان شبیسترین میللت وکیلی، حسن امینلو پارلامئنتده بونلاری دئییب:
«ساوالان و سهندین آذربایجاندا ایکی گؤزل داغین ایکی گؤزل آدی اولمالاری حاقینداکی رئاللیغا باخمایاراق، آذربایجانلیلار عصرلرله بیزیم سئوگیلی وطنیمیز ایرانین مودافیه‌چیسی و اسلام دونیاسی‌نین قورویوجوسو کیمی اؤز کیملیکلرینی و صافلیقلارینی آذربایجان و آذربایجانلی آدلاری آلتیندا قورویوبلار.»
نهایت، 1372-جی ایل تصدیقلنن سون قانوندا یئنی ایالتین آدی اردبیل ایالتی اولاراق اعلان ائدیلدی و تبریز مرکزلی ایالتین آدی دوغو آذربایجان اولاراق قالدی. بو آدین سئچیلمه‌سی سون آن قراری ایدی. بعضی حؤکومت تمثیلچیلری و آگئنتلیکلر بو ديیشیکلیکدن خبرلری اولمادیغی اوچون سهواً یئنی ایالته دوغو آذربایجان و یا سبلان دئییردی.
سون تصدیقی دستکله‌ین اردبیل میللت وکیلی نورالدین اقدم، یئنی ایالتین یارادیلماسینی آذربایجان رئسپوبلیکاسی‌نین سیاسی نفوذونو قیرما آرزوسو ایله علاقه‌‌‌لندیریردی. او، یئنی ایالته دایر سون قرارین «سیاسی فایدالاری»ندان بیری‌نین، آذربایجان رئسپوبلیکاسینا ایشاره ائده‌رک، «سرحدین او تاییندا یارادیلان و چرکین بیر فئنومئن اولان، گوناهکار و حیات تاپماسی مومکون اولمایان پان‌تورکیزم خیالی‌نین قارشیسینی آلماق اولدوغونو» آچیقلادی. بو بیانات، دوغو آذربایجان ایالتی‌نین بؤلونمه قراری و آذربایجانلا باغلی بوتون اونوماستیک علاقه‌‌‌لرین سیلینمه‌سی مسئله‌‌سینده حؤکومتین دیره‌نیشی‌نین، ایران ایالتلری و آذربایجان رئسپوبلیکاسی آراسینداکی ئتانسیل علاقه‌‌‌نین قارشیسینی آلماق آرزوسونا اساسلاندیغینی گؤستریر.
آد ديیشیکلیگیندن سونرا، بعضی آذربایجانلیلار یئنی ایالتدن «آذربایجان» آدینین چیخاریلماسی مسئله‌‌سینده‌کی حیرصلرینی ایفاده ائتمه‌یه داوام ائتدیلر. 1373-جو ایلده آذربایجان اؤیرنجیلری طرفیندن تشکیل اولونموش مکتوب یازما کامپانییاسیندا بو مسئله یئنیدن گونده‌مه گلدی. اؤزونو «تهران دانشگاهلاری‌نین آذربایجانلی اؤیرنجیلری” آدلاندیران بیر قروپون، آذربایجان ایالتلریندن مجلیس عضولرینه گؤندردیگی آچیق مکتوبدا یئنی ایالتین آدیندا «آذربایجان» سؤزونون اولماماسی تنقید اولوندو. ایلک اولاراق زنجاندا هفته‌لیک امید زنجان قزئتینده درج اولونان «اؤلکه دانشگاهلاریندا تحصیل آلان مشکین شهرلی اؤیرنجی‌لرین ایران اسلام رئسپوبلیکاسی حؤکومتینه» آچیق مکتوبوندا، یئنی ایالتین بیر شهریندن اولان اؤیرنجی‌لر، بو ایالتدن آذربایجان آدینین سیلینمه‌سینه اعتراضلارینی بئله ایفاده ائدیردیلر:
«قناعتیمیزجه، یئنی ایالتین آدینین بیر شهر آدی ایله ديیشدیریلمه‌سی، بیر نئچه ایل سونرا چوخ داها جدی بیر اشتباها سبب اولاجاق تاریخی بیر یانلیشدیر. ایران تاریخینده، بیر زامانلار پهلوی خاندانلیغی دؤورونده آدی وئریلن باختران ایالتی بونون بیر نومونه‌سینی تقدیم ائدیر.»
