کؤچورن: محمد رشیدی
ایراندا آنا دیلینده تحصیل مسئله‌سی ایللردیر فارس اولمایان میللت‌لر و متخصص‌لر طرفیندن دیله گتیریلمکده‌دیر. بو آرادا حکومتین فارسجا خاریجینده باشقا دیللرده تحصیل آلمانی بیر تهلوکه اولاراق گؤرمه‌سی، اونو طلب ائدنلر اوچون بیر جرم اولاراق ده‌یرلندیرمکده‌دیر. عمومی بیر باخیشدا، ایراندا تحصیل اوچون آیریلان ایمکانلار آشاغی و دوشوک سوییه‌ده‌دیر، بو یئترسیزلیک آذربایجان، بلوچستان، خوزستان و تورکمن‌صحرا کیمی فارس دیللی اولمایان بولگه‌لرده داها چوخ گؤزه دَیمکده‌دیر. بو ایمکانسیزلیقلار اوستونه بیر ده آزینلیق موقعیتینی(سایی باخیمیندان دئییل، سیاسی قدرت باخیمیندان) آرتیرساق، دورومون نه قدر آغیر اولدوغونو گؤره‌بیله‌ریک. ایران جمعیتی‌نین یاریدان چوخو فارس اولمادیغی حالدا، تحصیلین بوتونویله فارس دیلینده اولماسی، فارس اولمایان اوشاقلارین اؤیرنمه ظرفیتینی آزالتدیغی کیمی، فرقلی فرقلی اجتماعی سورونلاری دا برابرینده گتیرمکده‌دیر. بو یازیدا ایرانین ائتنیک قورولوشو، جمعیت نسبتی، اؤلکه‌ده دانیشیلان دیللرین کئچمیشده‌کی و گونوموزده‌کی موقعیتی نظره آلینمیشدیر. بونا علاوه اولاراق، بو دیللرده اؤیرنمک ایمکانلاری‌نین قارشی‌سی‌نین آلینماسی و تحصیلین یالنیزجا اؤلکه جمعیتی‌نین یاریدان آزینی تشکیل ائدن بیر ائتنیک قروبونون آنا دیلی اولان فارس دیلینده گئرچکلشدیریلمه‌سی، اینسان حاقلارینا قارشی اولماسی، و بونلاردان دولایی اوشاقلارین اوغرادیغی ضررلر و گله‌جکده یاشانا بیله‌جک اجتماعی پروبلئم‌لر ده اله آلینمیشدیر. آیریجا ایران تحصیل ناظیری‌نین بومؤوضوع ایله باغلی سون آچیقالماسی و یئرلی(محلی) مسئوللارین بو مؤوضوعداکی تصمیم‌لری اله آلینمیشدیر.
آنا دیلینده تحصیلین اهمیتی
آنا دیلینده اؤیرنمه، هر بیر شخصین و میللتین ان طبیعی حاقلارینداندیر. آنا دیلینده اؤیرنمک(و اؤیرتمک) بیر امنیتی تهلوکه دئییل ده بیر شانس اوالاراق گؤرونسه داها فایدالی اولاجاقدیر. آنا دیلینده تحصیل هم اوشاقلارین اؤیرنمک و تربیت اولما آچیسیندان گلیشمه‌سینی(پیشرفت) تامین ائده‌جکدیر، هم ده ائتنیک‌لر آراسیندا اؤیرنمک باخیمیندان آزدا اولسا محرومیت‌لر و تبعیض‌لری اورتادان قالدیراجاقدیر. آراشدیرمالارا(تحقیق‌لره) گؤره تماما آنا دیلینده اؤیره‌نن و آنا دیلینده اؤیره‌دیلن اوشاقلار، اؤز آنادیللرینده اؤیرنمه‌ین اوشاقلارا گؤره ایکینجی بیر تحصیل دیلینده داها باشاریلیدیرلار(موفق‌دیرلر).
