گیریش
میللتچیلیک و دین آراسیندا هانسی علاقه وار؟ موعاصیر دؤورده میللتچیلیک دینین «عوض‌ائدیجیسیدیر»؟ دین میللیتچیلیگی حرکته گتیریر، شیددتلندیریر، یوخسا اونو یومشالدیر و ضعیفله‌دیر؟ موعاصیر میللتچیلیکله دین آراسینداکی علاقه سیمبیوتیک(همزیستی)-دیر یوخسا پارازیتیک؟ میللتچیلیک و دین آراسینداکی علاقه‌نی عمومی اولاراق نئجه سجییه‌لندیرمک اولار: نتیجه‌سی صیفیر اولان یوخسا هر ایکی طرفین قالیب اولدوغو اویون کیمی؟ تعجبلودور کی، مدرن کیملیک سیاست آراشدیرمالاریندا بو کریتیک سوال‌لاری جاوابلاندیرماق اوچون جهدلر آز اولوب. بو مقاله بیر نئچه ایلکین سوال‌لارا آرتیق ساحه‌ده اولان جاواب‌لاری وئره‌جک و موقاییسه‌لی پئرسپئکتیوده میللتچی-دینی کونفیقوراسییا(پیکربندی، یاپیلاندیرما)-لاری ایضاح ائد‌ن یئنی بیر صینیفلندیرمه تکلیف ائده‌‌جکدیر.
میللتچیلیک و دین حاقیندا توپلو و اینتئقراسییا(ادغام) اولونموش علمی آراشدیرما باره‌سینده دانیشماق چتیندیر، بئله کی، بو بوشلوق اونلارین هرطرفلی نظردن کئچیریلمه‌سینی بیر قدر ده چتینلشدیریر. ارنست گلنر، بندکت اندرسون و اریک هابسبام کیمی دومینانت مودئرنیست میللتچیلیک مکتبی‌نین گؤرکملی عالیم‌لری میللتچیلیک و دین آراسینداکی علاقه‌یه، اساساً، سس‌سیز قالدیلار. اوسته‌لیک، کارلتون هئیسین اثرلری کیمی میللتچیلیک و دین آراسینداکی علاقه‌یه فوکوسلانان اؤنجه‌کی نسیل علمی آراشدیرمالارا، عادتن، لاقئید یاناشیلیر و بو دا بیلیک‌لرین ییغیلماسینی چتینلشدیریر. همچینین آراشدیرماچی‌لار آراسینداکی بو ساحه و نظریه فرقلیلیک‌لری پارچالانمیش علمه یول آچدی. ساحه‌لر، آلت ساحه‌لر و علمی نسیل‌لر آراسیندا، تأسف کی، علاقه چاتیشمازلیغی وار. عادتن، تک نومونه‌لی آراشدیرمالاردان قایناقلانان غربی خریستیان میراث سیاست‌لری ایله باغلی «استثناچیلیق» ادعالاری داوام ائدیر و «آمئریکان استثناچیلیغی» بونون ان باریز نومونه‌سیدیر. عینیله، عومومیلشدیریله بیلن نتیجه‌لری ایفاده ائد‌ن بیر نئچه موقاییسه‌لی تدقیقات چوخ واخت خریستیان ارثی سیاست‌لرینه تطبیقی ایله محدودلاشیر.
بو محدودیت‌لر سیاست علمینده هم میللتچیلیگین، هم ده دینین اؤیرنیلمه‌سی‌نین مارژیناللیغی(به حاشیه رفتن) ایله باغلیدیر. دین اوزون زاماندیر کی، اکثر پولیتولوق‌لارین ناراحاتلیق‌لاری کناریندا قالیب و بو یاخین‌لاردا آپاریلان بیر آراشدیرمانین تنقیدی شکیلده تصدیقله‌دیگی کیمی میللتچیلیک ۱۹۸۳-جو ایلین سون‌لارینا قدر سیاست علمینده آپاریجی بیر تدقیقات مؤوضوعسو اولا بیلمه‌دی. سیاست علمی‌نین ان یاخشی نشرلرینده میللتچیلیک و دینله باغلی آراشدیرمالار سیاست و جمعیتده‌کی بؤیوک اهمیت‌لری ایله باغلی کیفایت قدر تمثیل اولونماییب و نتیجه‌ده اساس ژورنال‌‌لاردا میللتچیلیک و دینین قارشیلیقلی علاقه‌سینه دایر نشرلر داها آز اولوب.