اؤیرنجی‌لر حؤکومتین دوغو آذربایجان ایالتینی بؤلن قراری‌نین «بوتون خالق آراسیندا ناراحاتلیغا سبب اولدوغونو» بیلدیردیلر. اونلار یئنی ایالتین قورولماسی ایله الده ائدیلمه‌سی گؤزله‌نیلن فایدالارا اینانمادیقلارینی و حتی یئنی آدی قبول ائتمیی رد ائتدیلر.
دیگر بؤلگه و ایالتلر سرعتلی بیر شکیلده اقتصادی، سوسیال و مدنی اولاراق اینکیشاف ائدرکن، آذربایجانین اردبیل ایالتی آدلانان بو بؤلگه‌سی چتینلیک و یوخسوللوقلا یاشاییر. بیر زامانلار لیسته‌ده اوچونجو ان اوغورلو اولان ایالت ایندی یئددینجی یئره دوشوب. البته، ایداره‌چیلریمیز یارادیلان یئنی ایالتده‌کی وضعيّتدن خبرداردیرلار. حقیقت اودور کی، شهرلریمیز بؤیوک کندلره اوخشاییر. تحصیل، اجتماعی ساغلاملیق، مدنی و دیگر ساحه‌‌‌لرده حقیقی بیر قیتلیق وار.
بو ایالتین بؤلونمه‌سی، بو اوچ ایالتین آذربایجانین بیر حیصه‌‌‌سی اولدوغو فیکرینی ديَیشدیرمه‌دی. رسمی استاتوسا گؤره اونلار مستقل ایالتلر اولسالار دا، بو اوچ ایالتین مجلیس نوماینده‌‌لری «آذربایجانا» تأثیر ائدن مسئله‌‌لرده بیرلشمیش بیر بلوک کیمی حرکت ائدیردیلر.
دیگر ایالتلرده‌کی ديیشیکلیکلر ده رئاکسییالارا سبب اولدو. قزوین شهرینه ایالت استاتوسو وئرمک مقصدیله 1373-جو ایل قزوین قالماقالی باشلادی. قزوین‌ین قاریشیق ائتنیک اهالیسی اساسا آذربایجان تورکلریندن و فارسلاردان عبارتدیر. بعضی آذربایجانلی اعتراضچیلار، بو شهری، اهالیسی‌نین چوخو آذربایجان تورکلریندن عبارت اولان زنجان شهریندن آییرما جهدلرینی، تورک کؤکلو خالقین فارسلارین آغیرلیقلی اولدوغو بؤلمه‌لر اوچون داغیتما سیاستی‌نین بیر حیصه‌‌‌سی کیمی قیمتلندیریر. ایرانین «رسالت» قزئتی‌نین بیلدیردیگینه گؤره، قزوین حادثه‌‌‌لری زامانی «میللی حیس‌لر» اورتایا چیخمیشدیر.[1]
آذربایجان ایالتی نییه پارچالانیر؟
دؤولتلرین ان واجیب مقصدلریندن بیری جمعيتی و یا توپلومو آسانلیقلا ایداره ائتمکدیر. حؤکومتلر اؤز ایستک و سیاستلرینی توپلومدا رئاللاشدیرماغا چالیشیرلار. بو دورومدا، ایداره‌چیلر ایله ایداره اولونانلارین آرزولاری، ایستکلری، مئیللری و ایدئاللاری عینی اولدوقدا، عمومیتله، موناقیشه‌یه یئر قالماز. لاکین حؤکومتین ایستک و آرزولاری ان آزیندان بعضی کسیملر ایله اوست-اوسته دوشمه‌دیگینده، توپلوم اوزرینده‌کی ایداره و تأثیر جهدی موناقیشه‌یه ده چئویریله بیلر. بئله بیر دورومدا هر قروپون اؤز ماراغی اولدوغو اوچون و هر بیر قروپ اؤز دوشونجه‌لرینی ماراق و اؤنجه‌لیکلرینه اویغون شکیلده دیگر طرفه ایناندیرماغا و تطبیق ائتمه‌یه چالیشیر.