ایراندا آنا دیلینده تحصیل حاققی بیر سئچیم آلداتماجاسی
حسن روحانی ۲۰۱۳ جمهورباشقانلیغی سئچکیلری اساسیندا آنادیلده تحصیل ایمکانینی تامین ائده‌جه‌یینی وعده وئریردی. حتی سئچکی بیان‌نامه‌سینده آزینلیق‌لارین حاقلارینی تامین ائده‌جه‌یینی و بیان‌نامه‌سی‌نین ۳- جو ماده‌سی‌نین ۴- جو بندینده آنا دیلینده تحصیل ایمکانینی یاراتمایا تاکید اولونموشدو. حسن روحانی، جمهور باشقانی اولدوقدان سونرا، تحصیل ناظیری، علی اصغر فانی «آنا دیلینده تحصیل هم دؤولت هم تحصیل ناظیرلییی‌نین ایلک اویغولایاجاغی ایش اولاجاغینی» آچیقلامیشدی. آنجاق بو آچیقلامادان سونرا دؤولت ایچریسینده‌کی بعضی اوست سَوییه‌لی مقاملار فارس دیلینده تحصیلی وورغولامایا باشلامیش و سونوندا آنا دیلی تحصیلی قونوسوندا هرهانسی بیر آددیم آتیلمامیشدیر.
آنا دیلی خاریجینده تحصیلین یاراداجاغی پروبلئم‌لر
ایراندا ائتنیک جمعیتی باخیمیندان رسمی بیر آمارین آچیقلانمادیغی اوچون، فارس اولمایان اؤیرنچی ساییسی حاققیندا بیر رقم سؤیله‌مک ممکن دئییلدیر. آنجاق ایراندا فارس اولمایان بیر چوخ اؤیرنجی‌نین وار اولدوغو و بو اؤیرنجیلرین آنادیللرینده تحصیل گؤرمه‌لری ان طبیعی و انسانی حاق‌لاری اولدوغو قطعی‌دیر.
ایراندا اوشاقلار ۶ یاشلاریندان مکتبه باشالاماقدا و بو یاشدان اعتبارا، حاققیندا هئچ بیر معلوماتلاری اولمایان بیر دیلده تحصیل آلماق مجبوریتینده‌دیرلر. بو اوشاقلارین تحصیل و اؤیره‌نمک استعدادلاری آزالماقلا بیرلیکده، یانلیش اؤیرتمک ده سؤز قونوسودور و بو اوشاقلارین اؤزگووَنی(اعتماد به نفسی) ده سارسیلماقدادیر. ایراندا اوشاق برنامه لری بوتونو ایله فارسجا اولور. بونا باخماياراق یئنه ده فارس اولمایان اوشاقلارین بؤیوک بیر بؤلومو مدرسه‌يه باشلادیقلاری زامان بو دیلی هله اؤیرنمه‌دیکلری اوچون، اؤزللیکله تلویزیونا ال‌چاتماز کندلرده تحصیلی یاریدا بوراخماق مجبوریتینده قالیرلار.
گونوموزده‌کی ایران، فارس ائتنیک کیملییی اوزه‌رینده مرکزی بیر ملت- دؤولت اولاراق قورولموشدور. رسمی اولان روابط‌لرده هر کس و هر هانسی بیر ائتنیک قروبونا منسوب اولانلار فارسجا دانیشماغا و یازماغا مجبور اولموش و بو ایرانین دیل سیاستی‌نین بیرینجی هدفی حالینا گلمیشدیر. بو زورلامالارین ائتکیسی غیررسمی ساحه‌لره بئله سیزمیشدیر.
۲۰۰۱ ایلینده هر ۱۰ مین تورکدن ۶۷-سی یوکسک تحصیل(تحصیلات عالی) آلما ایمکانینا صاحیب ایکن، بو رقم هر ۱۰ مین فارسدا ۱۳۰ نفر ایدی. یعنی فارس بؤلگه‌لرده اونیوئرسیته‌لره گیره بیلمه شانسی تورک بؤلگه‌لردن ایکی قات داها چوخدور. بونون سببی تورک بؤلگه‌لرده تحصیل امکانلاری‌نین داها ضعیف اولماسی، عاییله‌لرین ماددی اولاراق ضعیف اولدوغو اوچون گنجلرین مکتبی بوراخیب چالیشماغا باشلامالاری و تحصیلین آنا دیلینده اولماماسیدیر. بونون نتیجه‌سینده ده تورک‌لر ایش تاپماق و اجتماعی گلیشمه‌لر حاقیندا جیددی بیر سورونلا قارشی قارشییا قالماقدادیرلار.