مارکسیزم و لیبئرالیزمین کریزلری و میللتچیلیکله دینین یئنیدن دوغوشو
ویلفرد ایسپوهنون اؤز مقاله‌سینده ده دئدیگی کیمی: «کومونیزمین داغیلماسیندان سونرا دونیا میقیاسیندا پارالئل دیرچه‌لیشی‌نین شاهیدی اولوروق». سووئت اتفاقی‌نین داغیلماسی و سویوق موحاریبه‌نین باشا چاتماسی اوّلجه مارکسیزم، سونرا ایسه لیبئرالیزم بؤحرانی اوچون ژئوپولیتیک و تاریخی زمین یاراتدی و بونونلا یاناشی نه میللتچیلیگین، نه ده دینین سؤنمه‌دیگینی عوضینده جانلانما یاشاندیغی گؤرولدو. بندیکت اندرسون میللتچیلیک حاقیندا، یقین کی، ان پوپولیار و چوخ ترجومه اولونان کیتابی اولان «خیالی ایجماع‌لار»-ا ویتنام، کامبوج و چینین سوسیالیست رئژیم‌لری آراسینداکی حربی موناقیشه‌نین میللتچیلیگین مارکسیزم اوزَرینده غلبه‌سینی نئجه نوماییش ائتدیردیگی‌نین موذاکیره‌سی ایله باشلاییر. میللتچیلیگی تنقید ائد‌ن بیر چوخ عالیمه گؤره سووئت اتفاقی‌نین داغیلماسی ایله «مؤوجود اصل سوسیالیزمین» سوقوطو میللتچیلیگین نتیجه‌سینده اولدو. دیرچلمیش و سیاسیلشمیش دین، خصوصیله ده لهستان اصیللی ۲-جی یوهان پاولین و افغان موجاهیدلری‌نین آنتی‌کومونیست سعی‌لرینده گؤستریلدیگی کیمی مووافیق اولاراق ترانس‌میللی کاتولیکلیک و ایسلام کومونیزمین سونونو گتیرن دیگر بیر اؤنملی فاکت اولاراق قبول ائدیلدی. کریستیان ژوپکه خریستیان خاچی و ایسلام اؤرتویو موباحیثه‌لرینین گؤستردیگی کیمی دینین یئنیدن جانلانماسی‌نین آوروپا و آمئریکا بیرلشمیش دؤولت‌لرینده «سکولار دؤولتی اله کئچیردیگینی» ادعا ائدیر. بؤیوک بریتانیانین آوروپا بیرلیگیندن چیخماسی و آمئریکا بیرلشمیش دؤولت‌لرینده دونالد ترامپین پرئزیدئنت سئچیلمه‌سی ایله ۲۰۱۶-جی ایلین کریتیک دؤنوش نقطه‌سی کیمی قبول ائدیلدیگی حاضیرکی «لیبئرال نیظامین بؤحرانی» دا میللتچیلیگین طنطنه‌سی کیمی شرح اولونور. لیبئرالیزم بحرانی ایله موشاییعت اولونان پوپولیزمین فئنومئنال(فوقالعاده) یوکسه‌لیشی ده کوسموپولیت لیبئرالیزمه قارشی میللتچی و دینی رئاکسییا ایله باغلیدیر.
دین و میللتچیلیک علاقه‌سینه دایر اؤنجه‌کی تدقیقات‌لار و علمی آراشدیرمالارین ۶ فرقلی قروپو:
دین و میللتچیلیک آراسینداکی علاقه‌یه دایر اوّلکی موقاییسه‌لی تحلیل‌لر اونا هم میللتچی حرکات‌لارین باشلانغیجیندا، هم ده دؤولت قوروجولوغوندان سونرا «دینین میللتچیلییه تأثیر درجه‌لری» باخیمیندان یاناشیردی؛ چوخ‌شاخه‌لی موعاصیرلیگی عکس ائتدیرن موختلیف کولتورل و یا سیویلیزاسییا(تمدن) بؤلگه‌لری؛ بو علاقه‌نین آراشدیریلما یول‌لاری؛ و موختلیف علم ساحه‌لرینده اوستونلوک تشکیل ائد‌ن ماکروکولتورالیست(کلا فرهنگی) و میکروراسیونالیست(خردگرا) اصول‌لار. بئله‌لیکله، دین و میللتچیلیک آراسیندا موختلیف تأثیر نؤوع‌لری و درجه‌لری هم میکرو-تمل، هم ده ماکرو-مدنی زاویه‌‌لاردان و موختلیف ژئومدنی بؤلگه‌لرده حؤکم سورن «چوخ‌شاخه‌لی موعاصیرلیک‌لره» دقت یئتیریله‌رک آراشدیریلمیشدیر.
