دؤولتین گوجو هارادان گلیر؟
بو سوالین جاوابی سوسیال موقاویله آدلانان بیر آنلاییشدادیر. فلسفه‌ده ایجتیماعی موقاویله آنلاییشی سقراطا قدر گئدیب چیخیر. او، حبس‌خانادا اولارکن کریتون ایله دانیشیر و اونا ایضاح ائتمه‌یه چالیشیر کی، نیه گؤره او قاچماقدانسا اؤلمه‌یی سئچیر. سقراط ایسه اؤز نؤوبه‌سینده دئییر کی، یاشادیغی اؤلکه‌نین قانون‌لارینا عمل ائتمه‌لی ایدی، چونکی وطنداش‌لاری بو قانون‌لارلا راضیلاشیبلار و بو قانون‌لار اونلاری صولح ایچینده ساخلاییر. بورادا سقراط شیفاهی راضیلاشمادان دانیشیر.
آنجاق، سوسیال موقاویله‌نین اساس اهمیتی‌نین منبعی سیاسی فلسفه‌دن گلیر. توماس هابز، لئویاتان کیتابی ایله بو نظریه‌نی مشهور ائدیب. اوندان سونرا چزاره بکاریا، جان لاک و داها یاخین دؤورلرده جان رالز کیمی بیر چوخ فیلوسوف‌لار بو نظریه‌نی اؤزلرینه اویغون شکیلده تدقیق ائدیب، دییشدیریبلر.
سووئرئنلیک ضروریدیر، چونکی او اولمادان اینسان‌لار سیویل بیر جمعیتین مؤوجودلوغوندان محروم اولان بیر طبیعت وضعیتینده یاشاییرمیشلار. هابز و بکاریا سوسیال موقاویله‌سیز، اینسان‌لارین دایم قورخو، موحاریبه و تهلوکه ایچینده یاشاماغا مجبور اولدوقلاری فیکرینه صاحب ایدیلر. اینسان‌لار موحاریبه وضعیتینده یاشاماقدان بئزدیکلری زامان بیر جمعیت قورورلار داها سونرا صولح شرایطینده یاشاماق و آزادلیق‌لاریندان ایستیفاده ائتمک اوچون سوسیال بیر موقاویله‌نین طرف‌لریندن بیری اولورلار. بو سوسیال موقاویله عالیم‌‌لرین فیکرینجه، عدالت و سوله یاراتماق اوچون، اینسان‌لارین تابع اولاجاغی، عمومی و داها بؤیوک بیر گوجه احتیاجیمیز وار. بو یوللا بیز داها تهلوکه‌سیز و داها یاخشی یاشاماق اوچون بیر جمعیت یارادیریق.
باخمایاراق کی، سیاسی و حقوقی فلسفه‌ده سوسیال موقاویله‌نین هارادان گلدیگینه دایر فرقلی فیکیرلر مؤوجوددور (مثلاً، امیل دورکهایم بونون عمومی مقصددن یاراندیغینی دوشونوردو، جان لاک ایسه بونا سببین مولکیتین و تورپاغین قورونماسی اولدوغونو گؤروردو). عمومیتله، قبول ائدیلیر کی، حؤکمدارین (ایستر مونارخین، ایستر پارتییانین، ایسترسه ده ایقتیدارین) موطلق حاکمیتی ایداره اولونانلارین راضیلیغی ایله اساسلاندیریلیب. ساده سؤزله دئسک، بو او دئمکدیر کی، بیر جمعیتین وطنداش‌لاری اؤز گوج‌لرینین کیچیک بیر حیصه‌سیندن ال چکیب، وطنداش‌لارین کوللئکتیو گوجو ایله جمعیتین داها بؤیوک ریفاهینا نظارت ائده‌‌جک و تامین ائده‌‌جک بیر حکومت یارادیرلار. حکومتین گوجو بورادان گلیر.
