اینگیلیسجه‌دن چئویرن: غلامحسین ممداوو
مقاله‌نین مؤلفی اولان برندا شافر «آتلانتیک شوراسی» آدلی دوشونجه مرکزی‌نین آراشدیرماچیسی و حیفا اونیوئرسیته‌سی‌نین پروفسورودور. او، عینی زاماندا هاروارد اونیوئرسیته‌سی‌نین نزدینده فعالیت گؤسته‌رن «خزر آراشدیرمالاری پروقرامی»-نین آراشدیرما دیرئکتورو وظیفه‌لرینی یئرینه یئتیرمیشدیر. شافر دیگر کیتاب‌لاری ایله یاناشی «سرحدلر و قارداشلیق: ایران و آذربایجان کیملیگی سورونو» (ام‌آی‌تی پرئسس، ۲۰۰۲) کیتابی‌نین دا مؤلفیدیر.
ایران اهالینین تخمیناً ۵۰ فایزی غیرفارس‌لاردان عیبارت اولان چوخ‌ائتنوسلو بیر جمعیتدیر، لاکین آراشدیرماچی‌لار عادتا، فارس‌لار و ایرانلی‌لار تئرمین‌لریندن بیر-بیرینی عوض ائده بیلن فورمادا ایستیفاده ائدیرلر و ایرانداکی غیرفارس‌لارین بیر چوخو اوچون ایرانلی ایفاده‌سی‌نین ائتنیک منسوبیت اوستو ماهیتینی گؤرمزدن گلیرلر. ایرانداکی ان چوخ‌سایلی ائتنیک آزلیق آذربایجانلی‌لاردیر (تخمیناً اهالینین ۳/۱ حیصه‌سینی تشکیل ائدیرلر) و دیگر اساس قروپ‌لارا کوردلر، عرب‌لر، بلوچ‌لار و تورکمن‌لر داخیلدیر.[۳] ایرانین ائتنیک قروپ‌لاری خاریجی مانیپولیاسییالارا خصوصیله حساسدیر و اونون حدودلاریندان کناردا باش وئرن حادیثه‌لرین تأثیرینه معروض قالیر، چونکی غیرفارس‌لارین اکثریتی سرحدیانی بؤلگه‌لرده جمعله‌شیب و آذربایجان، ترکمنستان، پاکستان و عراق کیمی قونشو دؤولت‌لرده ائتنیک قروپ‌لارلا علاقه‌لری وار.
تخمیناً ۷ میلیون آذربایجانلی آذربایجان رئسپوبلیکاسیندا یاشاماقدا ایکن، آذربایجانلی‌لارین موطلق اکثریتی قونشو ایراندا یاشاماقدادیر.[۴] بیر چوخ آذربایجانلی ایرانین شمالغربی‌نین بؤیوک حیصه‌سینه «جنوبی آذربایجان» دئیه ایستیناد ائتمکده‌دیر. آذربایجان رئسپوبلیکاسی ایله اولان سرحد بویونجا یئرله‌شن اوچ ایران ایالتینده یاشایان‌لارین اکثریتی آذربایجانلی‌لار: شرقی آذربایجان استانی، غربی آذربایجان استانی و اردبیل استانی.
ایرانداکی ائتنیک آزلیق‌لارین مدنی حاق‌لاری و سیاسی فعالیتی هم پهلوی مونارشیسی (۱۹۲۱-۱۹۷۹)، هم ده ایسلام رئسپوبلیکاسی دؤورونده کسکین بیر شکیلده محدودلاشدیریلمیشدیر. ایرانداکی اوّلکی تجروبه‌لردن فرقلی اولاراق، پرئزیدئنت خاتمی ائتنیک اساسلی طلب‌لره رئاکسییا گؤستردی و سیاسی اولاراق اونلاردان ایستیفاده ائتدی. مثلاً، ایراندا ۱۹۷۹-جی ایل پرئزیدئنت سئچکی‌لری زامانی خاتمی‌نین طرفدارلاری سئچکی ماتئریال‌لارینی ایرانین چوخ‌میللتلی ترکیبینی و غیرفارس قروپ‌لارین اؤز آنا دیل‌لرینین ایستاتوسونا وئردیگی اؤنمی اعتراف ائتمه‌سی‌نین نومونه‌سی اولاراق آذربایجان و کورد دیل‌لرینده پایلادیلار. ۱۹۹۹-جو ایلده یئرلی حاکمیته سئچکی‌لرین کئچیریلمه‌سینده خاتمی‌نین لیدئرلیگی اونون ایراندا اوستونلوک تشکیل ائد‌ن ائلیت ایله موباریزه‌سی‌نین بیر حیصه‌سی کیمی ایرانین حاشیه‌سینه و دئمه‌لی، ائتنیک آزلیق قروپ‌لارینا موداخیله ائتمه‌یه حاضیر اولدوغونو گؤستریر.
بونا باخمایاراق، ایرانین سوسیال و سیاسی قورولوشونو آراشدیران اساس تدقیقات‌لارین اکثریتی ائتنیک فاکتورو مارژیناللاشدیرماغا مئیللیدیر و ایرانداکی ان بؤیوک ائتنیک آزلیق اولان آذربایجانلی‌لاری «چوخ آز فرقلی کیملیک» احتیوا ائد‌ن «یاخشی اینتئقراسییا ائتمیش آزلیق» اولاراق تصویر ائدیرلر.[۵]
بو مقاله ایراندا ایسلام اینقیلابیندان سونرا و قونشو آذربایجان رئسپوبلیکاسی‌نین یارانماسی فونوندا آذربایجانلی کوللئکتیو کیملیگی‌نین ایفاده‌لرینی اینجه‌له‌ییر و اؤلکه آذربایجانلی‌لاری آراسیندا آذربایجانلی ائتنیک کیملیگی ایله ایران دؤولت کیملیگی آراسینداکی مرکب علاقه‌نی آراشدیریر.[۶] اکثر فردلر بیر سیرا کوللئکتیو شخصیت‌لره صاحیبدیرلر، لاکین عادتا ایلکین کوللئکتیو کیملیک‌لرینی دقیق معینلشدیره بیلمیرلر و بو اوستونلوک تئز-تئز دییشیکلییه حساس اولور. آذربایجانلی‌لار روسیه، ایران و تورکیه آراسینداکی قووشاقدا یئرله‌شن، تورک‌دیللی، شیعه موسلمان بیر خالق اولاراق اونلارا تأثیر ائتمکله بیرلیکده، بو اوچ ایمپئرییادان تاثیرلنمیش؛ تورک، ایرانلی، موسلمان و فرقلی آذربایجانلی کیمی چوخلو و آلتئرناتیو، تئز-تئز ده بیر-بیری ایله رقابت ائد‌ن کیملیک‌لره صاحیب اولموش و بو کیملیک‌لرین تأثیرینه معروض قالمیشدیر.
بو مقاله‌ده تقدیم اولونان معلومات‌لار ایراندا ائتنیک کیملییه داییر حؤکم سورن فیکره اعتراض ائدهرک، آذربایجان ائتنیک کیملیگی‌نین ایراندا تصدیق ائدیلدیگینی و ایسلام رئسپوبلیکاسی دؤورونون بؤیوک بیر حیصه‌سینده اوراداکی سیاسی حادیثه‌لرده رول اوینادیغینی ادعا ائدیر. بوندان باشقا، آراشدیرمالار گؤستریر کی، ۱۹۹۱-جی ایلده آذربایجان رئسپوبلیکاسی‌نین یارادیلماسی یئنی دؤولتین حدودلاریندان کناردا ائتنیک سویداش‌لارین میللی کیملیگینه چاغیریشلار ائدیب و ایرانداکی بیر چوخ آذربایجانلی‌لارین آذربایجان ائتنیک قروپو ایله عینیلشدیرمه‌لری اوچون محرک رولونو اوینامیش، ایرانداکی بیر چوخ آذربایجانلی‌لارین موطلق یئنی دؤولتین اؤزو ایله اولماسا دا، آذربایجانلی ائتنیک قروپو ایله اؤزلرینی عینیلشدیرمه‌لری اوچون محرک رولونو اوینادی. بوندان علاوه، بو مقاله سووئت دؤورو ایله باغلی بیر چوخ مقاله‌لرده عکسینی تاپمیش، ایرانداکی ائتنیک آذربایجانلی حرکات‌لاری و فعالیتینی ایلک نؤوبه‌ده سووئت ایختیراعی و موسکوانین ایرانا قارشی سیاستی‌نین ساده‌جه آلتی کیمی قیمتلندیرمه‌یه مئیللی اولان فیکره اعتراض ائدیر.[۷] بونون عکسینه اولاراق، بو مقاله ایراندا سووئت اتفاقی‌نین فعال شکیلده تشویق ائتمه‌دیگی دؤورلرده تئز-تئز اورتایا چیخان گئنیش اساسلی آذربایجانلی ائتنیک حیس‌لرین اولدوغونو گؤستریر. آذربایجان نومونه‌سی‌نین تدقیقی یئنی دؤولت‌لر و قونشو اراضی‌لرده سرحدلردن کناردا یاشایان ائتنیک قروپ‌لار آراسیندا اوخشار موناسیبت‌لر حاقیندا تصوور یارادا بیلر.
بوندان علاوه، آذربایجان نومونه‌سی بیزه اهالیسی‌نین و تاریخی اراضی‌لرینین یالنیز بیر حیصه‌سینی احاطه ائد‌ن دؤولت‌لرین یارادیلماسینین کوائتنیک(هم قومیت)-لره و اساس قروپون ائتنیک سویداش‌لارینین اکثریتی‌نین یئنی دؤولتین حدودلاریندان کناردا یئرله‌شن تورپاق‌لارا تأثیرینی باشا دوشمه‌یه کؤمک ائده بیلر. بو تیپ دؤولت‌لر سرعتله بئین‌الخالق سیستئمده فورمالاشان دؤولت‌لر آراسیندا نورمایا چئوریلیر. مثلاً، ایرانین گوجلو و جلب‌ائدیجی آذربایجان رئسپوبلیکاسی‌نین یارادیلماسینین اؤز آذربایجانلی آزلیغینین کیملیگی‌نین یوکسلمه‌سینه سبب اولا بیله‌جه‌ییندن قورخماسی ایرانی قاراباغ اوچون آذربایجانلا موناقیشه‌ده ائرمنیستانی فاکتیکی دستکله‌مک سیاستی یوروتمه‌یه وادار ائدیب.
ایسلام اینقیلابی و آذربایجانلی‌لار
ایرانداکی ایسلام اینقیلابی بیر چوخ آراشدیرماچی‌نین دیققتینی چکمیش، یوزلرله تاریخی و دیگر تدقیقات‌لارین مؤوضوعو اولموشدور. اینقیلابلا باغلی چوخلو آراشدیرمالارا و ۱۹۷۹-جی ایلین یازینا قدر خمینی رئژیمی‌نین ایرانداکی بوتون اساس ائتنیک قروپ‌لارین طلب‌لری ایله اوزلشمه‌سینه و کوردلرله حربی قارشی‌دورمادا اولماسینا باخمایاراق، آز سایدا اثرده اینقیلابی دؤورده ائتنیک آزلیق‌لارین خصوصی رولو و مقصدلری تاریخچه شکلینده تصویر ائدیلمیش و تحلیل ائدیلمیشدیر. اینقیلاب دؤورونده ائتنیک آزلیق‌لارین رولو و فعالیتینه توخونان آزسایلی تدقیقات‌لار کوردلره، عرب‌لره و حتی تورکمن‌لر باره‌ده‌دیر و آذربایجانلی‌لاردان آز حال‌لاردا بحث ائدیلمیشدیر.[۸] بو، آذربایجان ایالت‌لرینده‌کی اساس شهرین، تبریزین پهلوی رئژیمی‌نین سوقوطونو شرطلندیرن اینقیلابی فعالیتین مرکزی اولماسینا باخمایاراق، خمینی-یه قارشی عصیان قالدیران آذربایجانلی فعاللار ۱۹۷۹-جو ایلین آذرینده تبریزه فاکتیکی اولاراق بیر آیدان چوخ نظارت ائتدیلر و بو دؤورده آذربایجانلی‌لارین ان چوخ تابع اولدوغو دین خادیمی آیت‌الله خمینی ایله آیت‌الله کاظیم شریعتمداری آراسیندا قارشی‌دورما ایلکین دؤور ایسلام رئژیمینه ان جدی تهلوکه‌لردن بیری اولماسی ایله اویغونسوزلوق تشکیل ائدیر.
۱۹۷۷-جی ایلین سون‌لارینا دوغرو ایراندا شاه علیهینه فعالیت خصوصیله تبریزده کسکین شکیلده ایدعالی و آچیق شکیلده موخالیفت کاراکتئرینه مالیک اولدو. بو داورانیشین بؤیوک حیصه‌سی عمومی ایران اینقیلابی حرکاتی‌نین ترکیب حیصه‌سی اولسا دا، اونون آذربایجان ایالت‌لرینده خصوصیله اینتئنسیو(گرگین، داواملی) اولماسی اونلارین ساکین‌لرینین رئژیمدن خصوصیله اوزاقلاشدیغینی گؤستره بیلر. ۱۹۷۷-جی ایلین دئکابریندان باشلایاراق تبریز اونیوئرسیته‌سی‌نین طلبه‌لری پهلوی رئژیمینه قارشی سیلسیله اعتراض‌لار کئچیردیلر. طلبه‌لر ان موهوم نوماییش‌لریندن بیرینی کئچیرمک اوچون دئکابرین ۱۲-ی (آذرین ۲۱-ی) سئچیبلر. ۱۹۴۵و ۱۹۴۶-جی ایل‌لرده ایراندا آذربایجان ایالت حکومتی‌نین هم یاراندیغی، هم ده سوقوطونو ایل‌دؤنومو اولدوغو اوچون بو تاریخ آذربایجانلی‌لار اوچون موهوم اهمیت کسب ائدیر. اونلارین شوعارلاری‌نین اکثریتینده عمومی ایران مقصدلری ایفاده ائدیلسه ده، تاریخین سئچیلمه‌سی اونلارین آذربایجانلی کیمی خصوصی شعورونو و سلف‌لرینین موباریزه‌سینه وئردیگی اؤنمی گؤستریر.[۹] ائتنیک سیاسی فعالیتین هر هانسی علامتینه حساس اولان پهلوی رئژیمی نوماییش‌لرین تاریخی حادیثه‌لرله علاقه‌سینی قصداً تحریف ائدهرک، «اطلاعات» قزئتینده نوماییشین دئکابرین ۲۸-ده باش وئردیگینی یازیب.[۱۰]
تبریزده شاه رئژیمینه قارشی فعالیت ۱۸فئورال ۱۹۷۸-جی (۲۹بهمن ۱۳۵۶-جی) ایلده یئنی مرحله‌یه قدم قویدو. یانوارین ۹-دا (دی‌ین ۱۹-دا) قم‌دا تخمیناً ۱۶۲ نوماییشچی‌نین اؤلدورولمه‌سینه جاواب اولاراق آیت‌الله شریعتمداری ایران خالقینی قوربان‌لار اوچوب ماتم‌ین قیرخینجی گونو تعطیل ائتمه‌یه چاغیردی.[۱۱] نوماییش‌لر اؤلکه‌نین هر یئرینده کئچیریلدی، لاکین تبریزده‌کی اعتراض ان گرگینی ایدی و زوراکیلیغا چئوریلدی. تبریزده‌کی حادیثه‌لرین آردینجا بوتون ایراندا داوام ائد‌ن و گوجله‌نن بیر سیرا ایغتیشاش‌لار پهلوی رئژیمی ایله قارشی‌دورما سوییه‌سینی آرتیردی.
ایسلام رئسپوبلیکاسی
آیت‌الله خمینی‌نین قاییدیشیندان و ایسلام رئسپوبلیکاسی‌نین فورمال قورولماسیندان سونراکی ایلکین دؤورده آذربایجانلی‌لارین فعالیتی و ایفاده‌لری بو دؤورده اونلارین کوللئکتیو کیملیگی‌نین موختلیفلیگینی اورتایا قویور. حتی آذربایجان موختاریتی‌نین طرفدارلاری چوخ واخت هم آذربایجانلی، هم ده ایرانلی کیملیگی اؤزونده ساخلاییر و دئموکراتیکلشمه‌نین موختاریتی تامین ائده‌جه‌یینه اینانیردیلار. بئله‌لیکله، اونلار آذربایجانین موختاریتینه گتیریب چیخاراجاغینی گومان ائدهرک بوتون ایراندا دموکراسی اوغروندا موباریزه آپاریردیلار. ایسلام رئسپوبلیکاسی‌نین ایلکین آوانقاردینا خئیلی سایدا آذربایجانلی داخیل ایدی. بو قروپا آیت‌الله‌لار موسوی اردبیلی، خویی، خامنه‌ای، خلخالی و خمینی طرفیندن ایسلام رئسپوبلیکاسی‌نین ایلک باش ناظیری تعیین ائدیلمیش مهدی بازرگان داخیل ایدی. بو قروپون مؤوجودلوغو و اونلارین اینقیلابدا اوینادیغی موهوم رول اونو گؤستریر کی، آذربایجان اهالیسی‌نین موهوم طبقه‌سی اساساً ایسلام و ایرانلی کیملییه صاحیب ایدی. بونا باخمایاراق، حتی بو قروپون بیر چوخ عضولری آذربایجانلی کوللئکتیو کیملیگی‌نین فورمالاشماسیندا موهوم رول اویناییبلار. پهلوی دؤوروندن فرقلی اولاراق، موسوی اردبیلی و خلخالی کیمی روحانی ائلیتین آذربایجانلی نماینده‌لری ایجتیماعی یئرلرده آذربایجان دیلیندن تئز-تئز ایستیفاده ائدیردیلر.[۱۲] بو دؤورده ایراندا اولموش بیر چوخ آزربایجانلی‌نین فیکرینجه، بو، پهلوی‌لر دؤورونده غیرفارس دیل‌لرینین ایجتیماعی ایستیفاده‌سینه موناسیبتده قورولان پسیخولوژی مانع‌لرین داغیدیلماسیندا، اونلاردا غرور حیسی آشیلایان و اونلارین دیلیندن ایستیفاده‌نین قانونیلیگی فیکرینی موهوم عامیل اولموشدور. آذربایجان دین خادیم‌لرینین اؤز آنا دیلیندن ایستیفاده ائتمه‌سی اونلارین آذربایجان کیملیگی‌نین یوکسلمه‌سی‌نین نتیجه‌سی دئییل، اونلارین بعضی‌لرینین فارسجا دانیشماقدا چتینلیک چکمه‌لری، ائله‌جه ده آذربایجان کوتله‌سی ایله اونسیت قورماق ایسته‌مه‌لری ایله باغلی ایدی، اونلارین اکثریتی ایندیکی مقامدا فارس دیلینی بیلمیردی.[۱۳] بونا باخمایاراق، اونلارین آچیق شکیلده آذربایجان دیلینده چیخیش ائتمک قراری آذربایجان اهالیسی‌نین اؤز دیل‌لریندن آچیق ایستیفاده‌یه داییر حیس‌لرینه تأثیر ائتدی. ایلکین اینقیلاب دؤورونده آذربایجان ویلایت‌لرینده پروبلئم‌لر یاراندیغی زامان آذربایجانلی دین خادیم‌لری دوغولدوغو یئره خصوصی باغلی اولدوقلارینا و آذربایجانجا دانیشا بیلدیکلرینه گؤره بیر قایدا اولاراق رئژیمی تمثیل ائتمک و یا رئژیم آدیندان ساکین‌لره مراجعت ائتمک اوچون اورایا گؤندریلیردیلر. باش ناظیر بازرگان آذربایجانلی اصیللی ایدی، لاکین او، فارس‌دیللی کیمی بؤیوموش و کاریئراسی‌نین چوخ حیصه‌سینی عمومی ایران مقصدلری اوچون ایشله‌میشدی. او، ۱۹۷۹-جو ایل مارتین ۲۵-ی (۱۳۵۸-جی ایل فروردین آیی‌نین ۵-ده) تبریزده کئچیریلن میتینقده چیخیش ائدرکن ایرانداکی ائتنیک آزلیق‌لارین مدنی حقوق‌لارینا دسته‌یینی نوماییش ائتدیردی و ائتنیک سویداش‌لاری ایله فارسجا دانیشدیغینا گؤره عوذر ایسته‌دی: «من تورک دیلینده دانیشمیش اولماغی آرزو ائدردیم و بو داها مقصده اویغون اولاردی».[۱۴]
شاهین گئدیشیندن درحال سونرا ایراندا آذربایجان، کورد و ارمنی کیمی غیرفارس دیل‌لرینده چوخلو سایدا یئنی نشرلر میدانا چیخدی.[۱۵] شاه ایراندان قاچدیقدان بیر گون سونرا آذربایجانلی فعاللار دؤورون ایلک آزربایجان‌دیللی قزئتی اولان «اولدوز»-و نشر ائتمه‌یه باشلادیلار.[۱۶] «اولدوز» قزئتینده یازان مؤلف‌لر ائتنیک حاق‌لارین – ایلک نؤوبه‌ده آذربایجان دیلیندن ایستیفاده حاقی‌نین وئریلمه‌سینه چاغیریش ائدیردیلر.[۱۷] بو حرکت اونو گؤستریر کی، اوّل‌لر ده ائتنیک اساسلی طلب‌لر مؤوجود اولوب و بیر چوخ آذربایجانلی اینقیلابین اونلارا مدنی آزادلیق تامین ائده‌جه‌یینی گومان ائدیردی.[۱۸] ایسلام رئسپوبلیکاسی اؤزونون ایلک ایلینده نشر سیاستینده نیسبتا یومشاق ایدی، لاکین رئژیمین مؤحکملنمه‌سیندن سونرا «اولدوز» کیمی بیر چوخ غیرفارس نشرلری بوراخیلیشینی دایاندیرماق مجبوریتینده قالدی و ائتنیک دیل‌لرده کیتاب‌لارین نشری چتینلشدی.