بو تنقیدی ایجمالدا من ایلک نؤوبه‌ده بروباکرین یاناشماسینا بنزه‌ین میللتچیلیک و دین آراسینداکی علاقه‌نین تدقیق اولونما یول‌لارینی موعینلشدیرمه‌یه چالیشیرام، لاکین فرقلی تصنیفاتا گلیرم. من چوخ آز قارشیلیقلی علاقه ایله آلتی فرقلی علمی آراشدیرما اصولونو معین ائدیرم. بو آلتی علمی آراشدیرما اصولونو نظردن کئچیررکن من باشلانغیجدا اورتایا آتیلان اساس سوالی وورغولاییرام: دین میللتچیلیگی حرکته گتیریر و گوجلندیریر، یوخسا عکسینه دین میللتچیلیگی یومشالدیر و ضعیفله‌دیر؟ بو آراشدیرمالارین نظردن کئچیریلمه‌سینی دین و میللتچیلیک آراسینداکی علاقه‌یه دایر مؤوجود ادبیاتین اساس چاتیشمازلیق‌لارینی دوزلتمه‌یه یؤنلمیش داها عمومی تنقیدی موشاهیده‌لریم ایزله‌ییر. داها سونرا من بیر طرفدن دوکترینال و اینستیتوسیونال(نهادی) عامیل‌لره، دیگر طرفدن ایسه میللی قوروجولوق اوغرونداکی موناقیشه‌ده اساس رقیبین دینی کیملیینه اساسلانان میللی-دینی کونفیقوراسییالارین یئنی صینیفلندیرمه‌سینی تکلیف ائدیرم.
۱. عنعنوی دین‌لرله رقابتده میللتچیلیک موعاصیر دین کیمی
بیرینجسی، میللتچیلیگین موعاصیر و یا دونیوی بیر دین اولوب-اولماماسی ایله باغلی ان گئنیش سوالا جاواب وئرن بیر تدقیقات قروپو وار. موعاصیر دونیوی دین کیمی میللتچیلیک آنلاییشی‌نین ان ائرکن ایفاده‌لری چوخ واخت ائمیل دورکهایم و ژان ژاک روسو ایله علاقه‌لندیریلیر. بو عالیم‌لرین بیر چوخو میللتچی و دینی لیدئرلر آراسیندا خالقین ایلکین کیملیگی اوغروندا آچیق رقابتین و موناقیشه‌نین اولدوغونو ادعا ائتسه‌لر ده، آمئریکانین «وطنداش دینی» ادعا ائدیردی کی، بیر دین اولاراق میللتچیلیگین عنعنوی دین‌لرله رقابت آپارماسینا احتیاج یوخدور. آرتیق ۱۹۲۶-جی ایلده یازمیشدی کی، میللتچیلیک موعاصیرلیک دیندیر، بو تئزیسی بوتون آکادئمیک کاریئراسی بویونجا مودافیعه ائتدی و اؤزونون سون کیتابیندا «میللیتچیلیک: بیر دین»-ده تفروعاتی ایله تکرار ائتدی. مؤوضوع ایله باغلی داها موعاصیر آراشدیرما اساساً هایئسین بو علاقه‌یه دایر آرقومئنت‌لری ایله مشغول اولمور و حتی اونا ایستیناد ائتمیر. هایئس ۱۹۰۰-جو ایل‌لردن ۱۹۵۰-جی ایل‌لره قدر کلمبیا اونیوئرسیته‌سینده فاکولته عضوو اولدوغو، اونلارلا فلسفه دوکتورو طلبه‌سینه مصلحت‌لر وئردیگی و ۱۹۴۵-جی ایلده آمئریکا تاریخی آسسوسیاسییا(اتحادیه)-سینین