گلین نومونه‌لر ایله سوسیال موقاویله‌نین نه اولدوغونو داها یاخشی باشا دوشک. ایجتیماعی موقاویله‌نین ان ساده نومونه‌لریندن بیری وئرگیلردیر. بیز نییه دؤولته وئرگی اؤده‌ییریک؟ دوزگون ایشله‌ین بیر حکومته صاحیب اولماق اوچون گلیریمیزین کیچیک بیر حیصه‌سیندن ایمتیناع ائدیریک. بو، هر بیر فرد اوچون کیچیک اولسا دا، بو فردی فداکارلیق‌لارین توپلانماسی، گوجلو بیر حکومت ارگانی یارادیر. بونون موقابیلینده حکومت وئرگی پولونو، وطنداش‌لارینی یاشاماغا لازیم اولان احتیاج‌لاری تامین ائتمک اوچون ایستیفاده ائدیر. بونا یول‌لار، خسته‌خانالار و علم اوجاق‌لاری کیمی داخیلی وظیفه‌لر و یا دیگر دؤولت‌لرله ایقتیصادی تیجارت و حربی گوج کیمی داخیلی عؤهده‌لیک‌لر عاییددیر.
قانون‌لارا ایطاعت ائتمه‌ییمیزین سببی ده ایجتماعی موقاویله‌دیر. بیز جمعیتیمیزین قانون‌لارینا تابع اولوروق، چونکی بو قانون‌لار اینسان‌لاریمیزین احتیاج‌لارینی قورویور و تامین ائدیر. مثلاً، بیز نییه یول حرکتی قایدالارینا عمل ائدیریک؟ نییه هامیمیز قیرمیزی ایشیقدا دایانیریق؟ چونکی بیز کوللئکتیو شکیلده راضیلاشمیشیق کی، اگر هامی یول حرکتی قایدالارینا عمل ائتسه، اینسان‌لارا ضرر وئرن قضالار داها آز اولار. بونو ثبوت ائد‌ن مین‌لرله آراشدیرما وار.
بیر نفر بو کوللئکتیو موقاویله‌نی پوزاندا بیز نه ائدیریک؟ بو ایسه پوزولموش موقاویله‌یه باغلیدیر. مثلاً، کیمسه یول حرکتی قایدالارینی پوزسا، بیز بونو کیچیک پوزونتو حساب ائدیریک و جاواب اولاراق اونلارا موتناسیب جزا وئریریک. بیر شخص قیرمیزی ایشیقدا دایانماسا، بو، جریمه و یا سوروجولوک وثیقه‌سی‌نین آز بیر مدته الیندن آلینماسی ایله نتیجه‌لنیر. آنجاق بیر شخص اوغورلوق و یا آدام اؤلدورمکله سوسیال موقاویله‌نی پوزورسا، بو، بیزیم سوسیال موقاویله‌میزین جیدّی شکیلده پوزولماسی حساب اولونور. قانون پوزونتوسونون جیدّیلیگینه گؤره بیز جمعیت اولاراق اونلاری سوسیال موقاویله‌میزدن کنارلاشدیرماغا راضیلاشمیشیق.
دونیانین موختلیف یئرلرینده بیر نئچه عصر بوندان اوَل بو، حرفی معنادا سورگون و حتی اؤلوم جزاسی دئمک ایدی. سونرادان قرار وئردیک کی، حبس‌خانا داها یاخشی جزا نؤوعودور. اونا گؤره کی، بو شخص‌لر اؤز قایدا پوزونتولاری‌نین نه اوچون یانلیش اولدوغونو باشا دوشسونلر، سونرادان اونلاری جمعیتیمیزه قایتارا بیلک و اونلاری یئنیدن فعالیت گؤسترن وطنداشا چئویره بیلک. طبیعی کی، حبس‌خانالارین باشقا بیر فایداسی دا بو پوزونتونون تؤرتدیگی معنوی ضرری آزالتماقدیر. قایدا پوزونتوسونا معروض قالانلارین عایله‌لرینده‌کی ائموسیونال(دویغوسال، احساسی) تراومانی آزالتماق و اونلاری نورمال فعالیت گؤسترن وطنداش کیمی یاشاماغا ایمکان وئریر.