همین دؤورده اساسی قویولموش و هله ده فعالیت گؤسترن یئگانه آزربایجان‌دیللی نشر “وارلیق” ژورنالی‌دیر. ژورنالین نشر ائدیلمه‌سینه پروفسور جاواد هئیتین رهبرلیگینده باشلانیلمیش و اصل قوروجولاری سیراسینا دؤکتور حمید نیطقی، شاعیرلر ساوالان ایله سؤنمز داخیلدیر.«وارلیق»-دا آذربایجانجا (عرب گرافیکاسی ایله) و فارسجا مقاله‌لر ایله بیرلیکده، تورکیه‌دن و سووئت آذربایجانیندان گؤندریلن شعرلر درج ائدیلیردی. ۱۹۷۹-جو ایلین ایونوندا اوزه چیخان ایلک ساییندا بیلدیریلیردی کی، «وارلیق» انجمن آذربایجان (آذربایجان شوراسی) مدنیت و ادبیات مسئله‌لری کومیته‌سی‌نین ارگانی‌دیر. «وارلیق» قزئتی‌نین آچیلیش رئداکسییاسی آذربایجان دیلینده هدف‌لرینی آچیقلامیشدی:[۱۹]
«دونیانین هر بیر خالقی‌نین تاریخ بویو باشقا خالق‌لارلا نه قدر تاریخ و مدنی علاقه‌ده اولمالاریندان آسیلی اولمایاراق، تاریخی و حقوقی حاقی واردیر کی، اؤزونون میللی مدنیتینی، کیملیگینی و دیلینی محافظه ائله‌سین.
آذربایجان خالقی ایراندا یاشایان دیگر خالق‌لار ایله بیرلیکده عمومی طالعی پایلاشمیش و عمومی مدنیتین فورمالاشماسینا قاتقی ائتمیش، اما یئنه ده میللی کیملیگینی، کاراکتئرینی و آنا دیلینی ساخلامیشدیر…
آذربایجان خالقی اؤز میللی مدنیتینی و دیلینی ساخلاماسینا باخمایاراق، ایرانا «میللی بیرلیک» بایراغینی دالغالاندیرانلاردان داها چوخ صادیق قالمیش؛ اؤز تاریخی و اینقیلابی بورجونو اونون خیدمت‌لرینه احتیاج دویولدوغو زامان یئرینه یئتیرمکدن یایینمامیشدیر.»
بو بیاناتدا «وارلیق» قوروجولاری اؤز میللی مدنیت‌لرینی، کیملیک‌لرینی و دیل‌لرینی آذربایجانلی، دؤولت کیملیک‌لرینی ایسه ایرانلی اولدوقلارینی آچیق شکیلده ایفاده ائدهرک، دیگر ایرانلی‌لارلا اورتاق مدنیتی پایلاشدیقلارینی وورغولاییرلار. مؤلف‌لر یئنی رئژیمده ائتنیک مدنیتین و آزادلیغین تصدیقینه ایجازه وئریله‌جه‌یی گؤزلنتی‌لرینی ایفاده ائدیبلر. «وارلیق» قزئتی ایلک ساییندا قوزئیلی آذربایجان شاعیری بختیار واهابزاده‌نین «آنا دیلی» آدلی شعرینی درج ائدیب. بو رئداکتورلارین شمالداکی سویداش‌لاری ایله علاقهلرینین اولدوغونو و اورادا گئدن مدنی فعالیتدن خبردار اولدوقلارینی گؤستریر.
بو زامان تبریزده ان مشهور آذربایجان نشرلریندن بیری سولچو «یولداش» ژورنالی ایدی. اونو تئز-تئز نظارت-بوراخیلیش منطقه‌لرینده موصادیره ائد‌ن اینقیلاب کئشیکچی‌لری، سوندا بو ژورنالین یاییلماسینی دایاندیردیلار. حکومت اؤزو بو دؤورده آذربایجانجا «ایسلامی بیرلیک» ژورنالینی نشر ائتدیریردی. ژورنال هم عرب، هم ده کیریل الیفباسیندا حاضرلانیردی. و گؤرونور کی، بونونلا سووئت اتفاقینداکی آذربایجانلی‌لارا تأثیر ائتمه‌یه اومید ائدیلیردی. رسمی ایسپونسورلوق ائدیلمه‌سی نتیجهسینده ۳ ایل نشر ائدیلن بو ژورنالین اوخوجولاری چوخ آز ایدی.
بو دؤورده آذربایجان دیلی باره‌ده آکادئمیک تدقیقات‌لار و دیلین ایرانداکی ایستاتوسونا اولان ماراق آرتدی. اینقیلابدان سونراکی دؤورده نشر ائدیلن ان واجیب لوغت‌لردن بیری پیفونون «فرهنگ آذربایجانی» اثریدیر.[۲۰] بو آذربایجانجا-فارسجا لوغتی سووئت آذربایجانیندان اولان متین‌لری اوخوماق ایسته‌ینلره کؤمک ائتمک اوچون علاوه اولاراق آذربایجانجا (عرب گرافیکاسی ایله)– آذربایجانجا (کیریل الیفباسی ایله) بؤلمه‌سینه ده صاحیب ایدی. بو دؤورده، ایرانداکی آذربایجانلی اینتئلئکتوال‌لار هانسی الیفبانین آذربایجان دیلینه داها اویغون اولماسی مسئله‌سینی آراشدیریب عرب گرافیکاسی‌نین یئنیدن ایشلنمیش واریانت‌لارینی یاراتمیشدیلار. ۱۹۸۰-جی ایلده حبیب آذرسینا موستقیل اولاراق ایراندا آذربایجان دیلی اوچون یئنیدن ایشلنمیش لاتین الیفباسینی تکلیف ائد‌ن بیر کیتابچا نشر ائتدی. لاکین درج ائدیلدیکدن سونرا آذرسینا حبس اولوندو.[۲۱] بیر چوخ یازیچی‌لار آذربایجانجا یازارکن عرب گرافیکاسینا مصوت ایشاره‌لری علاوه ائتمه‌یه باشلادیلار، خصوصیله بو یوکسک مصوت اساسلی دیلده ضروری‌دیر.[۲۲]
آذربایجان سیاسی تشکیلات‌لاری
ایراندا ایسلام اینقیلابی زامانی بیر چوخ سیاسی تشکیلات‌لار ائتنیک اساسلی اولاراق تشکیل ائدیلمیشدی. خمینی طرفدارلاری‌نین ایسلام رئسپوبلیکاسی پارتیسینی قورماسیندان بیر هفته سونرا، آیت‌الله شریعتمدارینین طرفدارلاری ۲۵فئورال ۱۹۷۹-جی (۶ اسفند ۱۳۵۷-جی) ایلده موسلمان خالق رئسپوبلیکاسی پارتیسینی (خالق و یا خلق موسلمان کیمی تانینان پارتی) یاراتدیلار. بو پارتی بوتون ائتنیک قروپ‌لارین عضولویونو تشویق ائتسه ده، اساساً آذربایجان ایالت‌لرینین ساکین‌لریندن و تهراندان اولان آذربایجانلی بازاری‌لردن[۲۳] عببارت ایدی. خلق موسلمانین پارتی پروقرامیندا واحید ایران چرچیوه‌سینده ائتنیک آزلیق‌لارا موختاریت حقوق‌لارینین وئریلمه‌سی طلب اولونوردو. پارتی ایرانداکی موختلیف ایالت‌لرین(بؤیوک ویلایت‌لرین) اؤز پارلامئنت‌لرینه مالیک اولماسی ایدئیاسینی ایرهلی سوروردو و ایراندا تکجه آذربایجانلی‌لارا دئییل، بوتون آزلیق‌لارا حقوق‌لارین وئریلمه‌سینه جان آتیردی. خلق موسلمانین رسمی قزئتی «خلق مسلمان» فارس دیلینده ایدی، لاکین آذربایجانلا باغلی مسئله‌لره غیرمتناسیب شکیلده چوخ یئر وئریردی. پارتی رهبرلیگی‌نین مقصدی ایران هر یئرینده اؤز هدف‌لرینی یئرینه یئتیرمک ایدی، لاکین رئاللیقدا خلق موسلمان ان چوخ آذربایجان ایالت‌لرینده آکتیو ایدی و ایراندا رئژیمین دئسئنترالیزاسییا(تمرکززدایی)-سینا[۲۴] باغلی مسئله‌لره فوکوسلانمیشدی.[۲۵]
آیت‌الله شریعتمدارینین موسلمان خالق رئسپوبلیکاسی پارتیسی قوروجولاری ایله علاقه‌لری چوخ یاخین ایدی و اصلینده شریعتمدارینین اوغلو حسن اونون رهبرلریندن بیری ایدی. هم آیت‌الله شریعتمداری، هم ده حرکات «ویلایت فقیه»ه – بوتون دؤولت حاکمیتی‌نین بیر عالی لیدئر اطرافیندا مرکزلشدیریلمه‌سینه قارشی موباریزه‌ده بیرلشدیلر. هر بیر حالدا، نه حرکات آیت‌الله شریعتمداریدن گؤستریش آلیر، نه ده او، پارتینی ایداره ائتمه‌یه چالیشیردی. پارتی موتخصیص‌لر شوراسینا سئچکی‌لردن گؤروندویو کیمی مرکزلشدیریلمه‌میش شکیلده فعالیت گؤستریردی.[۲۶] ۱۹۷۹-جو ایلین آوقوستوندا ایسلام رئسپوبلیکاسی‌نین کونستیتوسییاسینی(آنا یاسا) حاضیرلاماق اوچون موتخصیص‌لر شوراسی سئچیلدی. موتخصیص‌لر شوراسی سئچکی‌لرینده ایشتیراک آیت‌الله شریعتمداری ایله خلق موسلمان آراسیندا فیکیر آیریلیغینا سبب اولدو. شریعتمداری سئچکی‌نین بویکوت ائدیلمه‌لی اولدوغونو ادعا ائتدی، چونکی او، پرینسیپجه کونستیتوسییانین تام سئچیلمیش مجلیس عوضینه کومیته طرفیندن حاضرلانماسینا قارشی چیخیردی. خلق موسلمانین آذربایجانداکی یئرلی شعبه‌سی کونستیتوسییانین رئگیونال(منطقه‌ای) حقوق‌لارا تأمینات وئرمه‌سینی تامین ائتمک اوچون محدود چرچیوه‌یه باخمایاراق، کونستیتوسییا لاییحه‌سی‌نین حاضرلانماسیندا ایشتیراکین واجیب اولدوغونو دوشونوردو و بو سئچکیده نامیزدلرین ایرهلی سورولمه‌سینه قرار وئرمیشدی.
موتخصیص‌لر مجلیسی‌نین توپلاندیغی زاماندا خلق موسلمانین آذربایجان قولو آکتیو شکیلده تهرانداکی مجلیسین بیر پارچاسی اولاراق ایالت مجلیسی (مجلس ایالات) توپلاماق فیکرینی ایرهلی سوروردو. ۱۹۷۹-جو ایلین سئنتیابریندا آذربایجانداکی خلق موسلمانین آذربایجانداکی تشکیلاتی اولان آذربایجان بیرلشمیش خالق پارتیسی ایالت‌لری تمثیل ائتمک اوچون پارلامئنت ایستروکتورونون یارادیلماسینا چاغیریش ائتدی. آذربایجاندان آپاریجی نماینده اولان مقدم مراغه‌ای بو تکلیف ایله موتخصیص‌لر شوراسیندا چیخیش ائتدی. یئرلی پارتی‌نین مراجعتینده دئییلیردی:[۲۷]
«ایالت‌لر مجلیسی و ایران خالق‌لاری مجلیسی‌نین (خالق) یارادیلماسی بوتون حاکمیتین مرکزی حکومتین الینده جمعلشمه‌سی‌نین قارشیسینی آلماغا کؤمک ائده‌جک و مرکزی ایالت‌لرین قرار قبول‌ائتمه گوجونو ضعیفله‌ده‌جک. بئله بیر قورومون یارادیلماسی ایران خالق‌لاری آراسیندا رئال برابرلییه نایل اولماغا کؤمک ائده‌جک.»
بو فعالیت و بیانات ایراندا ایالت‌لرین و آزلیق‌لارین تمثیلچیلیگی‌نین گئنیشلندیریلمه‌سی ایسته‌یینی و آذربایجانین ویلایت‌لر اوچون گئنیش قرار قبول ائتمه صلاحیتی ایسته‌یینی نوماییش ائتدیریر.
۱۹۷۹-جو (۱۳۵۷-جی) ایلده یئنی رئژیمین گلیشیندن سونرا قورولان ان موهوم تشکیلات‌لاردان بیری ده انجمن آذربایجان (آذربایجان شوراسی) اولموشدور. انجمن نشر ائتدیردیگی مانیفئستده «آذربایجانین میللی دیلی و مدنیتی»-نین تانینماسینی، قارشیدان گلن درس ایلینده تورک دیلینده مکتب‌لرین و کوتله‌وی اینفورماسییا واسیطه‌لرینین یارادیلماسینی، ائله‌جه ده محکمه‌لرده و دیگر دؤولت ایداره‌لرینده آذربایجانلی‌لارین «آنا دیلیندن ایستیفاده ائتمک» حقوقونون تانینماسینی طلب ائدیردی.[۲۸] انجمن آذربایجان حتی تهران ایله کنفدراسیون موناسیبت‌لر طلب ائده‌جک قدر ایرهلی گئدیردی. رسمی اولاراق یالنیز “رئگیونال موختاریت”-ه چاغیریش ائتسه ده، انجمن آذربایجان بوتون اینضیباطی، مدنی، حقوقی، ایقتیصادی و حتی تهلوکه‌سیزلیک مسئله‌لری‌نین بئله بیرباشا آذربایجان خالقی طرفیندن سئچیله‌جک یئرلی شورا و نماینده‌لرین الینده جمعلشمه‌سینی طلب ائدیردی.[۲۹]
ایسلام اینقیلابیندان سونراکی ایلکین مرحله‌ده بیر چوخ آذربایجانلی سیاستچی و اینتئلئکتوال ایسلام رئسپوبلیکاسی‌نین کونستیتوسییاسیندا ائتنیک آزلیق‌لارین دیل حاق‌لارینین تامین ائدیلمه‌سی اوچون یازیچی‌لار بیرلیگی کیمی بیر چوخ ایجتیماعی قوروم‌لارین نیظامنامه‌لرینده و داخیلینده، مؤوجود ایران سیاسی حرکات‌لاری داخیلینده فعال شکیلده ایشتیراک ائتمیشدیر. ایران ایسلام رئسپوبلیکاسی طرفیندن قبول ائدیلمیش کونستیتوسییانین ۱۵-جی مادده‌سینده دئییلیر کی، «یئرلی و میللی دیل‌لرین» مطبوعات و کوتله‌وی اینفورماسییا واسیطه‌لرینده ایشله‌دیلمه‌سی و مکتب‌لرده «اونلارین ادبیاتی‌نین» تدریسینه رسمی ایجازه وئریله‌جک.[۳۰] رئژیم بو موددعالارین حیاتا کئچیریلمه‌سینه قاداغا قویسا دا، سونرالار ایراندا اؤز دیل‌لریندن ایستیفاده حقوقو اوغروندا موباریزه آپاران آذربایجانلی فعال‌لارین ادعالاری اوچون موهوم اساس تشکیل ائدیب. اونلارین کونستیتوسییایا سالینماسی اینقیلابی دؤورده دیل حقوق‌لاری ایله باغلی طلب‌لرین سسلندیریلمه‌سینی گؤستریر.
بو دؤورده سیاسی سفربرلیگین ائتنیک تمل‌لر اوزَرینده تشکیل ائدیلمه‌سی‌نین نومونه‌سی ۱۹۷۹-جو ایل بویونجا خمینی ایله ضدیت تشکیل ائد‌ن مسئله‌لرده آذربایجانلی‌لارین آیت‌الله شریعتمدارییه وئردیکلری موطلق دستکده عکس ائدیلمیشدیر. بو ضدیت ایسلام رئسپوبلیکاسی اوچون کونستیتوسییا حاضیرلانماسی مسئله‌سینده اؤزونون ان پیک نقطه‌سینه چاتدی. شریعتمداری گوجون ویلایت فقیه-ین الینده جمعلشدیریلمه‌سینه اعتراض ائدیردی، او، بونون خالقین سووئرئنلیگینی غصب ائده‌جه‌یینه اینانیردی و یئرلی [خالق‌لارین، و یا ائتنیک آزلیق‌لارین] حاق‌لارین تامین ائدیلمه‌سینه چاغیریشلار ائدیردی. شریعتمدارینین رهبرلیگینه صادیق قالان و اونون حاکمیتین حدیندن آرتیق مرکزلشدیریلمه‌سی‌نین آذربایجان ویلایت‌لرینین ماراق‌لارینا ضد اولدوغو فیکری ایله راضیلاشان آذربایجانلی‌لارین اکثریتی، دیگر اساس غیرفارس ائتنیک قروپ‌لارین چوخو ایله بیرلیکده، ۱۱آذر کونستیتوسییا رفراندومونو بویکوت ائتدیلر.
تبریزده عصیان
آیت‌الله شریعتمدارینین تکلیف اولونان کونستیتوسییایا قطعی اعتراضینا باخمایاراق، تبریز رادیوسو اونون آدیندان مقصدلی شکیلده آذربایجان اهالیسینی آلداتماق اوچون یالان معلومات یایاراق، اونون گویا فتوا وئردیگینی، رفراندومدا خالقی لهینه [تکلیف ائدیلن یئنی کونستیتوسییانین] سس وئرمه‌یه چاغیردیغینی بیلدیردی. آذربایجانلی‌لار آلدادیلدیقلارینی آنلادیقلاریندا هیددتلندیلر. ۱۹۷۹-جی ایل دئکابرین ۲-ده (۱۳۵۸-جی ایل آذرین۱۱-ده) تبریزده بؤیوک بیر نوماییش کئچیریلدی، نوماییشچی‌لر کوتله‌وی اینفورماسییا واسیطه‌لرینده آذربایجانلی‌لارا قارشی عدالتسیز موناسیبتدن شیکایتله‌نیب و رفراندومو «ساختا» آدلاندیراراق پیسله‌دیلر.[۳۱]
دئکابرین ۵-ده (آذرین ۱۴-ده) استاندان و اونون حدودلاریندان کناردا یاشایان آذربایجانلی‌لار ائرته‌سی گون کئچیریله‌جک خلق موسلمانین تشکیل ائتدیگی نوماییشده ایشتیراک ائتمک اوچون تبریزه آخیشدیلار. دئکابرین ۵-ده (آذرین ۱۴-ده) آیت‌الله شریعتمدارینین قم‌داکی ائوینه باسقین ائدیلمه‌سی و اونون محافظه‌چی‌لریندن بیرینین اؤلدورولمه‌سی آذربایجان ساکین‌لرینی داها دا هیددتلندیردی. شریعتمدارینین ائوینه هوجومون حکومت رسمی‌لرینین دئکابرین ۶-دا (آذرین ۱۵-ده) کئچیریله‌جک نوماییشین لغوی ایله باغلی دفعه‌لرله طلب‌لریندن سونرا باش وئرمه‌سی اونو دئمه‌یه اساس وئریر کی، بو، شریعتمدارینی و خلق موسلمانی قورخوتماق، اونلاری طلب‌لره بویون ایمه‌یه مجبور ائتمک اوچون حکومتین بیر قولو طرفیندن سیفاریش ائدیلمیش اولا بیلر.