اؤلکه ایداره ائتمه‌سینده اؤلکه ایچینده‌کی ائتنیک، دینی و اجتماعی چئشید‌لیلیک-موختلیف‌لیلیک نظره آلینمازسا بو جدی پروبلئملره سبب اولا بیلر. اینسانلار اؤلکه‌ده‌کی سیاسی-اجتماعی پروسئسده داها چوخ کوللئکتیو(جمعی) کیملیکلری ایله ایشتیراک ائتدیکلری اوچون اؤلکه ایداره‌سینده کوللئکتیو کیملیکلرله باغلی قوجاقلاییجی سیاست اولمازسا توپلوما پروبلئملرلره یول آچا بیلر. بو پروبلئملر اجتماعی باخیمدان توپلومون بؤلونمه‌سیندن توتموش ائتنیک توققوشمایا قدر فرقلی نتیجه‌لردن عبارت اولا بیلر. توپلومون چئشیدلیگی‌نین نظره آلیب اونا اویغون سیاست پلانلاماق یئرینه بیر سیرا اؤلکه‌لرده توپلومدا اینسانلارین ائتنیک چئشیدلیگینی آسسیمیلیاسییا یولو ایله سیلمک یؤنته‌مینه اوستونلوک وئریلمیشدیر. سون یوز ایلده ایراندا دؤولت ایله ایران ایچینده یاشایان میللتلر آراسیندا ضدیتلر وار اولماسی‌نین و حؤکومتین توپلومو ضعیفلتمه‌یه جهد گؤسترمه‌سی‌نین اساس سببی ده بو کیملیک سیاستیدیر. ایالتلرین کیچیلمه سببلریندن بیری ده محض بو مسئله اولموشدور؛ یعنی ایران دؤولتی ایالتلرین کیچیلمه و پارچالانماسیندا آذربایجانلیلیق کیمی سیاسی-اجتماعی باخیمدان اؤنمی اولان بیر کوللئکتیو کیملیگی ضعیفلتمک‌له آذربایجانلیلاری باشقا شرایطده قبول ائتمه‌یه‌جکلری یؤنتیمه تسلیم ائتمک هدفینده اولموشدور . سون یوز ایلده آذربایجان ایالتی‌نین بیر نئچه دفعه بؤلونمه‌سی ده اساساً بو سببدن باش وئرمیشدیر. بو بؤلونمه‌لر حؤکومت قارشیسیندا مستقل بیر رول اوینایا بیلمه‌ین، گوجدن، اراده‌دن محروم، کوللئکتیو(جمعی) کیملیگی ضعیفله‌میش و یا سیلینمیش کیچیک ایالتلرین اورتایا چیخماسی هدفی ایله حیاتا کئچیریلدی. باشقا سؤزله، حؤکومت پروقراملاری‌نین ایجراسینی آسانلاشدیرماق و عینی زاماندا، حؤکومتین بعضی طلبلرینه قارشی چیخان جمعيتلری و قروپلاری کوللئکتیو کیملیک باخیمیندان ضعیف دوروما سالماقلا اونلارین فرقلی بیر سیاسی گوج کیمی رول اوینایا بیلمک پوتانسییئلینی و گوجونو اورتادان گؤتورور و بو هدفه چاتماق و اونلاری تابع ائتمک اوچون ایالتلری بؤلمه‌یی تطبیق ائتمیشدیر.
بو مدتده ایرانداکی حؤکومتلر مرکزییتچی اولوب، فارس کولتور و سیاسی دومینانتلیغی اساسیندا تک تیپلی میللت ایجاد ائتمه‌یه چالیشمیشلار. بو سیاست ده فارس اولمایانلارین ضرر گؤرمه‌سی ایله نتیجه‌لنمیشدیر. آذربایجان ایالتی‌نین پارچالانما سیاستی ده بو ندنله اویغولانمیشدیر. ایالتین پارچالاناراق ضعیفله‌مه‌سی مرکزی حؤکومتین سیاست و پلانلاری‌نین تطبیق ائدیلمه‌سینی آسانلاشدیرمیشدیر. آذربایجان جمعيتی‌نین نظام و بوتؤولویونون ضعیفله‌مه‌سی آسسیمیلیاسییا سیاستینی ده آسانلاشدیرمیشدیر.