پرئزیدئنتی وظیفه‌سینده چالیشدیغی اوچون بو، خصوصیله تعجبلودور. دیقته‌لاییق بیر استثنا اولاراق، دونیویلیک حاقیندا اساس تدقیقاتیندا طلال اسد هایئسدن سیتات گتیریر: «میللتچیلیگین چوخلو سایدا خصوصیله موباحیثه‌لی مذهب‌لری وار، لاکین بوتؤولوکده بو، دونیا دینینه ان سون و ان یاخین یاناشمادیر». ۲۰-جی عصرین اوّل‌لرینین ان نفوذلو سوسیال تاریخچی‌لریندن بیری اولان آرنولد توینبی ده میللتچیلیگین دونیادا ان چوخ یاییلمیش دینه چئوریلدیگینی ادعا ائدیردی: «غرب دونیاسیندا ان چوخ یاییلمیش دینین، تاریخی و عالی دین‌لردن بیرینه: یهودیلیک، کاتولیکلیک و پروتئستانتلیغا اینانان‌لارین بئله دؤردده اوچونو تشکیل ائد‌ن دینین، حقیقتا، میللتچیلیک اولدوغونو دئیه بیله‌ر‌م». عینی شکیلده گئلنر میللتچی یوروش‌لری ایجتیماعی عبادتله عینیلشدیردی: «میللتچی بیر دؤورده جمعیت‌لر کاموفلیاژ(استتار)-ی رد ائدهرک حیاسیزجاسینا و آچیق شکیلده اؤزلرینه عبادت ائدیرلر». «نورنبرگده نازیست آلمانی اللها و حتی ووتانا عبادت ائدیرمیش کیمی داوراناراق اؤزونه سیتاییش ائتمیردی؛ آچیق شکیلده اؤزونه سیتاییش ائدیردی». اندرسون آپاریجی آلمان فیلوسوفونون تنقیدی موشاهیده‌سینه ایستیناد ائدهرک، موعاصیر میللتچیلیکده قزئت‌لرین منتظم دعالارین عوضی کیمی رولونو وورغولاییردی: «هگل موشاهیده ائتدی کی، قزئت‌لر موعاصیر اینسانا سحر نامازی‌نین عوضی کیمی خیدمت ائدیر».
هایئس میللی بایراق و میللی هیمنی «یاری-دینی ائمبلئم(نشان، علامت)-لره» بنزه‌دیردی و قئید ائدیردی کی، فرانسه‌ده «اینسان و وطنداش حقوق‌لاری بیاننامه‌سی میللی کاتئخیزم(تعلیم و تربیت) کیمی قبول ائدیلیردی». او واختدان بری بیر چوخ میللی ریتوال‌لار، خصوصاً ده موحاریبه و میللی شهیدلرین خاطیره‌سی ایله باغلی اولانلار، یاری دینی ریتوال‌لار و نامعلوم عسگر توربه‌سی و سینوتاف کیمی بیر چوخ باشقا اوبیئکت‌لر میللتچیلیگین یاری-دینی ائمبلئم‌لری کیمی قبول ائدیلمیشدیر. آنجاق بو میللتچی آیین‌لرین، دئمک اولار کی، هئچ بیری گونده‌لیک اولاراق یئرینه یئتیریلمیر. بونلار، میللی بایرام‌لار و آنیم‌لار کیمی هر ایل تکرارلانان، یاخود میللتچی یوروش‌لر و یا میللتچی اهمیت داشییان یئرلره «حج زیارت‌لری» کیمی غیرمنتظم فاصیله‌لرله و یا حربی خیدمته چاغیریش کیمی حیاتدا بیر دفعه اولان کئچید آیین‌لریدیر.