دئکابرین ۶-دا (آذرین ۱۵-ده) کئچیریلن بؤیوک نوماییش تکجه یئنی کونستیتوسییایا دئییل، هم ده شریعتمدارینین ائوینه هوجوما قارشی اعتراضا چئوریلدی. نوماییشچی‌لر تبریزده اهالینین آلدادیلماسی‌نین منبعی اولان تبریز رادیوسونو یاییملایان رابیطه قله‌سینه(برج ارتباطی) هوجوم ائدهرک نظارتی اله کئچیرمه‌یه باشلادیلار. نوماییشچی‌لرین طلب‌لری و حرکت‌لرینین اینتئنسیولیگی گؤستریر کی، کونستیتوسییا مسئله‌سی و شریعتمدارینین اوزَرینه هوجوم اونلارین رئژیم علیهینه فعالیت‌لرینی آرتیرماقدان باشقا بیر ایشه یارامیردی. اونلارین طلب‌لرینده ۱۹۷۹-جو (۱۳۵۸-جی) ایلین یایی بویونجا[۳۲] حکومت ایله آذربایجانلی‌لارین نماینده‌لری آراسیندا موباحیثه‌نین مرکزینده یئر آلان ایکی مسئله – آذربایجان استان‌لارینا مأمورلارین تعییناتینا یئرلی اهالینین نظارتی و یئرلی مطبوعاتا تأثیر – عکس ائتدیریلمیشدی. اعتراضچی‌لار مولکی هاوا لیمانینا نظارتی اله کئچیردیلر و تبریزده یئرله‌شن اوردو قوه‌لری اونلارلا توققوشماقدان ایمتیناع ائتدیلر. عصیانچی‌لار تبریزده‌کی هاوا قوه‌لری بؤلمه‌لرینین دسته‌یینی آلدیلار و بو دؤورده آیت‌الله شریعتمدارینی دستکله‌مک اوچون کئچیریلن اوچ نوماییشده اونیفورمالی عسگرلر ده ایشتیراک ائتدیلر.[۳۳]
عصیان تئز بیر زاماندا تبریزدن کنارا دا یاییلدی و آذربایجان موخالیفت قوه‌لری اورمیه و اردبیلده‌کی‌لر کیمی ویلایتین اطرافینداکی بیر چوخ حکومت اوبیئکت‌لرینه نظارتی اله کئچیردیلر. اورمیه و دیگر شهرلرده‌کی خلق موسلمان شعبه‌لری عصیانا و خمینی ایله قارشی‌دورمادا شریعتمدارینین طرفدارلارینا دستک ایفاده ائدیبلر. تبریزده‌کی آکسییادان نومونه گؤتورمک ایسته‌ین اورمیه ساکین‌لریندن بعضیلری اوراداکی رابطه قله‌سینی ده اله کئچیرمه‌یه جهد گؤسترسه‌لر ده، سون آندا بو مومکون اولمادی.[۳۴] گئرمی منطقه‌سینده یئرلی اهالی بوتون حاکمیت ارگان‌لارینی اله کئچیرمه‌یی باجاردی. حبس‌خاناداکی بوتون محبوس‌لار آزاد ائدیلدی و اونلارین یئرینه اینقیلابدان سونرا یارادیلمیش اینقیلاب کئشیکچی‌لری کورپوسونون یئرلی منسوب‌لاری حبس ائدیلدی.[۳۵]
عصیانچی‌لار اینسان‌لاری اؤز ایالت‌لرین ایش‌لرینی ایداره ائتمک ایسته‌دیکلرینی بیلدیریردیلر. مثلاً، رادیودان اعلان ائدیلن و خلق موسلمان طرفیندن حاضیرلانمیش بیاناتدا هم آیت‌الله خمینی‌نین، هم ده مرکزی حکومتین نمایندهلرینین ایالتدن قووولماسی طلب ائدیلیردی. سندده همچینین «کوردلرین حقوق‌لاری کیمی آذربایجان خالقی‌نین دا حقوق‌لارینا حؤرمت ائدیلمه‌سی» طلب اولونوردو.[۳۶] تبریزده‌کی نوماییش‌لر زامانی اینسان‌لارین سسلندیردیکلری شوعارلاردان بیری ده ایران خالق‌لاری اوچون اؤز موقددراتینی تعیین ائتمه پرینسیپی‌نین تطبیق ائدیلمه‌سی باره‌ده ایدی. نوماییشده ایشتیراک ائد‌ن شاهیدین سؤزلرینه گؤره، بو شوعارین یازیلمیش اولدوغو پلاکات‌لار پئشه‌کارجاسینا حاضیرلانمیشدی و اونون خلق موسلمانین ایفاده اولونموش مقصدلریندن بیری اولدوغونو گؤستریر. نوماییش ایشتیراکچی‌لاری بوتون چیخیش‌لارین آذربایجان دیلینده اولدوغونو و فارس دیلینده دانیشماغا جهد ائد‌ن هر کسین (عصیانا دستک وئرن غیر آذربایجانلی‌لار) آلچالدیلدیغینی و یوهالاندیغینی بیلدیریرلر.[۳۷]
خمینی شریعتمدارینی هده‌له‌مه‌یی باجاردیقدا و اونون بوتون آغیرلیغینی عصیانین آرخاسینا آتماسینا مانع اولاندا عصیان جدی ضربه آلدی. دئکابرین ۶-دا (آذرین ۱۵-ده) آیت‌الله خمینی شریعتمدارینین ائوینه خاریجه باریشیق میسییاسی کیمی تقدیم ائدیلن زیارته گلدی. لاکین بو سفر زامانی خمینی شریعتمدارینی هده‌له‌یه‌رک بیلدیردی کی، ایسلام اینقیلابی شوراسی اونون طرفدارلاری‌نین ۲۴ ساعت عرضینده رابطه قله‌سینی بوشالتماسالار، تبریزین بومبالاناجاغینا قرار وئریب.[۳۸] عینی زاماندا اینقیلاب کئشیکچی‌لری کورپوسو هلیکوپترله تبریزه داخیل اولدولار و بو قارشی‌دورمادا اساساً آیت‌الله خمینی-یه دستک وئرن ایران آذربایجانلی سول‌چولاری‌نین نظارتینده اولان تبریز اونیوئرسیته‌سینده اؤز بازالارینی یاراتدیلار. آیت‌الله شریعتمداری تبریزین رئژیمین مارت عصیانینی یاتیرماق جهدی‌نین کوردلرین بؤیوک بیر قیرغینی ایله نتیجه‌لندیگی «ایکینجی کوردوستان»-آ چئوریله‌جه‌ییندن قورخوردو. بئله‌لیکله، شریعتمداری اؤزونه‌مخصوص طرزده قان تؤکمکدن چکینمه‌یی و طرفدارلاری ایله رئژیم آراسیندا قارشی‌دورمانین قارشیسینی آلماغی سئچدی؛ او، اونلاری نوماییشی دایاندیرماغا، نظارت قله‌سینی و حکومت بینالارینی بوشالتماغا چاغیردی. شریعتمدارینین قله‌نی ترک ائتمک باره‌ده چاغیریشی ایجتیماعیته خمینی ایله راضیلیغا گلینمیش کومپرومیس(مصالحه)-ین بیر حیصه‌سی کیمی تقدیم ائدیلدی. گویا بو راضیلاشمایا گؤره، لوکال مسئله‌لرده آذربایجانا داها چوخ نظارت وئریلمیش و شریعتمداری ایالته ائدیلمیش بوتون اساس تعیینات‌لاری تصدیقله‌میشدیر. راضیلاشمانین شریعتمدارییه ایالتده‌کی تعیینات‌لار اوزَرینده نظارت حاقی وئرمیش کیمی گؤستریلمه‌سی راضیلیغا گلیندیگی یؤنونده‌کی ادعانین دوغرو اولمادیغی‌نین ایشاره‌سی ایدی. آیت‌الله شریعتمداری دین آدام‌لارینین سیاسته بیرباشا داخیل اولماسینا قارشی چیخماقدا قرارلی ایدی و بونا گؤره ده، اؤزونه بئله بیر رول طلب ائده بیلمزدی.
شریعتمدارینین طلبی ایله دئکابرین ۹-دا (آذرین ۱۸-ده) نوماییشچی‌لر اوّلجه رابیطه قله‌سی و دیگر حکومت قورغولارینا نظارتی خمینی‌نین طرفدارلارینا وئردیلر. بینالارین یئنیدن ضبط ائدیلمه‌سیندن سونرا حکومت قوّه‌لری خلق موسلمانین آذربایجانداکی نماینده‌لی‌لرینه هوجوما کئچدی و بیر چوخ فعال‌لاری حبس ائتدی. شریعتمداری ایله خمینی آراسینداکی صحبتین اصل ماهیتیندن خبرسیز اولسا دا، ایالت اهالیسی تئزلیکله باشا دوشدو کی، خمینی عصیانچی‌لارلا باغلانمیش سؤودلشمه‌یه(سوزلشمه‌یه) عمل ائتمک نیتینده دئییل و اونلار حکومت قورغولارینی و رابیطه قله‌سینی بوش یئره بوشالدیبلار. بو حیله‌نین باشا دوشولمه‌سی عصیانچی‌لارلا حکومت قوّه‌لری آراسیندا یئنی بیر زوراکیلیق دؤورونه سبب اولدو، عصیانچی‌لار رابیطه قله‌سینی یئنیدن اله کئچیردیلر و او، بیر نئچه دفعه ال دییشدیردی. عصیانچی‌لار ۵ هفته بویونجا داها یاخشی وضعیتده ایدیلر.
موناقیشه‌نین ایلک هفته‌سینده عصیانین سرعتی یئنیدن جدی ضربه آلدی. تبریزدن کناردا یئرله‌شن و عصیان زامانی خمینینی دستکله‌ین توده پارتیسینه رغبت بسله‌ین بیر عسگر تبریزده‌کی قله‌نین اؤتورولمه‌سی‌نین قارشیسینی آلاراق بناب‌دا رابطه اؤتوروجوسونو سؤندورمه‌یه موفق اولاراق تبریزده‌کی قله‌نین اؤتورمه فعالیتینی حیاتا کئچیرمه‌سینی انگلله‌دی و پراکتیکی اولاراق قله‌یه نظارتی اهمیتسیز ائتدی.[۳۹] بئله‌لیکله، خلق موسلمان آذربایجان خالقی ایله اساس اونسیت واسیطه‌سینی و اونلاری راحت شکیلده سفربر ائدیب تشکیلاتلاندیرماق قابیلیتینی ایتیردی. بونا باخمایاراق، دئکابرین ۱۳-ده (آذرین ۲۲-ده) تبریزده ۷۰۰.۰۰۰-دن چوخ اینسان شریعتمدارییه دستک نوماییشی کئچیردی. اونلارین طلب‌لری آراسیندا غیر آذربایجانلی حربی قوّه‌لرین ایالتدن چیخاریلماسی طلبی ده وار ایدی.[۴۰] خمینی قیامی یاتیرماق اوچون آذربایجاندان کناردان عسگرلردن عبارت بؤلمه‌لر گؤندرمه‌یه مجبور اولدو. یانوارین ۱۲-ده (بهمنین ۲۲-ده) تبریزده ۱۱ خلق موسلمان لیدئری‌نین اعدام ائدیلمه‌سیندن و اینقیلاب کئشیکچی‌لری خلق موسلمانین اوفیس‌لرینی ضبط ائتمه‌سیندن قیسا مدت سونرا قارشی‌دورمالار کسکین شکیلده آرتدی. آیت‌الله شریعتمداری خمینی‌نین خلق موسلمانی رسما لغو ائتمک طلب‌لرینه بویون ایمه‌دی. شریعتمداری رئژیمین پارتینی لغو ائتمک طلبینه کینایه ایله جاواب وئردی و بیلدیردی کی، مؤوجود حکومت سیاستی چرچیوه‌سینده بونا احتیاج یوخدور، چونکی « [رئژیمین] اؤزو بوتون سیاسی پارتی‌لری قانوندان‌کنار اعلان ائدهرک، اونلاری تدریجا آمئریکا، صهیونیست و آنتی‌اینقیلابچی کیمی قلمه وئریر؛»[۴۱] او، حاکمیتین بو یارلیق‌لاردان ایستیفاده ائدهرک خلق موسلمانا بؤهتان آتماق جهدلرینی نظرده توتوردو. خلق موسلمان هئچ بیر زامان رسمی اولاراق قاپادیلمادی.
۱۹۷۹-جو ایلین دئکابر (۱۳۵۸-جی ایلین آذر) حادیثه‌لری بیر چوخ آذربایجانلی‌لار اوچون ایسلام رئسپوبلیکاسینا موناسیبتده دؤنوش نقطه‌سی کیمی گؤرونوردو. اینقیلابین اؤز دیل‌لرینه و مدنیت‌لرینه قویولان قاداغایا سون قویاجاغینی گؤزله‌ین‌لر حددن آرتیق اوپتیمیست(خوش‌بین) اولدوقلارینی آنلادیلار. آیت‌الله شریعتمدارییه بؤیوک حؤرمت بسله‌ین آذربایجانلی‌لار، خصوصاً ده یاشلی و موحافیظه‌کارلار اونون یئنی رئژیم طرفیندن یادلاشدیریلدیغینی و آلچالدیلدیغینی گؤردولر و بونونلا دا اونلارین بیر چوخوندا حاکمیته قارشی ناراضیلیق حیسی آشیلاندی. عصیان یاتیریلدیقدان سونرا بیر چوخ آذربایجانلی‌لار ایرانین دؤولت قوروم‌لارینا سئچکی‌لرده ایشتیراک ائتمکدن ایمتیناع ائتدیلر، گؤرونور، سئچکی واسیطه‌سیله تأثیر ایمکان‌لارینا اینام‌لارینی ایتیردیلر.[۴۲]
آذربایجاندا باش وئرن حادیثه‌لردن سونرا آیت‌الله شریعتمداری اؤزو ایجتیماعی سوکوت رئژیمینه کئچیب، موصاحیبه‌لر وئرمه‌یی و ایجتیماعی بیانات‌لار وئرمه‌یی دایاندیردی. بونونلا بئله، او، قم‌دا هر گون یوزلرله زیارتچی قبول ائتمه‌یه داوام ائدیردی، اونلارین اکثریتی آذربایجاندان اولان ایزله‌ییجی‌لری ایدی. عراق قوه‌لری ایران اراضیسیندن چیخاریلدیقدان سونرا دا خمینی موحاریبه‌نی بیتیره بیلمه‌ینده شریعتمداری اؤز طرفدارلاری ایله موحاریبه علیهینه دانیشماغا باشلادی. خمینی بونو آچیق شکیلده تهدید کیمی قبول ائتدی و ۱۹۸۲-جی ایلین آپرئلینده شریعتمدارینین رئژیمه قارشی سوء قصدده ایشتیراکی ادعاسینی اویدوردو. شریعتمداری، اصلینده، سوءقصدچی‌لرین نیتی باره‌ده ائشیتمیشدی، لاکین اونلاری جدی قبول ائتمه‌میش و اصلینده بئله گومان ائتمیشدی کی، اگر او، بو باره‌ده بیلیرسه، شوبهه‌سیز کی، صلاحیتلی‌لر بوندان خبرداردیر، بونا گؤره ده، ائشیتدیکلرینی بیلدیرمه‌میشدی. اوسته‌لیک، شریعتمدارینین فعال شکیلده چیخیش ائدیب، خمینی-دن حاکمیتی اله کئچیرمه‌یه جهد ائده‌جه‌یی فیکری اونون روحانی‌لرین سیاسی مؤقع‌لری یئرینه یئتیرمه‌مه‌لی، عکسینه سیاستچی‌لره رهبرلیک ائتمه‌لی اولدوغونا دایر گوجلو رهبر اینانجی ایله تامامیله اویغونسوز ایدی. شریعتمدارییه قارشی سوءقصد اتهام‌لارینین ساختا اولدوغونون داها بیر گؤستریجیسی اودور کی، آذربایجانلی فعاللار شریعتمدارینین خمینی ایله اوز-اوزه گلمک و سیاسی آددیم‌لار آتماق ایسته‌مه‌مه‌سی ایله اونلاری مایوس ائتدیگیندن تئز-تئز شیکایت ائدیردیلر.
خمینی بو سوءقصد حادیثه‌سیندن شریعتمدارینی بؤیوک آیت‌الله وظیفه‌سیندن اوزاقلاشدیرماق اوچون بهانه کیمی ایستیفاده ائتدی، اونو آچیق شکیلده آلچالدیب ائو دوستاغی ائتدی و ۱۹۸۶-جی ایلین آپرئلینده وفاتینا قدر اونا لازیمی طیبی یاردیم گؤسترمه‌دی. ایرانداکی بیر چوخ آذربایجانلی بو جور رفتارینا گؤره شریعتمدارینین اؤلومونده خمینینی گوناهلاندیریر. بونا باخمایاراق، خمینی‌نین حرکت‌لری شریعتمدارینین اؤلومونه آز تأثیر گؤسترسه ده، آذربایجانلی‌لارین خمینینی گوناهلاندیرماسی چوخ‌لارینین رئژیم حاقیندا نه حیس ائتدیگینی و بو قاوراییشین اونلارین ایرانلی کیملیگینه تأثیر ائتدیگینی گؤستریر. شریعتمدارینین ۱۹۸۲-جی ایلده تیتولونون(رتبه‌سی‌نین) الیندن آلینماسینا و حبسینه رئاکسییا اولاراق آپرئلین ۲۰-ده (فروردینین ۳۱-ده) تبریزده طرفدارلار نوماییش و ایغتیشاش‌لار تؤره‌دیبلر.[۴۳] او زامان بیر چوخ آذربایجانلی فدایی‌لر تبریزدن قم-ا گله‌رک اونو مودافیعه ائتمه‌یه حاضیر اولدوقلارینی بیان ائتدیلر. شریعتمداری ایسه اونلارا ائولرینه دؤنمه‌یی و اونون آدیندان چیخیش ائتمه‌مه‌یی تاپشیردی.