قانون‌لاری تطبیق ائتمک و عمل ائدیلمه‌دیکده جزالاندیرماق حقوقو دا بیزده اولان سوسیال موقاویله‌دن ایره‌‌لی گلیر. اهالی‌نین اکثریتی قایدالارا عمل ائدرسه، بو او دئمکدیر کی، قایدالار ایجرا اولونور. قایدالار ایجرا ائدیلیرسه، اهالی‌نین اکثریتی اونلارا عمل ائدیر.
سوسیال موقاویله حاقینداکی دئدیکلریمیز بیر مقاله‌یه، حتی بیر کیتابا سیغدیرماق مومکون اولمایان بیر شئیدیر. لاکین بو آنلاییشین دونیادا هر کس طرفیندن باشا دوشولمه‌سی تامامیله واجیبدیر. حکومته صلاحیت وئرن سیستئمی درک ائتمه‌لی‌ییک، چونکی او گوج هر بیریمیزدن گلیر. بونو آنلادیغیمیز زامان بیر حکومت ارگانی‌نین خطالارینی دا آنلاماغا باشلاییریق.
اگر حکومتین گوجونون اعتیبارلیلیغی‌نین اونون وطنداش‌لاریندان گلدیگینی قبول ائتسک، اوندا وطنداش‌لارینا خیدمت ائتمه‌ین حکومتین آرتیق اعتیبارلی ایستاتوسا مالیک اولماماسی منطیقلیدیر. اگر سووئرئن دؤولت آرتیق اؤز حاکمیتی‌نین منبعینه، یعنی وطنداش‌لارا خیدمت ائتمیرسه، سوسیال موقاویله پوزولموشدور. نتیجه اعتباریله، اگر حؤکمدار ایندی قوروماق عوضینه اؤز گوج منبعینه ضرر وئریرسه، او زامان همین حؤکمدار دوشمنه چئوریلیر. ائله دئییل‌می؟
بو مؤوضوعدا یالنیز نظریه اساسیندا دانیشماق اوپتیمال(بهینه، ان اویغون) دئییل. بئله‌لیکله، بیر نومونه واسطه‌سیله بو باره‌ده دانیشاق. گلین بو نظریه‌نی هامیمیزا چوخ تانیش اولان بیر نومونه گؤسته‌رک. ایران بیر حکومتدیر. حکومتین گوجو اونون خالقیندان گلیر. ایران اؤز خالقینی قورویور و اونا خیدمت ائدیرمی؟
من ایراندا یاشامیرام، اونا گؤره ده بو سوالا جاواب وئرمه‌یه اؤزومده حاق گؤرمورم. لاکین بو سوالا بوتون اینسان‌لارین یاشامالی اولدوغو ساده ایستانداردلار ایله آسانلیقلا جاواب وئرمک اولار. داواملی اولاراق تکرارلانان بو ایستانداردلاردان بیری، هر کس عیرقیدن، رنگیندن، جینسیندن، دیلیندن، دینیندن، سیاسی و یا دیگر عقیده‌سیندن، میللی و یا سوسیال منشاییندن، مولکیتیندن، دوغوموندان و یا دیگر وضعیتیندن آسیلی اولمایاراق، قبول ائدیلمیش بوتون حقوق و آزادلیق‌لاردان ایستیفاده ائتمک حقوقونا مالیک اولماق ایستانداردیدیر. بو چوخ آسان باشا دوشولن ایستاندارد‌دیر. سیزین کیم اولدوغونوز اؤنملی دئییل، قانون‌لار و قایدالار برابر شکیلده تطبیق ائدیلمه‌لیدیر (طبیعی کی، قانون‌لارین اؤزلرینین عدالتلی شکیلده یارادیلدیغی فرضییه‌سی ایله).