مدرن دونیوی دین کیمی میللتچیلیگین آراشدیریلماسیندا اساس بوشلوق گونده‌لیک حیاتین میللتچی ریتوال‌لارینین گونده‌لیک دینی ریتوال‌لاری نه درجه‌ده عوض ائتمه‌سی ایله باغلی سیستئملی آراشدیرمالارین اولماماسیدیر. هگلین موشاهیده‌سینی داوام ائتدیره‌رک، میللی قزئت‌لری اوخوماق کیمی دونیوی گونده‌لیک تجروبه‌لر حقیقتا‌می «سحر عبادتی» کیمی گونده‌لیک دینی تجروبه‌لرین آزالماسینا سبب اولور؟ بو دینامیکانین «معاصر دونیوی بیر دین کیمی میللتچیلیک» ادعالاری‌نین مرکزی اولدوغونو نظره آلساق، بیزده گونده‌لیک حیاتدا میللتچی تجروبه‌لرین اولوب-اولمادیغینی اؤلچن سیستئماتیک، میللت‌لرآراسی، میللت‌آلتی و اوزونلاماسینا تدقیقات‌لارین اولماماسی تعجب یارادیر. بونون عکسینه اولاراق، دینی آیین‌لرین ائتنومیللی و یا دینی دؤزومسوزلویو نه درجه‌ده آرتیرماسی و یا آزالتماسی سون واخت‌لار داها سیستئماتیک دقت جلب ائدیر کی، بونلارا آشاغیدا داها اطرافلی باخیلاجاق.
۲. میللتچیلیگین میف‌موتورو کیمی «سئچیلمیش خالقین» دینی منشائی
ایکینجیسی، بعضی دینی ایدئیالارین، داها دقیق دئسک، «سئچیلمیش اینسان‌لار» ایدئیاسی‌نین موعاصیر میللتچیلیگین دوغولماسینا شرایط یاراتدیغینی ادعا ائد‌ن بیر آراشدیرما قروپو وار. کانر اوبرایندان سونرا فیلیپ قورسکی میللتچیلیگگین بو نؤوعونو «مقدس و یا ایبرانی میللتچیلیگی» کیمی آدلاندیریر. عنعنوی دینی «ائتنیک خصوصیلیک میف‌لری» موعاصیر میللتچیلیک‌لری اساسلاندیرماغا، هوسلندیرمه‌یه و گوجلدیرمه‌یه داوام ائدیر. بو آرقومئنت‌لر میللتچیلیکله موناقیشه و یا رقابت دئییل، دینی اینانجین ائتنو-میللتچیلیگی گوجلندیردیگی کیفایت قدر گوجلو سیمبیوتیک علاقه‌نی گؤستریر. یوری سلئزکین موعاصیر میللتچیلیک و سئچیلمیش خالق کیمی ایسرائیللی‌لر آنلاییشی آراسینداکی مئتافوریک(استعاری) علاقه‌نی قیساجا یئکونلاشدیردی:
موعاصیر دؤورون اساس دینی میللتچیلیکدیر… هر بیر تورپاق وعد ائدیلمیشدیر، هر دیل آد‌مدن قالما، هر پایتاخت اورشلیم و هر بیر خالق سئچیلمیشدیر. میللتچیلیک دؤورو، باشقا سؤزله هر بیر میللتین یهودیلشمه‌سی ایله باغلیدیر.
«تانری‌نین سئچیلمیش خالقی» کیمی دینی جهتدن اساسلاندیریلمیش میللتچیلیگین نومونه‌سی انگلیس‌لر، هلندلی‌لر کیمی پروتئستانت میللتچی حرکات‌لاریندا و آمئریکان پیوریتن‌لر، آفریکانئرلر کیمی خاریجه کؤچن پروتئستانت‌لاردا آیدین شکیلده موشاهیده اولونور. بو پروتئستانت سیاست‌لرینده یئنی میللت عادتا پروتئستانتلیغین (آنگلیکان، هلند کالوینیستی، پیوریتن و سایره) بیر وئرسییاسی اولان حقیقی دینه صادیق سئچیلمیش خالقی تعقیب ائد‌ن ظالیم ایمپئرییایا قارشی موباریزه آپاران یئنی ایسرائیل کیمی تصویر ائدیلیر. دیقّته‌لاییق فرق کیمی بیر کاتولیک و یا سوننی موسلمان ائتنیک قروپونون قورولوش حئکایه‌سینده خالقین ائتنیک سئچیلمه‌سی دینی میفی‌نین ایناندیریجی نومونه‌سی یوخدور. اسمیت اؤز آرقومئنتی ایله پروتئستانتلیق آراسیندا موستثنا اویغونلوغو تعیین ائدیر و قئید ائدیر