کوللئکتیو کیملیگین کشفی پروسئسی ایسلام اینقیلابی‌نین ماهیتی آیدینلاشدیقدان سونرا سرعتلندی، لاکین ۱۹۸۲-۱۹۸۳-جی ایل‌لرده رئژیمین سیاسی موخالیفته قارشی سرت رئپرئسسییالاری ایله – هانسی کی، بو رئپرئسسییانین زیروه‌سی ۱۹۸۳-جو ایلین آپرئلینده توده‌یه قارشی کئچیریلن ایدی – قفیلدن ایکینجی پلانا آتیلدی.[۴۴] ائتنیک حقوق‌لارین گئنیشلندیریلمه‌سی طلب‌لرینین آچیق شکیلده ایفاده ائدیلمه‌سینه بو دؤورون سونونا کیمی تولئرانت یاناشیلمادی و عراقلا موحاریبه شرایطینده سیاسی و مدنی فعالیت اوچون ایمکان‌لار آز ایدی. بعضیلری، خصوصاً ده کندلی‌لر اوچون موحاریبه‌ده سلاحلی خیدمت‌لره جلب اولونما فارس‌لارلا ایلک اینتئنسیو تماسی تامین ائتدی؛ اونلار جبهه‌یه گئتمزدن اول چوخ واخت اساساً فارس‌لارین یاشادیغی شهرلرده تعلیم کئچیردیلر.[۴۵] بو قارشیلیقلی علاقه بعضی‌لرینین نه قدر فرقلی اولدوقلارینی درک ائتمه‌لرینه و ایرانداکی آزلیق ایستاتوس‌لاریندان خبردار اولمالارینا سبب اولدو. بعضی یئنی‌یئتمه‌لر فارسجا دانیشدیقلاری زامان میدانا چیخان لهجه‌لرینه و ائتنیک منشأ‌لرینه گؤره ایستئهزا اوبیئکتینه چئوریلدیلر، بو آیری-سئچکیلیک بعضی‌لرینده آذربایجانلی و تورک کیملیگینی گوجلندیردی. بونون عکسینه اولاراق، بعضی آذربایجانلی‌لارین موحاریبه‌ده ایشتیراکی‌نین اونلارین رئژیم و ایرانلا علاقه‌سینی گوجلندیردیگی ده ادعا ائدیلیب.[۴۶]
موحاریبه‌نین سون‌لارینا یاخین و اوندان سونراکی نیسبی سیاسی راحتلیق دؤورونده آذربایجان شعرینین بیر سیرا جیلدلری و آذربایجان دیلینه عایید اثرلر میدانا چیخدی. بو اونو گؤستریر کی، تدقیقات و یازی‌لار موحاریبه دؤورونده باش وئریب، فاکتیکی نشر ایسه یقین کی، سیاسی موحیط داها ال‌وئریشلی اولانا قدر گئجیکدیریلیب. بو شعرلرین بعضی‌لرینده سووئت آذربایجانی‌نین ضیالی‌لاری طرفیندن عینی واختدا ائفیره گئدن مؤوضوع‌لار موذاکیره اولونوردو و ۱۹۸۰-جی ایل‌لرده آرازین ایکی تایی‌نین شاعیرلری تئز-تئز بیر-بیرینه شعرلر حصر ائدیردیلر.[۴۷]
ایران-عراق موحاریبه‌سی باشا چاتدیقدان سونرا ایراندا آذربایجان دیلینین تطبیقی‌نین گئنیشلندیریلمه‌سینی دستکله‌ین بعضی آچیق چاغیریشلار ائشیدیلدی. ۱۹۸۸-جی ایلین اییونوندا کیها‌ندا چیخان «آذری دیلینین گوجلندیریلمه‌سی اوچون بعضی تکلیف‌لر» آدلی مقاله‌سینده مؤلف ایراندا آذربایجان دیلینین ایستیفاده‌سی‌نین گئنیشلندیریلمه‌سی اوچون بیر سیرا فیکیرلر ایرهلی سورموشدور:[۴۸]
«آذربایجانین دیلینه، ادبیاتینا، مدنیتینه دقت بؤیوک اهمیت کسب ائدیر. ایرانین رادیو و تلویزیون ایداره‌سی ایسلام اینقیلابی‌نین ان بؤیوک تبلیغات قورومو اولدوغوندان تکلیف اولونور کی، بو تشکیلات مدنی اینقیلاب عالی شوراسی‌نین ایجازه‌سی ایله آذربایجان دیلینین اینکیشافی اوچون شعبه یارادیلماسی، اونیوئرسیته‌‌ده بو دیلده دیل آکادئمییاسی یارادیلماسی، آذربایجانجا قزئت و ژورنالین نشری کیمی فعالیت‌لر حیاتا کئچیرسین…
… ایرانین رادیو و تلویزیون تشکیلاتی… ایراندا موختلیف منشأ‌لی و فرقلی دیل‌لرین اولدوغونو نظره آلاراق مومکون اولان هر شئیی ائتمه‌لیدیر و بو دیل‌لرده تبلیغات فعالیتی‌نین آپاریلماسی چوخ واجیب و داها تأثیرلیدیر.»
آذربایجان رئسپوبلیکاسی‌نین ایستیقلالیتینی قازانماسی‌نین تأثیری
آذربایجان رئسپوبلیکاسی موستقیللیک الده ائتدیکدن سونرا ایراندا آذربایجانلی‌لار آراسیندا ائتنیک و میللی کیملیگین آراشدیریلماسی ایله باغلی فعاللیق یارانمیشدیر. آذربایجان رئسپوبلیکاسی‌نین یارادیلماسی یئنی دؤولتین حدودلاریندان کناردا سویداش‌لارین کیملیگینه چاغیریشلار ائتدی و ایرانداکی بیر چوخ آذربایجانلی‌لارین موطلق شکیلده یئنی دؤولتین اؤزو ایله اولماسا دا، آذربایجان ائتنیک قروپو ایله عینیلشدیرمه‌لری اوچون محرک اولدو. ۱۹۹۰-جی ایللرین اوّل‌لریندن باشلایاراق ایراندا آذربایجانلی‌لارین ائتنیک کیملیگی‌نین سیاسی ایفاده‌لرینده آردیجیل آرتیم موشاهیده اولونور. بو یوکسه‌لن آذربایجانلی کیملیگی آذربایجان استان‌لارینین ایراندان آیریلین یئنی رئسپوبلیکا ایله بیرلشمه‌سی اوچون چاغیریشلار ائدیلمه‌سیندن چوخ، ایران داخیلینده مدنی حاق‌لارین تامین ائدیلمه‌سینه وورغو ائدیلمه‌سینه سبب اولدو.
ایراندا جومهوریتین قورولماسیندان سونرا آذربایجانلی کیملیگی‌نین یوکسلیشی‌نین ایلک تظاهرلریندن بیری ده بیر چوخ‌لارینین اؤزلرینی «آذربایجانلی» و یا «آذری» آدلاندیرماق مئیلی اولوب. اوّل‌لر اکثریتی اؤزلرینی «تورک» آدلاندیریردیلار. بو تئرمین پهلوی رئژیمی طرفیندن ایشلدیلدیگی اوچون و ایراندا «تورک‌لر» چوخلو ظارافات اوبیئکتینه چئوریلدیگی اوچون بعضیلری اوچون منفی معنا کسب ائدیردی. دییشیکلیک هم ده آذربایجان رئسپوبلیکاسی‌نین یارانماسینین اونلارین اؤزلرینه ایستیناد ائتمه‌سینه تأثیرینی عکس ائتدیریردی.
ایراندا آذربایجان دیلیندن ایستیفاده حقوقو بو دؤورده میدانا چیخان سیاسی فعالیتین اساس مؤوضوعسونو تشکیل ائدیردی. آذربایجانلی طلبه‌لر ایران رهبرلیگینه آچیق مکتوبدا یازیر:[۴۹]
«ایران کونستیتوسییاسی‌نین اون بئشینجی بندینه اساسلانان ایکی‌دیللی تحصیل سیستئمی‌نین حیاتا کئچیریلمه‌سی کیمی موهوم مقام‌لارا دقت یئتیرمه‌یین واختی چاتیب. بو بیزیم بیرلیگیمیزله ضدیت تشکیل ائتمیر، چونکی بیزی فارس دیلی دئییل، ایران موسلمان‌لارینین وظیفه‌لری بیرلشدیریر. نظره آلمالی‌ییق کی، آنا دیلی، مدنی و دیگر طلب‌لر ساحه‌سینده ضروری مسئله‌لری درک ائتمه‌سک، بعضی آرزواولونماز حادیثه‌لر باش وئره بیلر.»
۱۹۹۰-جی ایللرین بیرینجی یاریسیندا ایراندا بؤیوک آذربایجان ادبی دیرچه‌لیشی یاراندی. بیر چوخ مؤلف‌لر آذربایجان دیلینین اوخونوشونو آسانلاشدیرماق و بئله‌لیکله ده اوخوجولارین سایینی آرتیرماق اوچون ایراندا آذربایجانجانین مصوت ایشاره‌لری ایله یازیلماسی اوچون ایستیفاده ائدیلن عرب گرافیکاسینی دییشدیرمیشدیر کی، بو دا اونلارین آذربایجان یازیلی دیلینین اینکیشافینا و یاییلماسینا اولان ماراغی‌نین نومونه‌سیدیر. ۱۹۹۰-جی ایللرین اوّل‌لرینده ایراندا حاضیرلانمیش بیر چوخ یئنی آذربایجان لوغت‌لری و گراماتیکالاریندا آذربایجان دیلیندن کیریل گرافیکاسی ایله عرب دیلینه ترجومه اوچون جدول‌لر وار کی، بو دا آذربایجان رئسپوبلیکاسیندا ایستحصال اولونان متن‌لری اوخوماغا اولان ماراغی نوماییش ائتدیریر.[۵۰] ۱۹۹۱-جی ایلدن ۱۹۹۲-جی ایله قدر «کیهان» ، «اطلاعات» و «جمهوری اسلامی» کیمی ایرانین بیر چوخ بؤیوک قزئت‌لرینده آذربایجان دیلینده صحیفه یئر آلیردی. بو زامان آدی کئچن و باکی قزئت‌لرینده سووئت دؤنه‌مینده علاقه‌نین کسیلدیگی قوهوم‌لاری آختارماق اوچون سرحدین هر ایکی طرفینده آذربایجانلی‌لارین یئرلشدیردیکلری آذربایجان دیلینده اعلان‌لار درج اولونوردو.
۱۹۹۱-جی ایلین سون‌لاریندا رئژیم آذربایجان دیلینده منتظم «یول» ژورنالی‌نین نشرینه ایجازه وئردی. «یول»-ون هر بوراخیلیشیندا بو تئرمین‌لر حاقیندا بیلیک‌لری یایماق اوچون آذربایجان تئرمین‌لرینین فارس دیلینه ترجومه‌لرینین سادالاندیغی «سؤزلوک» صحیفه‌سی یئر آلیردی. بو اونو گؤستریر کی، «یول»-ون مؤلف‌لری آذربایجان رئسپوبلیکاسیندا نشر اولونان کیتاب‌لاری و مقاله‌لری اوخویور و بونونلا دا بورادا موعاصیر آکادئمیک ایستیفاده اوچون نظرده توتولان بیر چوخ تئرمین‌لرله تانیش اولوردولار. «یول» تئز-تئز گنج نسله آذربایجانجا اوخوماغا اؤیرتمک و هوسلندیرمک مقصدی داشییان اویونلار و حکایه‌لردن عبارت خصوصی اوشاق علاوه‌لری داخیل ائدیردی. «یول» ایراندا آذربایجانلی‌لار آراسیندا کیفایت قدر مشهور ایدی، لاکین ۲ ایل نشر اولوندوقدان سونرا بو پوپولیارلیقدان آچیق-آیدین تهدید ائدیلن رئژیم نشرینی دایاندیردی.
ایسلام رئسپوبلیکاسی دؤورونده دیلین ایجتیماعی ایستیفاده‌سی‌نین گئنیشلنمه‌سینه باخمایاراق، رسمی بیانات‌لارین مظمونو هله ده جدی نظارت آلتیندا ایدی و ایراندا رسمی آذربایجانجا یاییمی غیر آذربایجانلی‌لار و یوکسک درجه‌ده فارسلیغا آسیمیله اولونموش آذربایجانلی‌لار آپاریردیلار. «وارلیق» دا حسین‌قولو سلیمی تبریز رادیوسونون وئریلیش‌لرینده ایستیفاده اولونان دیلی تنقید ائدهرک، اونو «پیدگین(پیدجین)[۵۱] آذربایجانجاسی» آدلاندیرمیشدی. او، آذربایجان دیلینده اولان بو وئریلیش‌لرین فارسجا جمله ایستروکتوروندان عبارت اولدوغونو، آذربایجان و فارس لوغت‌لرینین قاریشدیغینی بیلدیرمیشدی.[۵۲]
آذربایجان جومهوریتی‌نین قورولماسینین طلب‌لره تأثیری آذربایجانلی‌لارین پرئزیدئنت خاتمی-یه گؤندردیگی آچیق مکتوبدا آیدین حیس اولونوردو. ۱۹۹۸-جی ایلین یازیندا ۶۰-دان چوخ آپاریجی آذربایجان ضیالیسی خاتمی-یه مراجعت ائدهرک، خصوصاً مدنیت و دیل ساحه‌لرینده حقوق‌لارین گئنیشلندیریلمه‌سینه چاغیریبلار. فعاللار ادعالاریندا دیل‌لرینین آذربایجان رئسپوبلیکاسیندا دانیشیلان دیلله عینی اولدوغونو و اورادا ایراندان فرقلی اولاراق بو دیلده چوخ‌سایلی اثرلرین نشر اولوندوغونو قئید ائتمیشدیلر. ایراندا یئرلی مئدیادا آذربایجان دیلیندن ایستیفاده حقوق‌لارینین تامین ائدیلمه‌سینه چاغیریش ائد‌ن مؤلف‌لر «خاریجی رادیو استانسییالارین» وئریلیش‌لرینده (باکی-یا ایستینادلا) اونلارین دیلینین ایراندا آپاریلان آذربایجانجا وئریلیش‌لردن داها دوزگون دانیشیلدیغینی قئید ائدیبلر.[۵۳]
۱۹۹۰-جی ایللرین اوّل‌لرینده آذربایجانلی‌لارین بیر چوخونون ائتنیک منشأ‌لری ایله باغلی ظارافات‌لارا جاواب وئرمه طرزینده جدی دییشیکلیک باش وئردی. کئچمیشدن فرقلی اولاراق، بعضی آذربایجانلی‌لار اؤز ائتنیک قروپ‌لارینا قارشی تحقیرآمیز ایفاده‌لره سرت رئاکسییا وئریبلر. بو دؤورده آذربایجانلی‌لارین یایدیقلاری بیانات‌لارین بیر چوخو اونلارین دیل و مدنی حقوق‌لارینین گئنیشلندیریلمه‌سینی طلب ائتمکله یاناشی، هم ده اونلارین مدنی «آلچالدیلماسی» آدلاندیردیقلاری مسئله‌یه توخونوردو. رئژیم و خصوصاً ده اونون مئدیا ارگان‌لاری طرفیندن آلچالدیلما حیسی تهران اونیوئرسیته‌لرینده تحصیل آلان آذربایجانلی طلبه‌لرین ایران پارلامئنتی‌نین آذربایجانلی دئپوتات‌لارینا آچیق مکتوبوندا ایفاده اولونوب. مکتوب مؤلف‌لری ایران مئدیاسی‌نین سیاستینی «آذربایجان شیعه‌لرینین مدنیتینی و دیلینی تقلید ائتمک و لکه‌له‌مک» کیمی قیمتلندیره‌رک، «بوتون بو آلچالتما و ایستئهزالارا نه واخت تأثیرلی جاواب وئرمک مومکون اولاجاق؟» سوالینی وئرمیشدیلر.[۵۴] بو دییشیکلیک قیسما آذربایجان رئسپوبلیکاسی‌نین قورولماسینا جاواب اولاراق میدانا چیخان ائتنیک اؤزونه‌اینام نتیجهسینده باش وئرمیش اولا بیلر. گئنیشلندیریلمیش مدنی حقوق‌لار اوچون تکجه کونکرئت طلب‌لره دئییل، غیرمادی طلب‌لر عنوانلاماق ضرورتی یوکسک ائتنیک شعور حیسینی نوماییش ائتدیریر. ۱۹۹۵-جی ایلین یازیندا ایرانین یاییم قورومونون آپاردیغی سورغونون نتیجه‌لری فارس‌لار آراسیندا آذربایجانلی‌لارا قارشی گئنیش منفی رای‌ین اولدوغونو اوزه چیخاردی.[۵۵] سورغوداکی سوال‌لار و اونون نتیجه‌لری بیر چوخ آزربایجانلینی غضبلندیردی و کسکین آچیق رئاکسییالارا سبب اولدو. «سلام» ۲۱ مای ۱۹۹۵-جی (۳۱ اردیبهشت 1374-جی) ایلده خبر وئردی کی، تبریز اونیوئرسیته‌سی‌نین بیر قروپ طلبه‌سی تهران اونیوئرسیته‌سی‌نین آزربایجان‌دیللی طلبه‌لری ایله بیرلیکده بو سورغویا اعتراض اولاراق تبریزده نوماییش کئچیریب. «SalamNews»-ون خبرینه گؤره، نوماییشچی‌لر سس‌وئرمه‌نین ایرانداکی آذربایجان ایجماعسی‌نین شرفی‌نین تحقیر اولدوغونو ادعا ائدیبلر.[۵۶] سورغونون درجیندن ۱۰ گون سونرا یاییم تشکیلاتی اونونلا هر هانسی علاقه‌نی تکذیب ائدهرک، اؤز تدقیقات مرکزی‌نین یالنیز سورغونون نتیجه‌لرینی درج ائتدیگینی بیلدیریب. بو تکذیبدن سونرا آذربایجانلی طلبه‌لر پرئزیدئنت آپارات‌لارینا، مجلیس‌لره، جومعه خوطبه‌لرینین رهبرلرینه، آذربایجان، زنجان و اردبیل استان‌لارینین رهبرلرینه مکتوب‌لار گؤندره‌رک تبریز اونیوئرسیته‌سینده آذربایجانجانین ایستیفاده‌سینه و اؤیرنیلمه‌سینه دستک اولماغا و سورغونو قیناماغا چاغیردیلار.
ایرانداکی آذربایجانلی‌لارین کوللئکتیو کیملیگینه تأثیر ائد‌ن ان موهوم حادیثه‌لردن بیری ۱۹۹۲-جی ایلدن باشلایاراق تورکیه‌دن تلویزیون پروقرام‌لارینین گئنیش شکیلده ایزلنیلمه‌سی ایدی.[۵۷] ایران تلویزیون پروقرام‌لاری اساساً دینی کاراکتئر داشیدیغی اوچون گئنیش ایجتیماعیت اوچون آز ماراق کسب ائدیردی. بئله‌لیکله، ایراندا بیر چوخ‌لاری، مومکون اولدوقدا، پئیک(بشقاب و یا دیش) واسیطه‌سیله خاریجی تلویزیونا باخماغا اوستونلوک وئریردیلر. ۱۹۹۲-جی ایلده ایراندا ائو پئیک جیهازلارینین قیمتی کسکین شکیلده آشاغی دوشدو و اونلاری بیر چوخ ائو تصروفات‌لاری اوچون ال‌چاتان ائتدی. گؤرونور، بو واجیب سوسیال نتیجه‌لره یول آچمیشدیر. دیل‌لرینه گؤره تورکجه‌نی راحتلیقلا باشا دوشن آذربایجانلی‌لارین اکثریتی تورکیه‌دن یاییملانان تلویزیون‌لارا باخماغی سئچیردیلر. تورکیه‌دن یاییملانان وئریلیش‌لر باکی-دان یاییملانان و بیر چوخ ایرانلی‌نین ایزله‌دیگی اینگیلیس‌دیللی وئریلیش‌لردن داها چوخ پوپولیار اولدو. موصاحیبه ائدیلن‌لرین بیر چوخو بونون اونلارین آذربایجانلی و تورک کیملیگینه سون درجه موهوم تأثیر گؤستردیگینی بیلدیریب. موصاحیب‌لرین بیر چوخو «تورک»-ون ایلک دفعه اولاراق موثبت معنادا تصویر اولوندوغونو گؤردوکلرینی وورغولادیلار: ایران مئدیاسیندا «تورک ائششک»، قارا ایشچی، مدنیتسیز کندلی ایمیجی‌نین عکسینه، تحصیللی، اوغورلو، وارلی.