اونودولمامالیدیر کی، آذربایجان و تورک کیملیگی ایراندا جمعيتی سفربر ائده بیله‌جک عامللردن بیریدیر. آذربایجان آدی ایراندا یاشایان آذربایجانلی‌لارا اونلاری باشقالاریندان فرقلندیرن کوللئکتیو بیر کیملیک (آذربایجانلیلیق) باغیشلاییر. ایراندا دومینانت فارس ائتنیکی اساسیندا تعرفلنن ایران کیملیگیندن باغیمسیز آذربایجان کیملیگی ایران سیاستینه قارشیدیر. بونا گؤره ده، فارس کیملیگی اؤزرینده قورولموش کیملییه ده قارشی گلیر. آذربایجان ایالتی‌نین بؤلونمه‌سی و یئنی قورولان اوستانلارا(ائلایتلره) فرقلی آدلارین وئریلمه‌سی زامان ایچینده اینسانلارین اؤزلرینی آذربایجانلیلیق کیملیگی تانیملاماسی‌نین آزالماسینا و آسسیمیلیاسییا سیاستی‌نینین راحت گئرچک‌لشدیریلمه‌سینه سبب اولور.
ایران رسمیلری‌نین یاناشماسیندا گؤره، آرازین قوزئیینده آذربایجان آدلی بیر دؤولتین وار اولماسی‌نین تهدید کیمی گؤرولمه‌سی‌نین بیر ندنی ده، گونئی‌لی‌لرله عینی ائتنیک قروپدان اولان اینسانلارین آرازین اوتاییندا دؤولتلری‌نین اولماسی‌نین وئردیگی اؤزگوون و غروردور. 1918-دن سونرا قوزئی‌ده قورولان آذربایجان دؤولتینه قارشی آپاریلان پروپاقاندالارین، آذربایجان آدینین اینکار ائدیلمه‌سی‌نین، زامان-زامان آران، باکی دؤولتی کیمی آدلارلا آدلاندیریلماسی‌نین بیر ندنی ده بو آددا دؤولتین وار اولماسی‌نین گونئی آذربایجانلی‌لارین ائتنیک-میللی غرور و اؤزگووه‌نین آرتماسینداکی تأثیریدیر.
یاخین تاریخه باخیلدیغیندا دا قاجار دؤنمی‌نین سونونا قدر، آذربایجانین اؤنملی بیر ایالت اولاراق اؤلکه‌نین سیاستی‌نین معین‌لشدیریلمه‌سینده اساس رول اوینادیغی گؤرولور. اؤلکه‌نین سیاسی، علمی، مدنی و اقتصادی ائلیتالاری‌نین اکثريتی آذربایجانلی اولموشدور. تبریز بو دؤنمده قاجار شاهی‌نین شاه اولمادان اول قالمالی اولدوغو ولیعهد شهری ایدی. آنجاق پهلوی‌دن سونرا آذربایجانین گوجو گوندن-گونه آزالماغا باشلادی. اؤلکه‌نین ان زنگین ایالتی یوخسوللوقلا اوزلشدی. آذربایجانلیلار ضعیفله‌میش اقتصادياتلارینا گؤره مرکز بؤلگه‌لره کؤچ ائتمک مجبورییتینده قالدیلار. ایرانین سیاسی، علمی، مدنی و اقتصادی ائلیتالاری آراسیندا آذربایجانلی‌لارین سایی آزالماغا باشلادی. اوسته‌لیک، یئنی قورولان استانلاردا، شهرستان و شهرلرده کیفایت قدر شهرچیلیک، سوسیال و اقتصادی آلت‌یاپی‌نین اولماماسی دا طبیعی کی، بو بؤلگه‌لرین اینکیشافی ایله دئییل ضعیفله‌مه‌سی و اراده‌سیزلشمه‌سی ایله نتیجه‌لندی.
[1] Shaffer, B. (2002). Borders and brethren: Iran and the challenge of Azerbaijani identity. MIT Press.