شرقی آذربایجان ایالتی، اؤزللیکله ده تبریز شهری ایلکلرین شهری اولاراق تانینماقدادیر. آیدینلاشما و مدرنلشمه بو شهردن باشالاییب و ایرانین باشقا بؤلگه‌لرینه یاییلمیشدیر. ۲۰۱۲ ایلینده آماری مطالعاتا گؤره شرقی آذربایجان ۸۲.۴ تحصیل َسوییه‌سی‌یله ۳۱ ایالت ایچینده ۲۱- جی سیرادا یئر آلماقدادیر. تورکلرین سیخ یاشادیغی بؤلگه لرده؛ زنجان، اردبیل، و غربی آذربایجان سیرایلا ۸۲.۴، ۸۲.۸ و ۷۸.۸ نسبتلرییله ان سون سیرالاردا یئر آلماقدادیرلار و بونون ترسینه فارسلارین چوخونلوقدا اولدوغو بؤلگه‌لرده تهران، سمنان، اصفهان، و یزد ایالت لری ۹۰.۵، ۸۸.۴، ۸۷.۸ و ۸۸.۸ نسبت‌لریيله بیرینجی سیرالاردا یئر آلماقدا و تحصیل سوییه‌سی داها یوکسک درجه‌ده‌دیر.
تحصیل ناظیری‌نین فارسجا وورغوسو و یئرلی مقاملارین عکس‌العملی
ایران میللی تحصیل ناظیری، محمد بطحایی، ایلک اوخول(مقطع ابتدایی) اؤیرنجی‌لری اوچون تحصیلین فارسجا ارائه اولماسی و اؤیرنجیلرین فارسجا دانیشماسی‌نین ایران حکومتی و تحصیل ناظیرلییی‌نین قیرمیزی جیزیغی اولدوغونو سؤیله‌میشدیر. تحصیل ناظیری بطحایی، اصفهانداکی چیخیشیندا «هانسی یئرلی دیل دانیشیلیرسا دانیشیلسین بوتون مکتبلرده فارسجانین تحصیلی بیزیم قیرمیزی جیزیغیمیزدیر. اؤیرنجیلرین اوخولدا تماما فارسجا دانیشمالاری و تحصیل آلمالاری گرکلی‌دیر(الزامی‌دیر). اؤز مشاهده‌لریمه گؤره، بعضی ایکی دیللی بؤلگه‌لرده، آذری(تورک)، بلوچ، تورکمن، و عرب بؤلگه‌لرینده اؤیرتمنلر اؤیرنجی‌لرییله راحاتجا ارتباط قورماق اوچون محلی دیللرده و فارسجادان خاریج درس وئرمکده‌دیرلر و بو چوخ بؤیوک تهلوکه‌دیر. فارسجا بیزیم بیرلیییمیزی قورویان عنصر و قیرمیزی جیزیغیمیزدیر. اؤیرنجی‌لر اونسوز دا محله‌لرینده و ائولرینده اؤز یئرلی دیللرینده ارتباط قورماقدادیرلار. بعضا ریاضیات و فنی درسلرینی بئله اؤیرتمنلر یئرلی دیل ایله اؤیرنجی‌لره آنلاتماقدادیرلار. اؤیرتمن‌لردن سوروشدوغومدا منه چؤرک و بامادورو اؤز دیلینده قارشیلیق وئردیکلرینده داها راحات اؤیره‌ده بیلدیکلرینی سویله‌ییرلر. هئچ بیر شکیلده بونون بئله اولماسی بیزیم طرفیمزدن قبول اولونمایاجاقدیر. ایلک اوخول ۳- جو کلاس اؤیرنجیسینه سوروشدوغومدا، فارسجا بیلمه‌ییردی و یئرلی دیلده منه جواب وئریردی. سون اولاراق من سیزلردن بونا (تماما فارسجا تحصیله) دقت وئریلمه‌سینی خواهش ائدیرم» ایفاده‌لرینی استفاده ائتمیشدیر.