آذربایجان ایالت‌لرینین بؤلونمه‌سی
۱۹۹۲-جی ایلین اوکتیابریندا تهران شرقی آذربایجان ویلایتینی پارچالاماق قرارینا گله‌رک اردبیل اراضیسینده یئنی ایالت یاراتدی.[۵۸] یئنی ایالت اوچون ساوالان، سهند[۵۹] و اردبیل آدلاری تکلیف ائدیلیردی. بو قرار اطرافیندا آپاریلان موذاکیره‌لر بیر چوخ آذربایجانلی‌لارین، او جمله‌دن حاکمیته باغلی شخص‌لرین بو مسئله ایله باغلی رئژیمی آچیق شکیلده تنقید ائتمه‌یه حاضیر اولدوقلارینی، حتی ایرانلا اؤزدشنلرین ده ایراندا بو اراضی‌نین آذربایجان آدینین قورونوب ساخلانماسینی قطعیتله دستکلدیکلرینی اورتایا قویدو. مطبوعاتدا آذربایجان آدینین آرادان قالدیریلماسی‌نین علیهینه اولان مکتوب‌لار یئر آلدی. اردبیل ساکینی‌نین «وارلیق»-دا درج اولونان مکتوبوندا دئییلیردی:[۶۰]
«…بیزیم وطنیمیزین آدی اولان آذربایجان آدیندان باشقا بیر آدی یئنی یارادیلمیش اوستانا وئرمک منطیقه داها اویغوندور؟…
دوغرودور کی، ساوالان آذربایجانین ان یوکسک داغی‌دیر و دونیانین ان گؤزل داغ‌لاریندان بیریدیر. یئنه ده آذربایجان کیمی شانلی و اونلو بیر اؤلکه‌نین آدینین یئرینی بیر داغین آلماسی یاخشی‌دیرمی؟…آذربایجانین تاریخی مرکزی اولان اردبیلین آدی آذربایجانین عوض‌ائدیجیسی اولا بیلمز…
یئنی استان سراب، مئشکین‌شهر، آستارا و خالخال کیمی بؤلگه‌لردن عبارتدیر…اونلارین ساکین‌لری اردبیللی‌لر دئییللر، آذربایجانلی‌لاردیر. بئله‌لیکله، مرکزی اردبیل اولاجاق یئنی اوستان اوچون شرقی آذربایجان آدینین گؤتورولمه‌سی داها منطیقلیدیر. مرکزی اردبیلده – وطنیمیزین بؤیوک اوغلو – اولان ویلایت آدیندان آذربایجان سؤزونون چیخاریلماسی بیز اردبیللی‌لر اوچون بیزیمله و آنامیزلا موباریزه و ظلم کیمی‌دیر، ائله دئییل‌می؟»
۱۵ اوکتیابر ۱۹۹۲-جی (۲۳ مهر ۱۳۷۱-جی) ایلده حکومت ایلک اؤنجه یئنی ایالتین آدینی ساوالان کیمی اعلان ائتدی، لاکین آدا قارشی موخالیفت اولدوغو اوچون موذاکیره‌لر داوام ائتدیریلدی.[۶۱] ۱۹۹۳-جو ایلین یانواریندا ایران میللی مجلیسی‌نین داخیلی مسئله‌لر کومیته‌سی مرکزی اردبیل اولان یئنی ایالتین شرقی آذربایجان، مرکزی تبریز اولان کؤهنه ایالتین ایسه مرکزی آذربایجان آدلاندیریلاجاغینی بیلدیردی.[۶۲] بو دییشیکلیک‌لری حیاتا کئچیرن کمیسیونون عضوو قانون لاییحه‌سینی تقدیم ائدیب قئید ائتمیشدی:[۶۳]
«حکومت تقدیم ائتدیگی قانون لاییحه‌سینده یئنی ایالت آدی کیمی ساوالان ویلایتینی سئچیب، لاکین کمیسیوندا گئدن موذاکیره‌لری و آذربایجان آدینین ایگید عصیان‌لارین ایشیقلی تاریخی ایله باغلی اولدوغونو نظره آلاراق آذربایجانین هر یئرینده ایگید، فداکار، اینانجلی، فداکار اینسان‌لارین اولدوغونو و بو آدین بو تورپاغین نجیب اینسان‌لاریندا همیشه یادداش‌لاردا قالدیغینی، بو ائپیک یادداشی یاشاتماق اوچون یئنی ایالته آذربایجان آدی وئریلمیشدیر. نتیجه اولاراق، ایران ایسلام رئسپوبلیکاسیندا آذربایجان آدی ایله ۳ ایالت اولاجاقدیر: مرکزی اورمیه اولان غربی آذربایجان، مرکزی تبریز اولان مرکزی آذربایجان و مرکزی اردبیل اولان شرقی آذربایجان.»
لاکین حکومت آذربایجان آدینین یئنی ایالتدن چیخاریلماسیندا ایصرارلی ایدی و بو مقصده عینادلا نایل اولدو، موختلیف آذربایجانلی‌لار ایسه بو حرکته قارشی چیخماقدا داوام ائتدیلر. سوندا حکومت غالیب گلدی و ۱۱آپرئل ۱۹۹۳-جو ایلده (۲۲فروردین ۱۳۷۲-جی) ایلده تصدیق ائدیلمیش قانون‌وئریجیلیک آکتی‌نین یئکون فورماسیندا یئنی ایالت اردبیل ویلایتی آدی ایله اعلان ائدیلدی.[۶۴] قانون‌وئریجیلیگین یئکون تصدیقینه جاواب اولاراق، اردبیل-دن اولان مجلیس دئپوتاتی نورالدین نوعی اقدم یئنی ویلایتین یارادیلماسینی آذربایجان رئسپوبلیکاسیندان گلن سیاسی تأثیرلره قارشی موباریزه ایسته‌یی ایله علاقه‌لندیردی. او، یئنی ویلایتله باغلی یئکون قرارین «سیاسی بهره‌لریندن» بیری کیمی آذربایجان رئسپوبلیکاسینی نظرده توتاراق «سرحددن کناردا فورمالاشان عئیبه‌جر فئنومئن اولان پانتورکچولویون جینایتکار و جانسیز خیالی‌نین داغیدیلماسی»-نی ایرهلی سورموشدو.[۶۵] بو بیانات گؤستریر کی، شرقی آذربایجانی پارچالاماق قراری و آچیق-آیدین حکومتین آذربایجانلا بوتون اونوماستیک(آدینا باغلی) علاقه‌لرین آرادان قالدیریلماسی ایله باغلی قطعیتی معین قدر اونون ایران ایالت‌لری ایله آذربایجان رئسپوبلیکاسی آراسیندا پوتئنسیال علاقه‌لرین قارشیسینی آلماق ایسته‌یینه اساسلانیر.
حتی آد دییشیکلیگیندن سونرا دا بعضی آذربایجانلی‌لار یئنی ایالتدن «آذربایجان» آدینین چیخاریلماسینا اعتراض‌لارینی بیلدیرمکده داوام ائتدیلر. ۱۹۹۴-جو ایلده آذربایجانلی طلبه‌لرین ایران رهبرلیگینه مکتوب یازماسی کامپانییاسیندا بو مسئله یئنیدن گونده‌مه گلدی. اؤزونو «تهران اونیوئرسیته‌لرینین آذربایجانلی طلبه‌لری» آدلاندیران بیر قروپ آذربایجان ایالت‌لریندن اولان مجلیس دئپوتات‌لارینا عنوانلادیغی آچیق مکتوبدا یئنی ایالتین آدیندا «آذربایجان» سؤزونون اولماماسیندان شیکایتلنمیشدیلر.[۶۶] «بؤلگه اونیوئرسیته‌لرینده تحصیل آلان مئشکین‌شهر طلبه‌لریندن ایران ایسلام رئسپوبلیکاسی حکومتینه» عنوانلانان و اوریژینال اولاراق زنجانداکی یئرلی هفته‌لیک «امید زنجان»-دا یاییملانان آچیق مکتوبدا، آرتیق یئنی ایالتین شهریندن اولان طلبه‌لر یئنی ایالت آدیندان آذربایجان سؤزونون گؤتورولمه‌سیندن فورمالاشان ناراضیلیق‌لارینی ایفاده ائدیردیلر.[۶۷]
سیاسی فعاللیق
آذربایجان رئسپوبلیکاسی موستقیللیک الده ائتدیکدن سونراکی دؤور ایرانین هر یئریندن آذربایجانلی‌لاری بیر آرایا گتیرن آچیق، علاقلندیریلمیش سیاسی فعالیتین یارانماسی ایله علامتداردیر. ان موهوم سیاسی حادیثه‌لردن بیری ۱۹۹۳-جو ایلده آذربایجان ویلایت‌لرینین نماینده‌لریندن عبارت میللی مجلیسده فراکسیون – آذربایجان مجلیس دئپوتات‌لاری آسسامبلئیاسی(فراکسیون نمایندگان آذربایجانی مجلس)نین یارادیلماسی اولدو؛ فراکسیون آذربایجان ویلایت‌لری ایله باغلی مسئله‌لره و آذربایجان رئسپوبلیکاسی ایله علاقه‌لرین گوجلندیریلمه‌سینه دقت یئتیریردی.[۶۸] میللی مجلیسین آذربایجانلی عضولری تکجه اؤز سئچکی دایره‌لرینده یاشایانلاری دئییل، بوتون آذربایجانلی‌لاری ناراحات ائد‌ن پروبلئم‌لر باره‌ده اؤز فیکیرلرینی آچیق شکیلده سسلندیریبلر. مثلاً، ۱۹۹۳-جو ایلین ایولوندا ابراهیم صراف تهرانی آذربایجانین ایالت حکومت ارگان‌لارینا چوخلو غیر آذربایجانلی مأمورلار تعیین ائتدیگینه و مرکزی حکومتین آذربایجانلی‌لارا قارشی آیری-سئچکیلیگینه گؤره آچیق شکیلده تنقید ائتدی.[۶۹]
آذربایجان جومهوریتی مطبوعاتی و ایراندان کناردا یئرله‌شن آذربایجان میللتچی تشکیلات‌لاری تئز-تئز ایراندا بیر نئچه آذربایجان میللتچی تشکیلات‌لارینین، او جمله‌دن آذربایجان فدایین تشکیلاتی، گونئی آذربایجان خالق جبهه‌سی و آذربایجان آزادلیق تشکیلاتی‌نین مؤوجودلوغو باره‌ده معلومات وئریردیلر.[۷۰] بو تشکیلات‌لارین ایرانداکی فعالیت‌لرینی و احاطه‌لیلیگی‌نین سوییه‌سینی معینلشدیرمک چتیندیر.
آذربایجانین سیاسی فعالیتی باخیمیندان بو دؤورده ان دراماتیک حادیثه‌لردن بیری ۱۹۹۶-جی ایلین یازیندا پارلامئنت سئچکی‌لری زامانی باش وئردی. تبریزده دؤکتور محمد چهرگانی شرقی آذربایجاندا آذربایجان دیلینین ایستیفاده‌سی‌نین گوجلندیریلمه‌سینه و سعی‌لرین آذربایجانین اقتصادی اینکیشافی اوزَرینده جمعلشدیریلمه‌سینه آچیق چاغیریش ائد‌ن پلاتفورمادا چیخیش ائتدی. اونون پلاتفورماسیندا سادالانان مقصدلر آراسینا داخیل ایدی:[۷۱]
«ایسلام میللی مدنیتی‌نین دیرچه‌لیشی، خصوصاً ده ادبیاتین، عادت-عنعنه‌لرین و آنا دیلینین (آذربایجان تورکجه‌سی) مؤحکملندیریلمه‌سی و دیرچلدیلمه‌سی ایستیقامتینده داییمی فعالیت.»
چهرگانی آذربایجان-تورک دیلینین گوجلنمه‌سینی «ایسلام میللی مدنیتی»-نین بیر حیصه‌سی کیمی اعلان ائتدیگی اوچون بو بیانات اولدوقجا دقتی جلب ائدیر. حقیقتا ده چهرگانی‌نین سئچکی پلاتفورماسیندا ایران اوچون اولدوقجا غیرعادی اولان بعضی مادده‌لر وار ایدی. یایدیغی سئچکی ماتئریالی‌نین اوز قابیغیندا چهرگانی سئچیجی‌لره آذربایجانلی‌لار کیمی مراجعت ائد‌رک اونلاری «ایرانداکی ایکی آذربایجانلی اصیللی قهرمان شیخ محمد خیابانی‌نین و ستارخانین وطن‌پرور و جسور اؤولادلاری» آدلاندیریب. پلاتفورماداکی اؤز شکلی‌نین آلتینا او، آذربایجان دیلینده بیر جمله ده یئرلشدیریب. اورادا دئییلیر: «حیدربابا، مرد اوغول‌لار دوغگینان». بو سؤزلر آذربایجانلی‌لارین سئودیگی، تورپاغی‌نین رمزی اولان داغدان بحث ائدیر. اؤزلویونده آذربایجان دیلینده اولان ایفاده‌لر ایراندا غیرعادی بیر حرکتدیر. اونلارین واسیطه‌سیله او، اؤز سئچیجی‌لرینین بیر آذربایجانلی کیمی حیس‌لرینه مراجعت ائتمه‌یه چالیشیر، اونلارا دئییردی کی، بوندان سونرا دا اؤز اؤولادلارینی اؤز خالقی‌نین روحوندا بؤیوتسونلر. بوندان باشقا، اوز قابیغیندا آذربایجانلی‌لارین عزیز توتدوقلاری سیموول اولان تبریزین ارک قالاسی دا یئر آلمیشدی. چهرگانی اؤز کئچمیشیندن بحث ائدرکن اونون ایراندا آذربایجان تورکجه‌سی‌نین ایستیفاده‌سی‌نین گئنیشلندیریلمه‌سی ایستیقامتینده گؤردویو ایش‌لری وورغولاییردی. او، دوکتورلوق پایان‌نامه‌سی‌نین تورک سؤزلری و فارس دیلینین تأثیری ایله باغلی اولدوغونو، الده ائتدیگی نتیجه‌لردن بیرینین موعاصیر فارس دیلینده ۴۰۰۰ تورک سؤزونون اولماسی اولدوغونو قئید ائدیردی. بئله‌لیکله ده، چهرگانی آذربایجان دیلینین فارس دیلینه تأثیرینی وورغولاماقلا، گؤرونور، فارس‌لارین دیل‌لرینین داها اینکیشاف ائتمیش اولماسی ایله باغلی تئز-تئز سسلندیریلن ادعالاری موباحیثه‌لندیریر و فارس دیلینه وئریلن یوکسک ایستاتوسا قارشی چیخیر.
۱۹۹۶-جی ایلین آپرئل سئچکی‌لرینده چهرگانی سئچیجی‌لرین بؤیوک دسته‌یینی قازاندی. لاکین تهلوکه‌سیزلیک خیدمت‌لری اونو دئپوتاتلیق یاریشیندان ایستعفا وئرمه‌یه راضیلاشانا قدر ۲ هفته گؤزآلتیندا ساخلادی. اونون ایستعفاسی‌نین اعلانی مایین ۱۲-ده (اردیبهشتین ۲۳-ده) تبریزده بؤیوک نوماییش‌لره سبب اولدو. بیر چوخ ایشتیراکچی حبس اولوندو و موختلیف مطبوعات معلومات‌لارینا گؤره، نوماییش‌لردن سونرا حتی بئش آذربایجانلی اعدام ائدیلدی. تهران بئش نفرین نارکوتیک آل‌وئری اتهامی ایله باغلی اعدام ائدیلدیگینی ادعا ائتمیشدیر. بونونلا بئله، اونلارین جسدلری ایجتماعی یئرلرده تیکینتی جرثقیل‌لریندن آسیلمیشدی، بو، بو دؤورده چوخ غیرعادی بیر تجروبه ایدی و آچیق-آیدین ایجتیماعیته خبردارلیق علامتی ایدی. چهرگانی حبسدن چیخاندان سونرا تئز-تئز ایرانین تهلوکه‌سیزلیک ارگان‌لاری طرفیندن دیندیریلمه‌یه چاغیریلیر و ۱۹۹۶-جی ایلین سئنتیابریندا یئنیدن ۶۰ گون حبسده ساخلانیلیر. چهرگانی ۲۰۰۰-جی ایلین فئورالیندا ایراندا کئچیریله‌جک پارلامئنت سئچکی‌لرینده نامیزد کیمی قئیدیاتدان کئچمه‌یه جهد ائتدی، لاکین نامیزدلیگی رد ائدیلدی.
چهرگانی ایله بیرلیکده دیگر آذربایجانلی‌لار دا دوشونوردولر کی، تبریزین و آذربایجانین ترققیسی گؤزآردی ائدیلمکده‌دیر. اونلار آچیق بیر شکیلده آذربایجان ایالت‌لرینین اینکیشافدان یوخسون اولدوغونو و داها چوخ رئسورسا احتیاج دویدوغونو ایفاده ائدیردیلر. ۱۹۹۴-جو ایلده ایران رهبرلیگینه آذربایجانلی طلبه‌لر طرفیندن گؤندریلمیش مکتوب‌لاردا بو ایالت‌لرده ایقتیصادی اینکیشافین ائنیشده اولماسینا دقت چکیر و مجلیسده‌کی آذربایجانلی نماینده‌لره اونلار اوچون داها چوخ رئسورس الده ائتمک اوچون چالیشماغا چاغیریردیلار. تهرانداکی آذربایجانلی‌لاردا اؤزلرینین ایقتیصادی وضعیت‌لرینه گؤره اعتراض ائدیردیلر. ۱۹۹۵-جی ایلین آپرئلینده تهرانین اساساً آذربایجانلی‌لارین مسکونلاشدیغی اسلامشهر بؤلگه‌سینده رئژیمه قارشی شدتلی اعتراض‌لار باش وئردی. اعتراضچی‌لارین طلب‌لری اساساً ایقتیصادی ایدی، لاکین رئژیم سیاستینه بو زوراکی رئاکسییانین آذربایجانلی‌لار طرفیندن سسلندیریلمه‌سی فاکتی اونلارین رئژیمدن اوزاقلاشماسی‌نین آرتماسیندان خبر وئره بیلر. “اؤلکه اونیوئرسیته‌لرینده تحصیل آلان مئشکین‌شهرلی طلبه‌لر” طرفیندن یازیلمیش مکتوبون مؤلف‌لری رئگیونال مأمورلارین یئرلی شخص‌لر آراسیندان سئچیلمه‌سینی ایسته‌ییردیلر.[۷۲] طلبه‌لر اردبیله تعیین ائدیلمیش یئنی باشچی‌نین “یئرلی ساکین‌لر آراسیندان سئچیلمه‌مه‌سینی” تنقید ائدیردیلر، او، حتی آذربایجانجا دانیشا دا بیلمیرمیش:[۷۳]
تأسف کی، بیر نئچه آی گؤزلدیکدن سونرا، بیز بیزیم دیلیمیزی آنلامایان اؤز اوستانداریمیزا “خوش گلدین” دئدیک. بو اهالیمیزین یاریسی‌نین فارس دیلینی باشا دوشمه‌مه‌سی فاکتینا رغما باش وئردی. دوغرودان دا، تأسف دوغوران مسئله دئییل‌می، یوخسا آیت‌الله مئشکینی‌نین دوغما شهری‌نین ساکین‌لریندن و اردبیللی‌لر آراسیندان والی سئچمک مومکون دئییل‌می؟؟؟
طلبه‌لر یئرلی اولمایانلارین اردبیلده‌کی ایالت بروکراسیسینه جلب ائدیلمه‌سی سیاستینی “یئرلی فیقورلاری آلچالتماغین بیر نؤعو کیمی” تقدیم ائدیردیلر.[۷۴] طلبه‌لر دئییردیلر:[۷۵]
یئنی اوستاندارین تعیین ائدیلمه‌سی ایله عینی واختدا بعضی چوخ آکتیو، صادق و اینقیلابی شخص‌لر اؤز اینضیباطی وظیفه‌لریندن آزاد ائدیلدیلر و اونلار یئرلی اولمایان، بیزیم رئگیونوموزدا کیفایت قدر تجروبه‌یه صاحیب اولمایان شخص‌لر ایله عوض ائدیلدیلر. اونلار بیزیم مدنی و جوغرافی خصوصیت‌لریمیزی، دیلیمیزی و سایره‌نی بیلمیرلر. بیز امینیک کی، بئله آددیم‌لار تحصیل و موحیط ساحه‌لرینده‌کی اوغورسوزلوق‌لارین داوام ائتدیریلمه‌سینه سبب اولاجاق.