کی، «بیرباشا قدیم ایسرائیلدن الده ائدیلن و خصوصیله داها کیچیک، اذیت چکن پروتئستانت ایجماع‌لاری آراسیندا قئید اولونان داها چوخ «عهد-پئیمان» تیپلی ائتنیک سئچیلمه آراسیندا فرق قویولمالیدیر. بونونلا بئله، اونیوئرسال دین‌لره (کاتولیک خریستیان دونیاسی و یا ایسلام) مالیک اولان ایمپئرییا سیاست‌لرینین «حاکیم‌لر و ائلیتالار آراسیندا تاپیلان میسیونر سئچمه نؤوعو» بوتون بشریتی پوتئنسیال اولاراق احاطه ائد‌ن غیرمحدود بیر سلطنت الده ائتمه‌یه جان آتدیغینا، عکسینه اندرسون طرفیندن مشهور شکیلده «محدود و سووئرئن» کیمی معین ائدیلمیش خالق‌لارین، همچینین میللتچیلیگین تعریف معیاری اولان «خالقین» دئییل، «حؤکمدارلارین و ائلیتالارین» سئچیلمه‌سینه عایید اولدوغونا گؤره، دئمک اولار کی، میللتچیلیگین آنتی‌تئزیسی‌دیر. کاتولیک و یا ایسلام «ائتنیک سئچکی میفی‌نین» باریز شکیلده اولماماسی اساس دینی عنعنه‌لر آراسیندا اساس دوکترینال و اینستیتوسیونال فرق‌لرله باغلیدیر کی، بو دا آشاغیدا تکلیف ائتدیگیم میللی-دینی کونفیقوراسییالارین یئنی تیپولوگییاسیندا اساس عامیلدیر. ائتنیک سئچکی‌لرله باغلی دینی میفدن باشقا، نؤوبتی بؤلمه‌ده اطرافلی ایضاح ائدیله‌جه‌یی کیمی، معین خالق‌لار دینی تجرید و زوراکیلیق پروسئس‌لری واسطه‌سیله بیر دین و یا مذهبله عینیلشدیریله بیلر.
۳. دینی تجرید و زوراکیلیق دؤولت قوروجولوغونون اساس آکت‌لاری کیمی
اوچونجوسو، میللی دؤولت‌لر داخیلینده‌کی دینی تجریدائتمه‌یه و دین، میللتچیلیک و زوراکیلیق آراسینداکی علاقه‌یه، خصوصاً ده میللتین قورولماسی‌نین دینی سفربرلییه و تجریده اساسلاندیغی و یا دئموکراتییانین سوقوطونون و یا دؤولتین پارچالانماسی‌نین ائتنو-دینی موناقیشه ایله باغلی اولدوغونا فوکوسلانان آراشدیرما قروپو دا واردیر. بونونلا باغلی اولاراق، بعضی عالیم‌لر موعاصیر میللی کاتگوری‌لر ایله موعاصیر دینی ایجماع کاتگوری‌لری آراسینداکی علاقه‌لری موذاکیره ائدیرلر، مثلاً عثمانلیدان سونراکی بالکان میللی دؤولت‌لرینین عثمانلی حقوقی ایداره‌ائتمه سیستئمی‌نین دینی جهتدن معین ائدیلمیش میللت‌لرینین دونیویلشدیریلمیش وئرسییالاری اولوب-اولمادیغینی موذاکیره ائدیرلر.
آنتونی مارکس غربی آوروپانین اساس میللی دؤولت‌لرینین، یعنی انگلیس، فرانسه و اسپانیانین هامیسی‌نین اؤز دینی آزلیق‌لارینین، یعنی انگلیس کاتولیک‌لرینین، فرا‌سه پروتئستانت‌لارینین، ایسپان یهودی‌لرینین و موسلمان‌لارین زوراکیلیقلا کنارلاشدیریلماسی اوزرینده قورولدوغونو مودافیعه ائدیردی. تنقیدی اولاراق قئید ائدردیم کی، بونلار هم ده دونیانین قالان حیصه‌سینی موستملکه‌لشدیرن و فورمالاشدیران غرب سیاست‌لری ایدی. ائرکن موعاصیر دؤورده دینی تعقیب میلیون‌لارلا دیندار قاچقین یاراتدی و اکثر آوروپا دؤولت‌لرینین دئموقرافیک ترکیبینی اساسلی شکیلده دییشدیردی. دینی تجرید چوخ واخت زوراکی تعقیب‌لر یولو ایله یالنیز آوروپا ایله محدودلاشمیردی و بیر چوخ آفریقا، آمئریکا و آسییا سیاست‌لرینده ده باش وئردی.