یوخاریدا آنا دیلینده تحصیلین اؤنمی و اؤیرنجیلرین گلیشمه‌سینده‌کی(پیشرفتینده‌کی) تاثیردن بحث ائتدیک. بو جور سؤزلرین و اؤزللیکله ده سئچکی‌لر دؤنمینده آنا دیلینده تحصیلی وورغولایان بیر جمهور باشقانی‌نین ناظیری‌نین آغزیندان ائشیدیلمه‌سی، فارس اولمایان میللتلره قارشی باسقیچی بیر ذهنیتین ۱۰۰ ایللیک تجربه‌سیدیر. ناظیره گؤره فارسجا بیرلشدیریجی و دیگر دیللر اوزاقلاشدیریجی و بؤلوجو رولا صاحیبدیر. او بو دیل لری «یئرلی» و «تهلوکه» آدلاندیراراق ۵۰ میلیوندان چوخ فارس اولمایان انسانلارین حاقلارینی گؤرمزدن گلمکده‌دیر.
ناظیرین بو آچیقالماسینا عکس‌العمل‌لر گئجیکمه‌دی. ایراندا تورک فعاللاری آیری-آیری یازیلار یایینلایاراق، فارس دیلی حکومتین قیرمیزی جیزیغی ایسه، تورکجه ده تورکلرین قیرمیزی جیزیغی‌دیر دئیه‌رک بو ذهنیته اعتراضلارینی بیلدیردیلر. یئرلی مقاملار و اؤزللیکله آذربایجان بؤلگه‌سیندن و دیگر بؤلگه‌لرده تورک مجلس نماینده‌لری ده تحصیل ناظیری‌نین بو سؤزلرینه عکس‌العمل یاغدیردیلار.
ایلک عکس‌العمل تبریز امام جمعه‌سیندن گلدی. آل هاشم وزیری خطاب ائده‌رک «نئجه سیزین قیرمیزی جیزقینیز وارسا بیزیم ده واردیر. میللت اؤز دیلینده بعضی یونیورسیته‌لرده درسلرینده بئله تحصیل آلماق ایسته‌ییر» دئدی.
غربی آذربایجانین مرکزی اورمیه شهری‌نین مجلس نماینده‌سی بهادری: «ایرانین ان آز ۴۰ فاییزین تورک‌لر تشکیل وئریر. بیز ده آنا دیلینده تحصیلی سیستمه کئچیرمک ایسته‌ییریک. بیر دیلین بوقدر دانیشانی وارسا، او دیله یئرلی دئییلمز» دئیه عکس‌العمل گوستردی. اورمیه‌نین مجلسده‌کی باشقا نماینده‌سی قاضی پور: «تحصیل ناظیرلییی‌نین باخانی یوخدور. بوجور اداره اولونماز» دئدی. شرقی آذربایجان بوستان آباد مجلس نماینده‌سی، تحصیل ناظیریندن آنایاسانی یئنیدن اوخوماسینی ایسته‌دی. تبریز مجلس نماینده‌سی و مجلس رییسی‌نین یاردیمچیسی، مسعود پزشکیان آنادیلنده تحصیلین گئرچکلشمه‌مه‌سی، بیرلییه دئییل بؤلونمه‌یه آپاریب چیخارا بیلر، دئدی. تبریزین قادین مجلس نماینده‌سی زهرا ساعی «آنا دیلینده تحصیلین عمومی بیر ایستک اولدوغونو وورغولایاراق، تورکجه‌نین فصیح بیر دیل اولدوغونو و تحصیلینین اجرا اولونماسینی» مودافعه ائتدی. تهرانین تورک مجلس نماینده‌سی بادامچی دا تحصیل ناظیری‌نین آنایاسانی اوخوماغا و ۱۵ ایله ۱۹- جو ماده‌سینه دقت ائتمه‌یه دعوت ائتدی. تبریزین دیگر مجلس نماینده‌سی احمد علیرضابیگی تحصیل ناظیریندن بو سؤزلرینی گئری آلماسینی ایسته‌دی.