ایرانداکی خئیلی آذربایجانلی تهرانین قاراباغ موناقیشه‌سینه یاناشماسینی دییشدیرمه‌سی و داها آزربایجان‌پرست مؤقع توتماغی اوچون اونا تضییق ائدیردیلر. گؤرونور کی، بو داخیلی فعالیت ۱۹۹۳-جو ایلین یازیندا ایرانین ریتوریکاسی‌نین و تهرانین مودیفیکاسییاسینین(دییشیلمه) دییشمه‌سینه تأثیر ائتمیشدیر. ایرانین گوجلو و جلب‌ائدیجی آذربایجان رئسپوبلیکاسی‌نین یارادیلماسینین اؤز آذربایجانلی آزلیغینین کیملیگی‌نین یوکسلمه‌سینه سبب اولا بیله‌جه‌ییندن قورخماسی ایرانی قاراباغ اوچون آذربایجانلا موناقیشه‌ده ارمنستانی فاکتیکی دستکله‌مک سیاستی یوروتمه‌یه وادار ائدیب. ایران مجلیسی‌نین آذربایجاندان اولان دئپوتات‌لاری تهرانین ارمنستان ایله اولان موناسیبت‌لرینی مینیماللاشدیرماسی اوچون کمپن‌لر حیاتا کئچیرمیش و ایروانا قارشی اعتراض‌لار ائتمیشدیرلر. میللی مجلیسده آذربایجانلی نماینده‌لر تهراندا آذربایجانا یاردیم ائتمک اوچون آچیق مراجعت‌لر عنوانلامیش[۷۶] و ارمنستانا قارشی حیاتا کئچیردیلن اعتراض‌لارا قاتیلمیشدیرلار.[۷۷] نماینده‌لر تهرانین موناقیشه ایله باغلی مؤوقعی‌نین دییشدیریلمه‌سینی طلب ائد‌ن عریضه‌ده مجلیس عضولرینین اکثریتی‌نین ایمضاسینی قازانماغا مووففق اولوبلار. ۱۳ آپرئل ۱۹۹۳-جو (۲۴فروردین ۱۳۷۲-جی) ایلده، خوی-دان سئچیلمیش آذربایجانلی دئپوتات کمال عابدین‌زاده مجلیسده آذربایجانجا دانیشاراق ارمنستانی آذربایجانا قارشی ائتدیکلرینه گؤره قینامیشدیر. بوندان علاوه، او، همشهری و دیگر ژورنال‌لاردا بو مسئله ایله باغلی ایجتیماعیت اوچون مطبوعاتی بیاننامه‌لر یایینلامیشدیر.[۷۸] ۶ آپرئل ۱۹۹۳-جو (۱۷فروردین ۱۳۷۲-جی) ایلده، تبریزدن اولان دئپوتات محمدعلینژاد سرخانی آذربایجان مجلیس دئپوتات‌لاری آسسامبلئیاسی آدیندان ارمنستانین آذربایجانا هوجوم‌لارینی قینایان بیاننامه اوخوموش و ایرانی آذربایجان رئسپوبلیکاسینی دستکله‌مه‌یه چاغیرمیشدیر.”’۴۶۶-۴۶۷”’
بوندان علاوه، آشاغی سوییه‌ده ایرانداکی بیر چوخ آذربایجانلی‌لار قاراباغین نظارتی اوغروندا ارمنستانلا آپاردیغی موباریزه‌ده آذربایجان رئسپوبلیکاسی ایله همرای اولدوقلارینی بیلدیریبلر و تهرانین بو موناقیشه‌ده ارمنستانا دسته‌یینی تنقید ائدیبلر. ۱۹۹۲-جی ایل مایین ۲۵-ده (۱۳۷۱-جی ایل خردادین ۲۴-ده) تبریز اونیوئرسیته‌سینده نوماییشه چیخان ۲۰۰ طلبه “ارمنستانا اؤلوم” شوعارلاری سسلندیریب و تهرانا ایشاره ائدهرک، ارمنی‌لرین “جینایتکار فعالیت‌لری” قارشیسیندا “موسلمان‌لارین سوسماسینی” “قرآن-ا خیانت” کیمی قیمتلندیریبلر.[۷۹] ایرانین سلام قزئتی‌نین معلوماتینا گؤره، تبریزده‌کی آذربایجانلی نوماییشچی‌لر “میللتچیلیک شؤوقو و شوعارلاری” ایله یاددا قالان یوروشده تهرانی بو موباریزه‌ده آذربایجان رئسپوبلیکاسینا دستک وئرمه‌یه چاغیریبلار. ایرانداکی آزربایجان‌دیللی نشرلر قاراباغ موناقیشه‌سینه خصوصی ماراق گؤسترمیش، اوراداکی آذربایجانلی‌لارین آجیناجاقلی دورومو ایله باغلی چوخ‌سایلی همرای‌لیک ایفاده‌لری درج ائتمیشلر.[۸۰] آیت‌الله موسوی اردبیلی اؤزونون جومعه خطبه‌لرینده تئز-تئز قاراباغ موناقیشه‌سیندن بحث ائتمیش و دیگر غیرآذربایجانلی دین خادیم‌لریندن داها ادعالی بیر شکیلده آذربایجان رئسپوبلیکاسینی دستکله‌میشدیر.[۸۱] بوندان باشقا، ایرانداکی آذربایجانلی‌لار آذربایجان رئسپوبلیکاسینداکی ائتنیک سویداش‌لارینا یاردیم چاتدیریلماسینا باشلامیشدیرلار. ۱۹۹۲-۱۹۹۳-جو ایل‌لرده، ایراندان آذربایجان رئسپوبلیکاسینا گؤندریلن هومانیتار و قاچقین یاردیم‌لارینین چوخو بیرباشا آذربایجان ایالت‌لری طرفیندن تشکیل ائدیلمیشدیر.[۸۲]
آذربایجانلی‌لار آراسیندا علاقه‌لر
سووئت آذربایجانلی‌لاری آراسیندا ۱۹۸۰-جی و ۱۹۹۰-جی ایللرین اوّل‌لرینده ایراندا اؤز ائتنیک‌لری ایله علاقه‌لر قورماق ایسته‌یی گئنیش شکیلده موشاهیده اولونوردو کی، بو دا اؤز آذربایجانلی میللی منسوبیتی و مدنیت‌لری ایله غرور حیسسینی ایفاده ائتمک اوچون اساس مرکز رولونو اویناییردی. هم مدنی، هم ده سیاسی ساحه‌ده گئنیشلنمیش تماس اوچون بو هوس ساوئت سوسیالیست رئسپوبلیکالاری ایتتیفاقینده محدودیت‌لر گؤتورولدوکجه و موسکوانین نظارتی ضعیفله‌دیکجه آرتدی. غرب تدقیقاتچی‌لاری سووئت دؤورونده ایرانداکی آذربایجانلی‌لارا اولان موناسیبتده‌کی «حسرتی» صیرف موسکوانین «ایراندا نفوذ قازانماق کامپانییاسی‌نین بیر حیصه‌سی کیمی» گؤسترمه‌یه مئیللی اولوبلار.[۸۳] موسکوانین باکی‌نین بو ایستیقامتده فعاللیغین‌دان شوبهه‌سیز خبردار اولدوغو و اؤز ماراق‌لارینا خیدمت ائد‌ن سیاستینی چوخ واخت مقصدیؤنلو شکیلده تشویق ائتدیگی حالدا، سووئت حاکمیتی‌نین داغیلماسیندان سونرا بو ایسته‌یین آرتماسی اونو گؤستریر کی، علاقه‌لره جان آتماق هم ده حقیقی و کؤکلو شمالدا مؤوجود اولان حیس‌لره اساسلانیردی.
یئنی رئسپوبلیکاداکی آذربایجانلی‌لارین ماراغینی باکی موزه‌لرینین ایرانداکی آذربایجانلی‌لارین تاریخینی و مدنیتینی اؤز خالق‌لارینین عمومی تاریخی‌نین آیریلماز حیصه‌سی کیمی تقدیم ائتمه‌سی ده ثبوت ائدیر. مثلاً، نیظامی گنجوی آدینا آذربایجان میللی ادبیات موزه‌سینده‌کی ایران آذربایجانیندان اولان مؤلف‌لر، تاریخی فیقورلار و ادبی اثرلر آذربایجان میللی ادبی ارثی‌نین بیر حیصه‌سی کیمی تصویر ائدیلیر. آذربایجانلی ائتنیک منشأ‌لی اولسا دا، اثرلرینین چوخونو فارس دیلینده یازمیش نیظامی کیمی مؤلف‌لر آذربایجانلی مؤلف‌لر کیمی تقدیم ائدیلیر و اونلارین اثرلری میللی ادبیاتین بیر حیصه‌سیدیر. شمالدان و ایران آذربایجانیندان اولان مؤلف‌لر آراسیندا هئچ بیر فرق یوخدور. عینیله، میللی خالچا موزه‌سینده، تبریزدن اولان خالچالار آذربایجان محصول‌لاری کیمی یارلیقلانمیشدیر.
علاقه‌لرین یئنیلنمه‌سینه یؤنلمیش پوپولیار ائموسییالارین یاییلماسی ۱۹۸۹-۱۹۹۰-جی ایللرین قیشیندا سرحد حادیثه‌لری ایله یئکونلاشدی. ایراندا سرحدین او تاییندا شمالدان گلن آذربایجانلی‌لارین هموطن‌لری طرفیندن جوشغویلا قارشیلانماسی اونو گؤستریر کی، مئنتالیتئت(تفککور)، حیات طرزی و میللی کیملیگین اینکیشاف درجه‌لرینده بؤیوک فرق‌لره باخمایاراق، آذربایجانلی‌لارین اکثریتی هله ده آرازین او طرفیندن گلنلرله عینی خالقا منسوب اولدوقلاری حیسینه صاحیبدیرلر. ۱۹۹۱-۱۹۹۲-جی ایل‌لر عرضینده هم باکیدا، هم ده ایراندا آذربایجان قزئت‌لرینده ایتیریلمیش آذربایجانلی قوهوم‌لارینین آختاریشی ایله باغلی تئز-تئز اعلان‌لار درج اولونوردو. تخمیناً ۷۰ ایللیک آیریلیقدان سونرا سرحدین هر ایکی طرفیندن چوخلو قوهوم-اقربانین بیر-بیرینی آختارماسی و بیر-بیرینی تاپا بیلمه‌سی اونو گؤستریر کی، عایله‌لر داخیلینده، “قارشی طرفده‌کی” قوهوم‌لارین حئکایه‌لری و اونلار حاقیندا نسیلدن-نسله اؤتورولن معلومات‌لار وار ایدی. قئید ائتمک لازیمدیر کی، آذربایجان مدنیتینده قوهوملوق علاقهلرینین دَیَری گوجلو شکیلده وورغولانیر و آذربایجانلی‌لارین اکثریتی‌نین سرحدین او تاییندا معین درجه‌ده قوهوم‌لاری وار. بو عایله باغ‌لاری، گؤرونور، ایکی ایجماع آراسیندا یارانان فرق‌لره باخمایاراق، اؤزونو بیر خالقا منسوبیت درکی‌نین قورونماسیندا موهوم رول اوینامیشدیر. ایرانلی موخبیر ۱۹۹۰-جی ایلین یانواریندا سرحدین هر ایکی طرفینده‌کی آذربایجانلی‌لارین قارشیلیقلی علاقه‌سینی بئله تصویر ائدیر:[۸۴]
اونلار همچینین، چایین او بیری ساحلینده دایانان قوهوم‌لاری ایله مکتوب‌لار دییشدیرمکده‌دیر. معلوماتدا چایین او تایینا آتیلان کیچیک داش‌لارا بوکولموش و کاغیذ قیرینتی‌لارینا یازیلان اونوانلار، تلفن نؤمره‌لری و شخصیت‌لر وار ایدی. ۵۰ ایلدن چوخ واخت کئچدیکدن سونرا یاخین‌لارینین ایزینه دوشه بیلن‌لر ائموسییایا او قدر چؤکموشدولر کی، سئوینجدن سینه‌لرینی، باش‌لارینی دؤیوردولر.
آذربایجان رئسپوبلیکاسی موستقیللیک الده ائتدیکدن سونرا سرحدین هر ایکی طرفینده‌کی آذربایجانلی‌لار آراسیندا تماس و موناسیبت‌لرین کاراکتئرینده و اینتئنسیولیگینده دراماتیک دییشیکلیک‌لر باش وئردی و بو، ایدئنتیکلیک(هویت) پروسئسینه تأثیر گؤستره بیلر. آستارا والیسی حسن رضایی‌نین سؤزلرینه گؤره، ۱۹۹۲-جی ایلده تکجه آستارا سرحد-کئچید منطقه‌سینده ایران و آذربایجان رئسپوبلیکاسیندان هفته‌ده اورتا حسابلا ۴۰۰ عایله بیر-بیرینی زیارت ائدیب.[۸۵] ایرانداکی آذربایجان ایالت‌لری ایله آذربایجان رئسپوبلیکاسی آراسیندا رابیطه و نقلیات علاقه‌لرینده ده تکمیللشمه‌لر باش وئردی.۱۹۹۳-جو ایل ایسولون ۱۱-ده (۱۳۷۲-جی ایل تیرین ۲۰-ده) تبریزله باکی آراسیندا بیرباشا اوچوش‌لار آچیلدی. بوندان علاوه، ایران و آذربایجان رئسپوبلیکاسی‌نین آذربایجان ویلایت‌لرینین موختلیف شهرلری آراسیندا منتظم گونده‌لیک اتوبوس یولجولوغو یارادیلمیشدیر.
ان علامتدار حادیثه‌لردن بیری تهراندان یان کئچه‌رک ایران و آذربایجان رئسپوبلیکاسینداکی آذربایجان ویلایت‌لرینین یئرلی حکومت‌لری آراسیندا فورمال، بیرباشا امکداشلیق و موبادیله‌لرین قورولماسی ایدی. آذربایجانین هر اوچ ویلایتی‌نین نماینده هئیت‌لری باکیدا اولوب و بیر چوخ ساحه‌لرده، او جمله‌دن تیجارت، تحصیل و علمی تدقیقات‌لار اوزره رسمی بیرباشا امکداشلیق ائدیبلر.[۸۶] ایران آذربایجانلیسی مجلیس عضولری تهران و باکی آراسیندا علاقه‌لرین آسانلاشدیریلماسیندا اوینادیقلاری رولدان علاوه، ایران و آذربایجان رئسپوبلیکاسینداکی آذربایجان ویلایت‌لری آراسیندا امکداشلیق و تماس‌لاری تشویق ائدیبلر.
بو بیرباشا موبادیله‌لر و امکداشلیق سعی‌لری، گؤرونور، آذربایجان ویلایت‌لرینده، خصوصاً ده شرقی آذربایجان ویلایتینده ایش‌لر عوضینده یئرلی نظارتین گئنیشلندیریلمه‌سی ایسته‌یی‌نین آرتماسینا سبب اولوب. آذربایجان رئسپوبلیکاسی ایله بیرباشا ایکی‌طرفلی امکداشلیق سابیقه‌سی رولونو اوینادی و آذربایجان ایالت‌لرینی خاریجی دؤولت‌لرله، خصوصاً ده دیگر تورک خالق‌لاری ایله موستقیل فعالیت‌لرینی گئنیشلندیرمه‌یه سؤوق ائتدی. مثلاً، ۸مای ۱۹۹۴-جو (۱۸ اردیبهشت ۱۳۷۳-جو) ایلده شرقی آذربایجان ویلایتی‌نین فرمانداری ایستانبولا سفر ائتمیش، بورادا تورک صنایعچی‌لری ایله شرقی آذربایجانداکی همکارلاری آراسیندا تیجارت فعالیتی و تئکنیکی معلومات موبادیله‌سی حاقیندا دانیشیق‌لار آپارمیشدیر. بوندان علاوه، غربی آذربایجان ویلایتی۱۹۹۶-جی ایل فئورالین ۱۴-ده (۱۳۷۴-جو ایل بهمنین ۲۵-ده) روسیه‌نین تاتارستان موختار رئسپوبلیکاسی ایله تیجارت موقاویله‌سی ایمضالامیشدیر.[۸۷] ان موهوم حادیثه‌لردن بیری ایران گؤمروک ارگان‌لارینین موداخیله‌سی اولمادان آذربایجان رئسپوبلیکاسینا یاردیمین تشکیلی اوچون شرقی آذربایجان ویلایتی‌نین مأمورلارینا داها چوخ موستقیل صلاحیت وئریلمه‌سی اوچون مجلیس موعاوینی صرافین طلبی اولدو.[۸۸]
آذربایجان ویلایت‌لری ایله آذربایجان رئسپوبلیکاسی آراسیندا باغلانان موقاویله‌لر و امکداشلیق بوتون پهلوی دؤورونده و ایسلام رئسپوبلیکاسی آلتیندا ایقتیصادی وضعیتی ایرانین دیگر حیصه‌لری ایله موقاییسه‌ده پیسله‌شن بو ویلایت‌لرین اهمیتینی آرتیردی. بو ویلایت‌لردن خاریجه تیجارت کسکین شکیلده آرتدی و اونلار ایرانلا کئچمیش سووئت اتفاقی‌نین یئنی موستقیل رئسپوبلیکالاری آراسیندا گئنیشله‌نن موبادیله اوچون موهوم ترانزیت نقطه‌سینه چئوریلدی. ایرانداکی آذربایجانلی میللی مجلیس عضولری تئز-تئز آذربایجانین اوچ ویلایتی‌نین آذربایجان رئسپوبلیکاسی ایله علاقه‌لرین قورولماسیندا رولونو تهراندان رئسورس طلب‌لرینی اساسلاندیرما اوچون وورغولاییرلار.[۸۹]
بونا باخمایاراق، آذربایجان رئسپوبلیکاسی‌نین یارانماسیندان و علاقه‌لرین یئنیلنمه‌سینی ایزله‌ین ایلکین “بال آیی”-ندان سونرا سرحدین هر ایکی طرفیندن اولان آذربایجانلی‌لار گؤرونور قارشی طرفده اوستونلوک تشکیل ائد‌ن موناسیبت و مدنیت نورمالاریندا چوخلو فرق‌لر آشکار ائدهرک قارشیلیقلی مایوسلوق حیسی یاشامیشدیر. آذربایجان رئسپوبلیکاسیندان بیر چوخ‌لاری ایرانداکی آذربایجانلی‌لارین حددن آرتیق دیندار و موحافیظه‌کار اولدوقلارینی، بیر چوخ ایران آذربایجانلی‌لاری ایسه رئسپوبلیکاداکی‌لارا چوخ “روسلاشمیش” و آذربایجان و یا موسلمان مدنیتینی ایتیرمیش اینسان‌لار کیمی باخیردیلار. موصاحیبه‌لرده چوخ آذربایجانلی دیگر طرفدن اولان سویداشینا قارشی “اوستونلوک” حیسینی دیله گتیرمیشدیر، شماللی‌لار اؤزلرینی جنوبلولاردان داها کوسموپولیتان گؤرمه‌یه مئییل ائدرکن، جنوبلولار دا اؤزلرینی شماللی سویداش‌لاریندان مدنی اولاراق داها زنگین و داها “سیویللشمیش” گؤرمه‌یه مئییللی ایدیلر. موصاحیبه‌لرین بیر چوخوندا رقابت حیسی آشکار ائدیلمیشدی، هر بیر طرف اؤزونو مرکز، دیگر قروپو ایسه حاشیه اولاراق گؤروردو.[۹۰]
هم آذربایجان رئسپوبلیکاسیندان، هم ده ایراندان موصاحیبه آلان بیر چوخ اینسان آیریلیق نتیجهسینده ایکی طرف آراسیندا یارانمیش فیکیر آیریلیق‌لارینا پارالئل اولاراق شرقی و غربی آلمان مئتافوراسیندان ایستیفاده ائدیب. بونونلا بئله، حتی بؤیوک فرق‌لری درک ائد‌نلر بئله، بوتون آذربایجانلی‌لارین بیر خالقین بیر حیصه‌سی اولدوغو فیکرینی ایفاده ائدیردیلر. رئسپوبلیکادا بیر چوخ قروپ‌لار و شخص‌لر آچیق شکیلده «جنوبی آذربایجان»-لا بیرلشمکده ماراقلی اولدوقلارینی بیلدیرسه‌لر ده، جنوبدان داها آز بیرلشمکده ماراقلی اولدوقلارینی آچیق شکیلده بیان ائدیبلر. بئله‌لیکله، شمالدا بو مرحله‌ده محدود ایررئدئنتیست(ایتیریلن توپراق‌لاری گئری ایسته‌مک) حرکات مؤوجوددور، لاکین جنوبدا فعال طرفداش یوخدور. آیدیندیر کی، بو تیپ فعالیت تهران طرفیندن جدی شکیلده محدودلاشدیریلاجاق.