درحال گؤروروک کی، ایراندا بئله دئییل. بیز ائتنیک آزلیق‌لارین رئگیونال طبیعی ثروت‌لرینین اوغورلاندیغینی گؤروروک (کرمانشاهدان سو و یا آذربایجانین یئرآلتی ثروت‌لری). بو اونسوز دا محدودلاشدیریلمیش اهالیدن اوغورلانیر و دومینانت ائتنیک منسوبیتی گوجلندیرمک اوچون ایستیفاده اولونور. بیز گؤروروک کی، بهایی اینانجینا منسوب اینسان‌لار یالنیز دینی آزلیق اولدوقلاری اوچون دایم هدفه آلینیر و اونلارا حاقسیزلیق ائدیلیر. بیز گؤروروک کی، قادین‌لارین هئچ بیر حقوقو یوخدور و همیشه کیشی‌لره تابعدیرلر. بیز گؤروروک کی، قانون‌لار وارلی‌لارا شامیل ائدیلمیر، آنجاق کاسیب‌لاری اطاعتده ساخلاماغا کؤمک ائدیر. بیز هوموسئکسوال‌لارین ساده‌جه سئومه‌یی سئچدیکلری اینسانا گؤره هوجوما معروض قالدیغینی و اؤلدورولدویونو گؤروروک. بیز حکومتین آزیاشلی نیکاح‌لارا قارشی هر هانسی بیر سرت تدبیر گؤرمه‌دیگینی و بونا گؤره ده اوشاق‌لارین اوشاقلیغی‌نین اونلاردان اوغورلاندیغینی گؤروروک. بیز گؤروروک کی، حبس‌خانالار آرتیق جمعیتین برپاسی اوچون دئییل، آیاغا قالخان‌لارین سسینی بوغوب سیخیشدیرماق اوچوندور.
دئییرلر کی، بیر دؤولت ان ضعیف عضولرینه نئجه داوراندیغی ایله اؤلچولمه‌لیدیر. ایرانین اؤزونون ان ضعیف‌لرینه – اوشاق‌لارینا، علیل‌لرینه، کاسیب‌لارینا و خسته‌لرینه نئجه داوراندیغینا نظر سالدیغیمیزدا، خیدمت ائتمک و قوروماق اوچون قورولموش بیر حکومت دئییل، بیر تیران(ظالیم) گؤروروک. ایجتیماعی موقاویله‌نین نتیجه‌سی و صلاحیتی هئچ واخت بیر دیکتاتورا دئییل، خئییرخواه بیر حیمایه‌دارا وئریلمه‌لیدیر. اگر سوسیال موقاویله پوزولورسا و قورونماق اوچون نظرده توتولموش اینسان‌لاری هدف آلماق اوچون ایستیفاده اولونورسا، اوندا بئله چیخیر کی، او حکومت ایندی سیزین دوشمنینیزدیر. اینسان‌لاری قوروماق اوچون نظرده توتولانلار طرفیندن خیانته معروض قالماسی تراوماتیکدیر. بونو باشا دوشمک و دوزلتمه‌یه باشلاماق چوخ چتیندیر. اما بو پروسئسه باشلاماغین تأثیرلی یول‌لاریندان بیری اینسان‌لارا اؤز گوجونو خاطیرلاتماقدیر.
هر ظالیمین گوجو اونون خالقیندان گلیر. یعنی سندن گلیر. دییشمک گوجون وار. اؤزون اوچون قرار وئرمک گوجون وار. آیاغا قالخماق گوجون وار. جمعیتینیزین ان ضعیف‌لرینه نئجه داورانیلاجاغینا قرار وئرن گوج سیزدن گلیر.
نه قدر گوجلو اولدوغونوزو درک ائده‌جه‌یینیزین اومیدی ایله!