اردبیل ایالتی‌نین مشکین‌شهر مجلس نماینده‌سی ولی ملکی: «جیزیغیندان چیخیب بیزیم دیلیمیزه و کولتوروموزه توهین ائدن دیلی یئریندن قوپارداریق» دئیه تحصیل ناظیرینه عکس‌العمل گؤستردی.
ایران تحصیل ناظیری‌نین بحران یاراداجاق سؤزلری و هشدارلاریندان بیری ده، کئچن ایل ایران تحصیل باخانلیغی‌نین اؤیرتمن استخدام شرطلرینده اؤیرتمنلرین فارسجانی یاخشی بیر لهجه ایله دانیشا بیلمه‌سی، دئیه یازیلی آچیقلاماسی ایدی. مصاحبه‌یه چاغیریلان اؤیرتمن آدایلاری‌نین(کاندیدلرینین) لهجه‌سی وارسا، ایشه آلینمایاجاقلار.
نتیجه
بوگون ایراندا حاکیم و رسمی دیل و کولتور فارس دیلی و کولتورودور. ایراندا حاکیم دیل فارسجادیر و بو حاکیم دیلدن خاریج باشقا دیللرین گلیشدیریلمه‌سی و حتی یاشام حاققینا صاحیب اولماسی حاقیندا پروبلئم یاشانماقدادیر. بو حاقدا گونئی آذربایجان تورکلری آراسیندا استفاده اولونان تورکجه‌یه باخدیغیمیز زامان، دیلین نه قدر آرادان گئتمه‌سی و اصیل تورک کلمه‌لری‌نین اونودولماقلارینا شاهد اولا بیله‌ریک. بو اوزدن بو دوروم، انسانلاری یئنی یاشام طرزینده و اداری موحیطده مجبورا فارسجا استفاده ائتمه‌یه یؤنلندیریلیرلر.
چونکی مکتبلرده تحصیل گورمه‌ین، گلیشدیریلمه‌ین دیللرین، اؤزللیکله ده آکادمیک حالینی ایتیرمکله اجتماعی گلیشمه‌لر قارشیسیندا آخساق و یئترسیز اولدوغو گورونور. بوتون بو باسقیلارا باخمایاراق خالق اؤزونو تورک اولاراق تانیماقدا و بو یؤنده اؤز آنا دیلینی اساس آلاراق حرکت ائتمکده‌دیر. نئجه کی بو گون ایراندا ائتنیک قروپلاری بیر-بیریندن فرقلیلشدیرن اساس ندن دیل‌دیر و بیر ملتین تشکیل تاپماسیندا دیل ان اؤنملی عنصرلارداندیر. ایران آنایاساسی‌نین ۱۵- جی ماده‌سینده بوتون ائتنیک قروبلارا مکتبلرده اؤز دیللرینده اوخوما و یازما آزادلیغی وئریلمیشدیر. بیر دیلده تحصیل وئرمک دؤولتین یاردیمییلا گئرچکلشه بیلر، آمما دولت بو قونودا هئچ بیر آددیم آتماماقدا، حتی آیدینلار طرفیندن اؤزل اولاراق قورولان دیل کورسلاری بئله یاساقلانماقدادیر. حتی دؤولت تورک دیلی مسئله‌سینده انکارچی و باسقیچی بیر قرارلیلیق سرگیله‌مکده و بونا قارشی ان کیچیک اعتراضا بئله سرت عکس‌العمل گوستریلمکده‌دیر. دیل فرقلیلییی‌نین سمبولیک فونکسییاسی هم ائتنیک قروپلاری بیربیرندن فرقلی قیلان، هم ده ائتنیک قروپلارین آراسیندا همرایلیک دویغوسو یاراتماقدیر.
قایناق: تبریز آراشدیرما مرکزی