نتیجه
ایراندا خیلی سایدا آذربایجانلی اؤزلرینین فرقلی آذربایجانلی کیملیگینی قورویوب ساخلاماقدادیر. ۲۰-جی عصر بویونجا ایفاده آزادلیغی اوزَرینده مرکزی نظارتین ضعیفله‌دیگی زامان‌لاردا – مثلاً ایسلام اینقیلابی‌نین ایلکین باشلانغیج مرحله‌سینده – آذربایجانلی‌لار بوندان یارارلاناراق، آذربایجانلی کیملیک ایفاده‌لرینی گوجلندیریب، مدنی و دیل حقوق‌لارینین گئنیشلندیریلمه‌سی طلب‌لرینی آرتیریبلار. عینی زاماندا ایراندا آذربایجانلی‌لار آراسیندا ایلکین کیملیک باخیمیندان بؤیوک موختلیفلیک مؤوجوددور. بو گون ایراندا حاکم ائلیتین اهمیتلی بیر حیصه‌سینی تشکیل ائد‌نلر کیمی بیر چوخ‌لاری اؤز اساس کیملیک‌لرینی ایرانلی و موسلمان اولاراق گؤرورلر،[۹۱] باخمایاراق کی، بو قروپون بیر چوخ عضولری آذربایجان ائتنیک مدنیتی و دیلی ایله باغلیلیق‌لارینی ایفاده ائدیر و اؤزلرینی آذربایجانلی کیمی تانیدیرلار. دیگرلری، او جمله‌دن ایسلام اینقیلابی دؤورونده فعاللیق گؤسترن بیر چوخ ضیالی‌لار، ایلکین کوللئکتیو آذربایجانلی کیملیگینی داشیییرلار، لاکین ائتنیک‌لراوستو ایراندا ایرانلی کیمی دؤولت کیملیگینی قورویوب ساخلاماغا چالیشیرلار. اکثریت هم آذربایجانلی، هم ده ایرانلی کیملیگینی قورویوب ساخلاماقدا هئچ بیر ضدیت گؤرمور. دیگرلری اؤز اساس کیملیک‌لرینی آذربایجانلی کیمی گؤرورلر، لاکین اونلارین هئچ ده هامیسی بو کیملیگین سیاسی تظاهرو اوچون فعال شکیلده تضییق گؤسترمیر. بونونلا بئله، خصوصیله ۱۹۹۰-جی ایللرین اوّل‌لریندن باشلایاراق آز سایدا آذربایجانلی اؤز آذربایجانلیلیغینی تظاهر ائتدیرمک اوچون سیاسی فعالیته جلب اولونوب. ایرانداکی آذربایجانلی طلبه‌لر بو ساحه‌ده خصوصیله فعاللاشیبلار. اساس کیملیگی ایرانلی اولان آذربایجانلی‌لارلا اساس کیملیگی آذربایجانلی اولان آذربایجانلی‌لار آراسیندا نیسبت آیدین دئییل و کیفایت قدر دییشکن گؤرونور.”’۴۷۰”’ بونونلا بئله، ایراندا ایسلام اینقیلابی‌نین دموکراتیکلشمه گتیرمه‌مه‌سیندن مایوسلوق و گؤزلنتی‌لردن فرقلی اولاراق، غیر-فارس ائتنیک آزلیق‌لارا مدنی و دیل حقوق‌لارینین گئنیشلندیریلمه‌سی ایله قیدالانان ایراندا کونکرئت آذربایجانلی کیملیگی‌نین آچیق ایفاده‌سی آرتماقدادیر. بو جریان ایرانداکی آذربایجانلی اهالینین سرحدلرینده آذربایجان رئسپوبلیکاسی‌نین یارادیلماسی و سرحدین هر ایکی طرفینده‌کی آذربایجانلی اهالینین قارشیلیقلی علاقه‌سی ایله داها دا تکان آلمیشدیر. ۱۹۹۲-جی ایلدن تورکیه‌دن تلویزیونا گئنیش باخیلماسی نتیجهسینده ایرانداکی آذربایجانلی‌لارین اؤزونو درک ائتمه‌سینده علاوه دییشیکلیک‌لر باش وئریب.
ایراندا فرقلی آذربایجانلی کیملیگی‌نین معنالی سوییه‌ده مؤوجود اولماسی قناعتی، ایراندا آیری-آیری آذربایجانلی کیملیگیندن چوخ آز شئیین قالدیغینی ادعا ائد‌ن اساس موعاصیر ایران‌شوناسلیغین ایرهلی سوردویو فیکره قارشی چیخیر. بو اثرده وورغولانیر کی، آذربایجان ائتنیک فاکتورو ایران جمعیتی ایله باغلی آراشدیرمالارین و ایراندا رژیم ثابیتلیگی‌نین قیمتلندیریلمه‌سی‌نین ترکیب حیصه‌سی اولمالیدیر. بوندان علاوه، ایراندا ائتنیک کیملیک تکجه داخیلی مسئله دئییل و اونون حدودلاریندان کناردا باش وئرن حادیثه‌لرین، مثلاً، آذربایجان کیمی ائتنیک اساسلی دؤولت‌لرین یارادیلماسینین تاثیرلرینه اهمیتلی درجه‌ده معروض قالیر.
ایران آذربایجانلی‌لارینین نومونی‌سی گؤستریر کی، ایلکین کوللئکتیو کیملیک چوخ واخت قروپون بیر چوخ عضولری اوچون آیدین دئییل. ایرانداکی آذربایجانلی‌لارین چوخو اؤزونو هم آذربایجانلی، هم ده ایرانلی کیمی تانیییر و اونلارین آز بیر قیسمی هانسی کیملیگین اساس اولدوغو باره‌ده دقیق تصوره مالیکدیر. اکثریت بو کیملیک‌لری بیر آرادا مؤوجود حساب ائدیر و اونلارین بیر-بیرینه ضد اولمایاجاغینا اومید ائدیر. اوسته‌لیک، بیر قروپون ایلکین کوللئکتیو کیملیگی زامانلا دییشه بیلر. تدقیقاتچی‌لار تئز-تئز آذربایجانلی‌لارین و فارس‌لارین پایلاشدیقلاری ایرانلی‌لار کیمی تاریخی باغ‌لارا و عمومی میللته ایشاره ائدیر و بوندان آیری-آیری آذربایجان میللی کیملیگی‌نین مؤوجودلوغونو رد ائتمک اوچون ایستیفاده ائدیرلر. تاریخی علاقه‌لر بیر میللتین بوگونکو سئچیمینه تأثیر ائتسه ده، اونو دیکته ائتمیر و یئنی شرایط یئنی کیملیک اوستونلوکلرینی دوغورا بیلر.
اکثر آذربایجانلی‌لار مدنی حقوق‌لارین گئنیشلندیریلمه‌سی ایستک‌لرینی اؤز ایرانلی کیملیک‌لرینه اویغون حساب ائدیرلر. بونون عکسینه اولاراق، بوتون ایگیرمینجی عصرده تهرانداکی موشاهیده‌چی‌لر و ایراندان کنار تدقیقاتچی‌لار موختلیف آذربایجان حرکات‌لاری و یا دیگر ائتنیک قروپ‌لار طرفیندن گئنیشلنمیش مدنی و دیل حقوق‌لاری طلب‌لرینین هر هانسی جدی ایفاده‌سینی آیریلما جهدلری و یا خاریجی موداخیله یا دا موداخیله‌نین نتیجه‌سی کیمی شرح ائتمه‌یه مئیللی اولموشلار. بو ایضاحات‌لار ائتنیک قروپ‌لارین ادعالارینی غیرمشروع ائتمه‌یه و اونلارین یاتیریلماسینا دستک توپلاماغا کؤمک ائتدی. بو حرکات‌لارا ایفتیرا آتماق و اونلاری سئپاراتچی کیمی قلمه وئرمک اوچون هم عالیم‌لر، هم ده سیاستچی‌لر آردیجیل اولاراق حرکات‌لارین هئچ واخت ایستیفاده ائتمه‌دیگی تئرمینولوگییادان ایستیفاده ائتمیشلر؛ مثلاً، تبریزده‌کی ایالت حکومتینی (۱۳۲۵-۱۳۲۴) “آذربایجان دئموکراتیک رئسپوبلیکاسی” آدلاندیریردیلار. بئله‌لیکله، ایرانداکی حکومت ائتنیک آزلیق‌لاری اؤز خصوصی ائتنیک کیملیگی ایله ایرانلی کیملیگی آراسیندا سئچیم ائتمه‌یه مجبور ائدیر. بو، بعضی‌لرینین آذربایجانچیلیق کیملیگینی گوجلندیریب، دیگرلرینین ایسه فارس چوخلوغونا آسیمیله اولونماسینا سبب اولوب.
ایراندا یئنی رئسپوبلیکایا بیتیشیک اراضی‌لرده بؤیوک آذربایجانلی ایجماعسی‌نین مؤوجودلوغو باکی ایله تهران آراسیندا موناسیبت‌لره تأثیر ائد‌ن موهوم عامیلدیر. ایرانین گوجلو و جلب‌ائدیجی آذربایجان رئسپوبلیکاسی‌نین قورولماسینین اؤز آذربایجانلی آزلیغینین شخصیتی‌نین یوکسلمه‌سینه سبب اولا بیله‌جه‌یی قورخوسو ایرانی قاراباغ اوچون آذربایجانلا موناقیشه‌ده ارمنستانی فاکتیکی دستکله‌مک سیاستینی قبول ائتمه‌یه وادار ائتدی؛ حالبوکی باکی تئز-تئز سرحدلرین باغلانماسی کیمی آذربایجان رئسپوبلیکاسی ایله باغلی بعضی سیاستینی دییشمه‌سی اوچون ایرانا تضییق گؤسترمک جهدلرینده داخیلی آذربایجان کارتینی نوماییش ائتدیریر.
ایرانداکی بیر چوخ آذربایجانلی‌لار آراسیندا موهوم سیاسی علاقه‌لر شبکه‌لری مؤوجوددور. تبریز، تهران و ایرانین دیگر آذربایجانلی اهالی مرکزلریندن اولان طلبه‌لرین ایشتیراک ائتدیگی مکتوب کامپانییالاری و نوماییش‌لر اونلارین یاخشی تشکیل اولوندوغونو و شبکه‌لرین ایرانداکی موختلیف آذربایجان ایجماع‌لارینی بیرلشدیردیگینی گؤستریر. ۱۹۹۰-جی ایللرین اوّل‌لرینده ایرانین بوتون اونیوئرسیته‌لرینده اوخویان آذربایجانلی طلبه‌لر ایراندا مدنی حقوق‌لارینین گئنیشلندیریلمه‌سینه یؤنلمیش سیاسی فعالیتده آپاریجی رول اویناییردیلار. ائتنیک عامیل ایراندان بویونجا چوخدان قورولموش علاقه‌لرین مؤوجودلوغونا گؤره موختلیف بؤلگه‌لردن اولان اینسان‌لارین امکداشلیغینی آسانلاشدیریر.
مجلیس موذاکیره‌لرینین آنالیزی اوزه چیخاریر کی، ایراندا رئگیونالیزم عمومی یوکسلیشده اولان ترئنده صاحبدیر. نماینده‌لرین بؤیوک حیصه‌سی‌نین دانیشیق‌لاری اؤز ایالت‌لری اوچون رئسورس و وسایت‌لرین الده ائدیلمه‌سینه حصر ائدیلیر. اونلارین بیانات‌لاری و موصاحیبه‌لری رئگیونال کیملیک حیسینی عکس ائتدیریر و ایرانداکی بیر چوخ آذربایجانلی‌لار، او جمله‌دن اؤزلرینی ایلک نؤوبه‌ده ایرانلی حساب ائد‌نلر و اوراداکی رئژیمله علاقه‌لی اولانلار، مثلاً، مجلیس نماینده‌لری آذربایجان اراضیسینه باغلیلیق حیس ائدیر و اونون فیراوانلیغی ایله ماراقلانیرلار. بو رئگیونچولوق جریانی دیگر ویلایت‌لردن اولان مجلیس نمایندهلرینین بیانات‌لاریندا دا اؤزونو گؤستریردی. آرتان ایالتچیلیک مرکزی حکومته علاوه تضییق و چاغیریش کیمی اینکیشاف ائدیر.
فرقلی قروپ‌لار دؤولت داخیلینده سرحدلرین و رئسورس‌لارین مرزبندیسی مسئله‌سینده بیر-بیری ایله قارشی-قارشییا قالاجاقسا، آرتان ائتنیک طلب‌لر ایران داخیلینده ائتنیک‌لرآراسی قارشی‌دورمانی تزه‌لیه بیلر. گله‌جکده تهران و ایرانداکی ائتنیک آزلیق‌لار آراسیندا هانسی‌سا کونفدراتیو و یا فئدراتیو موناسیبت‌لرین قبولو موختلیف آزلیق قروپ‌لاری آراسیندا موناقیشه‌لره سبب اولا بیلر. بو تیپ توققوشمالارین چوخ گومان کی، عصرلر بویو موباحیثه‌لی تورپاق‌لار و اراضییه نظارت اوچون غربی آذربایجاندا بیر-بیری ایله زوراکیلیقلا مشغول اولان آذربایجانلی‌لارلا کوردلر آراسیندا باش وئره بیلر و بو، دیگر رئگیونال آکتورلارا دا تأثیر ائده بیلر.[۹۲]
تئز-تئز بئله بیر فیکیر ایرهلی سورولور کی، آلت قروپ‌لارین عضولری دؤولتین گوج واسیطه‌لرینه نه قدر چوخ چیخیش الده ائتسه، بیر او قدر ده همین دؤولتله عینیلشدیرمه‌یه مئیللی اولاجاقلار. ایرانداکی آذربایجانلی‌لارین نومونه‌سی اونو گؤستریر کی، حاکمیته ییه‌لنمک و پئشه‌کار برابرلیک اصلینده یئنی الده ائدیلمیش ایستروکتور ایستاتوسو ایله مؤوجود سوسیال ایستاتوس آراسیندا تئز-تئز یارانان بوشلوق‌لار سببیندن دؤولت کیملیگی ایله رقابت آپاران کوللئکتیولرله عینیلیگی ایستیموللاشدیرا بیلر. بو موشاهیده، قبول ائدیلمیش بیر چوخ سوسیال موهندیسلیک سیاستی‌نین پتانسیل ائفئکتیولیگینه شوبهه یارادیر. ایراندا آذربایجانلی‌لار پئشه‌کار و ایقتیصادی جهتدن نه قدر یوکسک‌لره قالخیب، دؤولتده یوکسک وظیفه‌لره صاحیبله‌نیبلرسه، کئچمیش عدالتسیزلیک‌لری و بوشلوق‌لاری آرادان قالدیرماق و ایرانین دؤولت‌آلتی قروپ‌لارا موناسیبتی مسئله‌سینی گونده‌مه گتیرمکده بیر او قدر ماراقلی اولوبلار. ایسلام رئسپوبلیکاسی دؤورونده ایراندا آذربایجانلی‌لارین چوخو مادی ثروت، عالی تحصیل و حاکمیت مؤقع‌لری الده ائدیب؛ بونا باخمایاراق، اونلار ایرانین بیر چوخ ایجتیماعی دایره‌لرینده هله ده کنار شخص‌لردیر و اونلارین دیل‌لری هله ده بیر چوخ ایرانلی‌لار طرفیندن فارس دیلیندن آشاغی حساب اولونور. سیاسی قوه‌لرین بعضیلری بو طلب‌لره رئاکسییا وئریر و پرئزیدئنت خاتمی کیمی بو طلب‌لردن سیاسی معنادا یارارلانیب. خاتمی‌نین اساس طرفدارلاری کیمی تئز-تئز قادین‌لار و گنج‌لر گؤستریلیر، لاکین بئله گؤرونور کی، بو لیسته ائتنیک آزلیق‌لاری دا علاوه ائتمک لازیمدیر. آذربایجانلی کیملیگی‌نین بو یوکسلیشی و اونون هم مرکز-چئوره موناسیبت‌لرینه، هم ده ایراندا رسمی فارس دیل و مدنی حؤکمرانلیغینا میدان اوخوماسی ایرانین سیاسی آرئناسیندا موهوم مسئله اولاجاق و اوراداکی رئژیمین ثابیتلیگینه تأثیر گؤستره بیلر. اوسته‌لیک، خاتمی‌نین ایرانداکی ائتنیک حیس‌لره و ایالتده‌کی گوج منبع‌لرینه محدود مراجعت سیاستی‌نین ایراندا اوزون‌موددتلی نتیجه‌لری اولا بیلر. اوسته‌لیک، خاتمی‌نین ایرانداکی ائتنیک حیس‌لره و ایالتده‌کی گوج منبع‌لرینه محدود مراجعت سیاستی‌نین ایراندا اوزون‌موددتلی نتیجه‌لری اولا بیلر. بو سیاست قیسا مدتده اونون دستک بازاسی‌نین قورولماسیندا فایدالی اولسا دا، بو قروپ‌لار صلاحیتلندیریلدیکدن سونرا اونلار خاتمی‌نین امری ایله ایکینجی درجه‌لی ایستاتوس‌لارینی یئنیدن قبول ائتمه‌یه راضی اولمایا بیلرلر و ایراندا اصلاحات موباریزه‌سی‌نین بیر حیصه‌سی اولاراق طلبه‌لره مراجعت ائتمه‌سی کیمی، بو، ایراندا موباحیثه‌نین آرتماسینا سبب اولا بیلر.
[۱]
[۲] ترجومه‌چی‌نین علاوه‌لری یا مووافیق باشلیقلا صحیفه‌نین آلتیندا، یا دا «[]» ایشاره‌سی ایله متنین داخیلینده وئریلمیشدیر.
[۳] ایرانداکی آذربایجانلی‌لارین سایی ایله باغلی کیفایت قدر توافق(اجماع) یوخدور. رسمی ایران منبع‌لری ایراندا آیدین فارس چوخلوغو پروقنوزلاشدیرماق(پیشبینی ائتمک) اوچون آذربایجانلی‌لارین سایینی آزالتماغا مئیللیدیر، حالبوکی آذربایجانلی سیاسی قروپ‌لار، خصوصاً ده آذربایجان رئسپوبلیکاسیندا بؤیوک بیر خالق ایمیجینی یانسیتماق و ایراندا آذربایجانلی‌لارین حقوق‌لارینا دایر ادعالاری گوجلندیرمک اوچون رقم‌لری شیشیرتمه‌یه مئیللیدیرلر. ایرانداکی ائتنیک آزلیق‌لارین سایی ایله باغلی اساس حسابلامالارین اکثریتی فارس‌لارین اؤلکه اهالیسی‌نین تخمیناً ۵۰%-نی تشکیل ائتدیگینی ادعا ائدیر. آذربایجان اهالیسی ایله باغلی اکثر عنعنوی حسابلامالار بئشده بیردن اوچده بیره قدردیر. ایرانداکی آذربایجانلی قروپ‌لار ایراندا یاشایان آذربایجانلی‌لارین سایی ایله باغلی داها یوکسک حسابلامالار درج ائدیبلر. ایرانداکی آذربایجانلی طلبه قروپ‌لاری ایراندا ۲۷ میلیون آزربایجانلی‌نین یاشادیغینی ادعا ائدیر. «وارلیق» قزئتی‌نین رئداکتورو جاواد هئیت ایران اهالیسی‌نین اوچده بیرینین تورک اولدوغونو ادعا ائدیر. آذربایجان ویلایت‌لرینین حدودلاریندان کناردا، خصوصاً ده تهراندا یاشایان خئیلی آذربایجانلی اهالیسینی، ائله‌جه ده طایفه تورک اهالیسینی نظره آلساق، بئله گؤرونور کی، آذربایجانلی‌لار ایران اهالیسی‌نین اوچده بیریندن دؤردده بیرینی، یعنی تخمیناً ۲۰ میلیونونو تشکیل ائدیر. بو تخمینی ایرانین ائتنیک ترکیبی ایله باغلی پهلویدن اوّلکی سورغولارین اکثریتی‌نین تورک قروپ‌لارینین ایران اهالیسی‌نین ان آزی اوچده بیرینی تشکیل ائتدیگینی تخمین ائتمه‌سی فاکتی ایله گوجلندیریلیر.
[۴] آذربایجانلی‌لارا و اونلارین اؤزلرینه مراجعت آدلاندیرماسی اوچون ایستیفاده اولونان تئرمین‌لرده چوخ موختلیفلیک وار. ایستیفاده اولونان تئرمین‌لر آراسیندا آذربایجان، آذری، تورک و آذربایجان تورک‌لری وار. بو مقاله‌ده ایستیفاده اوچون آذربایجانلی تئرمینی سئچیلمیشدیر. آذربایجانلی‌لارین اؤزلرینه ایستینادا، خصوصاً ده یازیلی منبع‌لرده ان چوخ ایستیفاده ائتدیکلری آد آذربایجانلی‌دیر. اونلار طرفیندن ایستیفاده ائدیلدیکده، سئچیم عادتا نئیترال(خنثی، طرفسیز) اولور و نادیر حال‌لاردا شخصیت سئچیمی‌نین عکسی کیمی علاوه معنا نظرده توتور. عکسینه، بو، عمومیتله، عادت-عنعنه‌نین نتیجه‌سیدیر. مثلاً، ایرانداکی بیر چوخ آذربایجانلی‌لار اؤزلرینی تورک آدلاندیریرلار، لاکین اونلار بو ایفادنی ایشلتدیکلری زامان ایفادنین داها آز عوموم‌ایشلک اولدوغو آذربایجان رئسپوبلیکاسینداکی آذربایجانلی‌لاردان فرقلی اولاراق داها بؤیوک تورک کیملیگینی نظرده توتمورلار.
[5] Patricia J. Higgins, “Minority—State Relations in Contemporary Iran,” Iranian Studies, V. 17, No. 1, Winter 1984, pp. 37–71; Hooshang Amirahmadi, “A Theory of Ethnic Collective Movements and its Application to Iran,” Ethnic and Racial Studies, Vol. 10, 1987, pp. 363–391; Touraj Atabaki, Azerbaijan: Ethnicity and Autonomy in Twentieth-Century Iran (London: British Academic Press, 1993), p. 182
[۶] بو مقاله‌نین اساس منبعی ایراندان اولان آذربایجانلی‌لارلا آپاریلان موصاحیبه‌لردیر. موصاحیبه‌لرین اساس مئتودولوژی پروبلئم‌لریندن بیری ده ایران ایسلام رئسپوبلیکاسیندا آچیق ساحه تدقیقات‌لارینین آپاریلا بیلمه‌مه‌سیدیر. ایراندا موصاحیب‌لره گیریش ایجازه‌سی وئریلدیکده، رئژیمین حاکم ایدئولوگییاسینا ضید اولان فیکیرلر باره‌ده سربست دانیشماسی گؤزله‌نیله بیلمز. اوسته‌لیک، بیر چوخ اؤلکه‌لردن اولان تدقیقاتچی‌لارین ایرانا داخیل اولماسینا و اورادا سورغو کئچیرمه‌سینه ایجازه وئریلمیر. بئله کی، ایرانداکی موناسیبتله باغلی موصاحیبه‌لرین اکثریتی بو اؤلکه‌ده یاشاماقدا اولمایان آذربایجانلی‌لارلا آپاریلمالی اولوب و هامیسی ایراندان کناردا آپاریلیب. موصاحیب‌لرین چوخو موقتی اولاراق ایراندان کناردا یاشایان و ایرانی همیشه‌لیک ترک ائتمک قرارینا گلمه‌ین طلبه‌لر اولوب. طلبه‌لرین چوخو تئز-تئز ایرانا سفر ائدیر و اونلارین اکثریتی‌نین یاخین عایله عضولری اورادادیر. بوندان علاوه، بو تدقیقاتدا ایستیفاده ائدیلن موصاحیبه ایشتیراکچی‌لارینین سیاهیسی تخمیناً ۸۰ سوبیئکتدن عبارتدیر و موختلیف یاش قروپ‌لارینین و سیاسی گراییش‌لرین نماینده‌لرینی احاطه ائدیر. موصاحیبه‌لرده کونکرئت فاکت‌لارا، مثلاً، بنرده یازیلانلار، نوماییشده باش وئرنلر، تئز-تئز باخیلان تلویزیون وئریلیشلرینین اؤلکه اولاراق منشایی و س. فوکوسلانیلیب، موناسیبت اوزَرینده جمعلشمه‌یه آز حال‌لاردا جهد ائدیلیب.
7] For a comprehensive review of Soviet attempts to foster Azerbaijani ethnic sentiments in Iran, see David Nissman, The Soviet Union and Iranian Azerbaijan: The Uses of Nationalism for Political Penetration (Boulder: Westview, 1987).
[۸] ایرانداکی کورد و دیگر ائتنیک قروپ‌لارین ایسلام اینقیلابی زامانی ائتدیکلری طلب‌لر باره‌ده معلومات اوچون باخین:
Shahrzad Mojab and Amir Hassanpour, “The Politics of Nationality and Ethnic Diversity,” in Saeed Rahnema and Sorab Behdad, eds, Iran after the Revolution: Crises of an Islamic State (London: I.B. Tauris and Co. Ltd, 1996), pp. 229–250.
[9] E. Ch. Babayev, “Iuzhnyi Azerbaidzhan v Iranskoi Revoliutsii 1978–1979 gg,” Cənubi Azərbaycan Tarixi Məsələləri (Baku: Elm, 1989), p. 104
[۱۰] بو ایران تقویمی‌نین ۲۸ آذرینه برابردیر. باخین: اطلاعات، ۳ دی ۱۳۵۶.
[۱۱] موسلمان‌لار عنعنوی اولاراق اؤلومدن سونراکی قیرخینجی گونده ماتم قئید ائدیرلر.
[۱۲] مثلاً، رسالت، ۴ بهمن ۱۳۶۸، ص. ۵ (FBIS-NES-90–050, 14 mart 1990).
[۱۳] آیت‌الله موسوی اردبیلی وئردیگی موصاحیبه‌ده اؤزونون فارسجا دیل قابیلیتی‌نین محدود اولدوغونو بیلدیرمیشدی.
[۱۴] فارسجا تهران داخیلی خیدمتی، ۵ فروردین ۱۳۵۸(FBIS-MEA-79–059). آذربایجان دیلی ایراندا داها چوخ تورک دیلی آدلاندیریلیر. .
[۱۵] باخین: Hasan Javadi, “Research Note: Azeri Publications in Iran,” Critique, No. 8, Spring 1996, p. 85.
[۱۶] «اولدوز» ۱۷ یانوار ۱۹۷۹ (۲۷ دی ۱۳۵۷-جی) ایلده نشر اولونماغا باشلادی و فارسجا، آذربایجانجا مقاله‌لردن عبارت ایدی. .
[17] Babayev, “Iuzhnyi Azerbaidzhan v Iranskoi Revoliutzii 1978–1979 gg,” p. 128.
[۱۸] بو گؤزلنتی آذربایجانین «وارلیق» و «اولکر» ژورنال‌لاریندا درج اولونان ایلک مقاله‌لرده ده اؤز عکسینی تاپیب.
[19] “Varliq” redaksiyası, Vol. 1, p. 3. İngiliscə tərcüməsi üçün: Ilhan Bashgoz, “Varliq” (Book review), Turkish Studies Association Bulletin, Vol. 3, No. 2, sentyabr 1979, p. 36.
[۲۰] محمد پایفون، فرهنگ آزربایجانی (Tehran: Danishneye Publishing, 1983).
[۲۱] حبیب آذرسینا ایله موصاحیبه، ۱۹۹۸-جی ایلین فئورالی، واشینگتن دی‌سی.
[۲۲] آذراوغلوندا تصویر ائدیلمیشدیر، «فخر ائتمه‌یه حاقلی‌ییق،» ادبیات و اینجه‌صنت، ۹ آپرئل ۱۹۸۲، ص. ۶.
[۲۳] ترجومه‌چی: تهران بازارلاریندا چالیشان تاجیر، سلمچی، فهله و س. کیمی ایش‌لرده چالیشان شخص‌لر نظرده توتولور. بازاری‌لر عنعنوی اولاراق ایران سیایستینده چوخ موهوم رول اویناییردیلار.
[۲۴] ترجومه‌چی: دئسئنترالیزایسیا دئیرکن ایرانین مرکزیلشدیریلمیش دؤولت ایدارائتمه فورماسینا سون قویولماسی، ایالت‌لرین ائتنیک بیر چرچیوه‌ده موختارلاشدیریلماسی نظرده توتولور.
[۲۵] خلق موسلمانین کئچمیش آکتیویست‌لری ایله اولان موصاحیبه‌لره اساسلانیر.
[۲۶] علاوه اولاراق، خلق موسلمان و آیت‌الله شریعتمداری حکومتین ۱۹۷۹-جو ایلین مای آیین‌دا «آیندگان» قزئتینی باغلاماسینا گؤره اعتراض تشکیل ائتمک مسئله‌سینده ده راضیلاشا بیلمه‌میشدیر. شریعتمداری اهالینی بو اعتراض‌لارا قاتیلماماغا چاغیرارکن، خلق موسلمان اینسان‌لاری اعتراض‌لاری دستکله‌مه‌یه چاغیرمیشدیر.
[۲۷] خلق مسلمان، ۱ سئنتیابر ۱۹۷۹ (۱۵ مهر ۱۳۵۸)، ص. ۸.
[۲۸] انجمن آذربایجانین مانیفئستی، وارلیق، نو. ۱، ۱۹۷۹، صص. ۱۰–۱۱.
[۲۹] آدی کئچن یئرده. بوندان سونرا آ.ک.ی
[۳۰] ایران ایسلام رئسپوبلیکاسی‌نین کونستیتوتسییاسی، کیهان، ۱۷ نویابر ۱۹۷۹.
[۳۱] آذربایجانجا تبریز داخیلی خیدمتی، ۲ دئکابر ۱۹۷۹ (FBIS-MEA-79–234).
[۳۲] ۱۹۷۹-جو ایلین ایونوندا تبریزده بیر نئچه اعتراض آکسییاسی کئچیریلدی و مقدم مراغه‌ای‌نین شرقی آذربایجان استانی‌نین اوستانداری وظیفه‌سینه تعیین ائدیلمه‌سی، استانین رسمی مئدیاسیندا سانسورون لغو ائدیلمه‌سی طلب ائدیلدی. مراغه‌ای خلق موسلمان طرفیندن دستکله‌نیردی و یاخین بیر شکیلده شریعتمداری ایله علاقه‌لندیریلیردی.
[۳۳] شاهیدلرله اولان موصاحیبه‌لره اساسلانیر. همچینین باخ:
Sepehr Zabih, The Iranian Military in Revolution and War (New York: Routledge, 1988), pp. 126, 237.
[۳۴] آذربایجانجا تبریز داخیلی خیدمتی، ۷ دئکابر ۱۹۷۹ (FBIS-MEA-79–238, Supplement 036)
[۳۵] حادیثه‌یه شاهیدلیک ائتمیش شخص‌لرله آپاریلان صحبته اساسلانیر.
[36] İspanca AFP, 6 dekabr 1979 (FBIS-MEA-79–237).
[۳۷] ایکی ایشتیراکچی ایله آپاریلمیش موصاحیبه‌یه اساسلانیر.
[۳۸] آیت‌الله شریعتمدارینین اوغلو حسن شریعتمداری ایله آپاریلان موصاحیبه‌یه اساسلانیر.
[۳۹] گؤرونور ۹ دئکابردا باش وئرمیشدیر.
Tehran Times, 10 dekabr 1979 və Həsən Şəriətmədari ilə olan müsahib.
[40] Nicholas M. Nikazmerad, “A Chronological Survey of the Iranian Revolution,” Iranian Studies, Vol. 13, Nos. 1–4, 1980, p. 366.
[41] Tehran Times, 12 dekabr 1979.
[42] Ervand Abrahamian, Radical Islam: The Iranian Mojahedin (London: I.B. Tauris & Co. Ltd, 1989), pp. 59–62.
آبراهامیان پرئزیدئنتلییه سئچکی‌لرده و ۱۹۸۰-جی ایلده‌کی پارلامئنت سئچکی‌لرینده آذربایجانلی‌لارین آکتیولیگی‌نین آشاغی اولدوغونو قئید ائدیر.
[43] Nikola B. Schahgaldian, The Iranian Military Under the Islamic Republic (Santa Monica: Rand Corp., 1987), p. 143.
[۴۴] توده‌نین و دیگر سول حرکات‌لارین آکتیویست‌لرینین چوخو آذربایجانلی‌لار ایدی.
[۴۵] کاتیما گؤره، پهلوی دؤورونده آذربایجانلی‌لارین چوخو حربی خیدمت‌لرینی اؤزلرینین دوغما ایالت‌لرینده آذربایجانلی ظابیطلرین امری آلتیندا یئرینه یئتیرمیشدیرلر، بو اساساً سفربر ائدیلن‌لرین دیل پروبلئم‌لری و نقلیات خرج‌لرینه گؤره بئله ایدی. باخین:
Richard W. Cottam, Nationalism in Iran (Updated Through 1978) (Pittsburgh: University of Pittsburgh Press, 1979), p. 130.
[۴۶] بو ادعا چلابی طرفیندن ائدیلمیشدیر:
“Ardabil Becomes a Province: Center—Periphery Relations in Iran,” International Journal of Middle East Studies, Vol. 29, 1997, p. 235.
[۴۷] مثلاً، باخین: ادبیات و اینجه‌صنت، ۱۵ ایون ۱۹۸۴، ص. ۴؛ سؤنمزین مکتوبو (۲۵ اوکتیابر ۱۹۸۶-جی ایل تاریخلی) و پوئماسی، ادبیات و اینجه‌صنعت، ۱۲ دئکابر ۱۹۸۶، ص. ۴.
[۴۸] «چند پیشنهاد برای تقویت زبان آذری،» کیهان، ۲۵خرداد ۱۳۶۷، ص. ۲.
[۴۹] تهران اونیوئرسیته‌لرینده تدریس آلان آذربایجانلی طلبه‌لرین ایران مجلیسینده‌کی آذربایجانلی دئپوتات‌لارا مکتوبو (فارسجا)، ۱۹۹۴-جو ایلین ایونو (نشر ائدیلمه‌میش).
[۵۰] مثلاً، عابد الکریم منظوی خامنه، مکالمات روزمره ترکی-فارسی (تورکجه-فارسجا معمولی دانیشیق‌لار) (تهران، ۱۳۷۲).
[۵۱] ترجومه‌چی: پیدگین بیر-بیری‌لریندن فرقلی دیل‌لری دانیشان، اؤز آنا دیل‌لری ایله ایرتیباط قورمالاری مومکون اولمایان، بیردن چوخ قروپون اؤز آرالاریندا ایرتیباط قورماق اوچون ایستیفاده ائتدیکلری دیل‌لری ایفاده ائتمک اوچون دیلچی‌لر طرفیندن ایستیفاده ائدیلن تئرمیندیر.
[۵۲] حسین‌قلی سلیمی، «تبریز رادیوسونا و وئریلیش‌لرینه بیر باخیش،» وارلیق یانوار—آپرئل، ۱۹۹۲، سس. ۳۸–۴۸.
[۵۳] «ایران پرئیزدئنتی خاتمی-یه مکتوب،» ۱۵اردیبهشت ۱۳۷۷، قورتولوشدا چاپ ائدیلمیشدیر، ۱۹۹۹-جو ایلین یازی (فارسجا)، ص. ۵۴.
[۵۴] تهران اونیوئرسیته‌لرینده تدریس آلان آذربایجانلی طلبه‌لرین ایران مجلیسینده‌کی آذربایجانلی دئپوتات‌لارا مکتوبو.
[۵۵] سلام، ۱۳اردیبهشت ۱۳۷۴.
[۵۶]ا.ک.ی.
[۵۷] ۱۹۶۰-۱۹۷۰-جی ایل‌لرده سرحد شهرلرینده دالغاسی یاخشی قبول ائدیلن باکی تلویزیون‌لارینا تئز-تئز باخیلیردی.
[۵۸] باخین: Chehabi, “Ardabil Becomes a Province: Center—Periphery Relations in Iran,” pp. 235– 25
مؤلفین یئنی ویلایتین یارادیلماسی موتیولری و باش وئرن پروسئس‌لرله باغلی فیکیرلرینین دریندن موذاکیره‌سی اوچون.
[۵۹] سبلان اردبیل و سهند تبریز بؤلگه‌سینده اولان ایکی اساس داغدیر. آذربایجانلی‌لار سبلان-ا ساوالان دئمکده‌دیرلر.
[۶۰] علیرضا حمیدیدن اردبیل استانی‌نین یارادیلماسی باره‌ده مکتوب (فارسجا)، وارلیق، اوکتیابر—دئکابر، ۱۹۹۲، صص. ۱۰۹–۱۱۰.
[61] IRNA in English, 15 oktyabr 1992.
[۶۲] رسالت، ۲۳دی ۱۳۷۱، ص. ۵.
[۶۳] آ.ک.ی.
[۶۴] رسالت، ۲۳فروردین ۱۳۷۲، ص. ۵.
[۶۵] آ.ک.ی.
[۶۶] تهران اونیوئرسیته‌لرینده تدریس آلان آذربایجانلی طلبه‌لرین ایران مجلیسینده‌کی آذربایجانلی دئپوتات‌لارا مکتوبو.
[۶۷] اؤلکه اونیوئرسیته‌لرینده تدریس آلان مئشکین‌شهر طلبه‌لرینین ایران ایسلام رئسپوبلیکاسی حکومتینه مکتوبو، وارلیق، آپرئل—ایون ۱۹۹۴، سس. ۹۳–۹۶ (اوریژینال اولاراق هفته‌لیک امید زنجان-دا نشر ائدیلمیشدیر).
[۶۸] بو ارگان حاقیندا تاپیلان ایلک ایستیناد ۱۹۹۳-جو ایلین آپرئلینده‌دیر. باخین: رسالت، ۱۸ فروردین ۱۳۷۲، ص. ۳.
[69] Reuters World Service, 27 iyul 1993
[۷۰] توران، ۷ آپرئل ۱۹۹۵.
[۷۱] محمد چهرگانی‌نین سئچکی پلاتفورماسی، ۱۹۹۶ (نشر ائدیلمه‌میش). بو اونون سئچکی کومپانییاسی‌نین بیر حیصه‌سی کیمی گئنیش بیر شکیلده پایلانیلمیشدیر.
[۷۲] اؤلکه اونیوئرسیته‌لرینده تدریس آلان مئشکین‌شهر طلبه‌لرینین ایران ایسلام رئسپوبلیکاسی حکومتینه مکتوبو،
[۷۳]ا.ک.ی.
[۷۴] آ.ک.ی.
[۷۵] آ.ک.ی.
[۷۶] رسالت، ۳۰ فروردین ۱۳۷۲، ص. ۵.
[77] IRNA in English, 13 Aprel 1993.
[۷۸] رسالت، ۲۵فروردین ۱۳۷۲، ص. ۵.
[۷۹] سلام، رویترز طرفیندن قئید ائدیلمیشدیر، ۴ خرداد ۱۳۷۱.
[۸۰] جواد هئیت، وارلیق، آپرئل—ایون ۱۹۹۴، صص. ۲۵–۳۰؛ «خوجالی،» وارلیق، آپرئل—ایون ۱۹۹۲، صص. ۳۱–۳۳؛ «شهیدلر،» وارلیق، یانوار—مای ۱۹۹۵، صص. ۱۳۵–۱۳۶.
[۸۱] آیت‌الله موسوی اردبیلی ۱۹۹۰-جی ایلین یانواریندا وئردیگی بعضی جومعه خطبه‌لرینده فارسجا ائتدیگی تقدیمات‌لارین سونوندا عرب دیلینده خطبه وئرمک عوضینه آذربایجان دیلینده دانیشاجاغینی بیلدیرمیشدی. هردن آذربایجانجا خطبه‌لری زامانی او، سووئت آذربایجانینداکی آذربایجانلی‌لارا مراجعت ائد‌رک اونلارین وضعیتیندن دویدوغو اوزونتونو دیله گتیریردی.
[۸۲] مثلاً، باخین:
IRNA in English, 31 avqust 1993.
[83] For example, Alexandre Bennigsen and S. Enders Wimbush, Muslims of the Soviet Empire: A Guide (Bloomington: Indiana University Press, 1986), p. 144.
[84] IRNA in English, 14 yanvar 1990.
[85] IRNA in English, 26 fevral 1993.
[۸۶] مثلاً، باخین: IRNA in English, 22 fevral 1993.
[87] IRNA in English, 14 fevral 1996.
[۸۸] رسالت، ۱۷ اسفند ۱۳۷۱، صص. ۵–۶. ۸۴. رسالت، ۲ دی ۱۳۷۱، صص. ۵
[۸۹] رسالت، ۲ دی ۱۳۷۱، صص. ۵–۶.
[۹۰] بو رقابت بیر چوخ مرکزلرین دیاسپورلاری ایله موناسیبت‌لرینده عادی حا‌دیر. ایسرائیل ایله یهودی دیاسپوراسی و فیلیسطینلی‌لر آراسیندا رقابتین موذاکیره‌سی اوچون باخین:
Gabriel Sheffer, “A New Field of Study: Modern Diasporas in International Politics,” in Gabriel Sheffer, ed., Modern Diasporas in International Politics (London: Croom Helm, 1986), pp. 10–11.
[۹۱] موسلمان و ایرانلی کیملیک‌لری آراسینداکی علاقه ایراندا گئنیش اهالی آراسیندا موذاکیره اولونور و خصوصیله ایسلام اینقیلابی دؤورونده موباحیثه‌لی ایدی.
[۹۲] مثلاً، ۱۹۷۹-جو ایلین آپرئلینده غربی آذربایجان استانی‌نین نقده بؤلگه‌سینده کوردلر ایله آذربایجانلی‌لار آراسیندا آچیق-آیدین تورپاق پایلانماسی اوستونده توققوشما میدانا چیخمیشدی.