ائتنو-میللی سئچیلمیشلیگین دینی میف‌لری بیر ائتنو-میللی قروپو بوتون دیگرلری آراسیندا یوکسلدیر و بئله‌لیکله، اونلارین عضولری اوچون «مثبت آیری‌سئچکیلیک» رولونو اوینایاراق داها چوخ یاییلمیش دینی تجریدائتمه‌لر تعقیب اولونان و تعقیب ائد‌ن آراسیندا منفی سرحد خطی رولونو اویناییر. نه تعقیب اولونانلار، نه ده دینی تجریدین تعقیبچیسی اؤزلرینی موطلق دینی جهتدن عالی ائتنیک قروپ کیمی گؤرمورلر. «سرحد یاراتما» ائتنیک مؤوجودلوق و میللی کیملیگین مرکزیدیر و «میللی فرقلندیرمه‌نین ایلکین خطی کیمی دینین داخیلی و داواملی اوستونلویو» اورتا عصرین سون‌لاریندان موباحیثه‌لی شکیلده ائتنیک، میللی، عیرقی، ایدئولوژی و کوازی-راسیونال(شبه عقلانی) اساسلاندیرمالار آلتیندا دینی آزلیق‌لارین خاریج ائدیلمه‌سی ایله بو گونه قدر داوام ائتمیشدیر.
۴. میللی سیاسته و سیاستین قورولماسینا دینی تاثیرلر
دؤردونجوسو، چوخ واخت میللی-دینی کونفیقوراسییالارین تاریخی ارث‌لری ایله باغلی اولدوغونا گؤره اساساً دؤولت سیاستینه دینی تاثیرلرین اؤیرنیلمه‌سینه فوکوسلانان میللی سیاستده دینی تاثیرلرین اؤیرنیلمه‌سی قروپو وار. بو تدقیقات‌لار آبورت، بوشانما، عینی‌جینسلی نیکاه، دینی تحصیل و رسمی شخصیت سندلرینده دینی منسوبیتله باغلی سیاسی قرارلار کیمی سیاستده و سیاستین فورمالاشماسیندا دینی تاثیرلرین کونکرئت تظاهرلرینی گؤسترمک اوچون فایدالیدیر.
میللی سیاستده دینی تأثیره دایر بعضی آراشدیرمالاردا موشاهیده اولونان اساس چاتیشمازلیق، بیر اؤلکه‌نین دینی میللتچیلیگی قبول ائدیب-ائتمه‌دیگینی معین ائتمکده «دینی دئموقرافییانین» (ان واجیب فاکتورون) خاریجی سبب کیمی قبول ائدیلمه‌سیدیر. اویغون اولاراق موختلیف میللتچیلیک نؤوع‌لرینه (مولکی-دینی، دینی و دونیوی) مالیک ۳ جوت اؤلکه‌نی موقاییسه ائدرکن سوپر و فتزر خریستیان اولمایان ایداره‌چیلیک‌لرله (ایسرائیل، مالزی و هندوستان) موقاییسه‌ده خریستیان چوخلوق تشکیل ائد‌ن ایداره‌چیلیک‌لرین (آمئریکا بیرلشمیش دؤولت‌لری، یونان و اروگوئه) داها ثابت اولدوغونو گؤرورلر. اونلارین قوشا موقاییسه‌لرینده ثابت خریستیان میللی دؤولت‌لری و غیرخریستیان میللی دؤولت‌لری تاپمالاری تصادفی اولا بیلسه ده، بو هم ده یونان، آمئریکا بیرلشمیش دؤولت‌لری و اروگوئه‌نین دینی هوموگئنلیگی (خریستیان‌لارین اکثریت اولماسی) ایله علاقه‌دار اولا بیلر. هندوستان، ایسرائیل و مالزی اؤز سیاسی تاریخ‌لرینده دوشونولموش سئچیم‌لرین سببی دئییل، نتیجه‌سیدیر. بعضی میللتچی حرکات‌لار دینی آزلیق‌لارین (مثلاً، آلبان، سوریه) گؤرکملی لیدئرلرینی احاطه ائدیردی و دؤولتین چوخ‌دینلی دئموقرافییاسینی قورویوب ساخلاییردی، حالبوکی بیر چوخ دیگر میللتچی حرکات‌لار اؤز رهبرلیینده تک‌دینلی ایدیلر (مثلاً، یونان، تورک)، بو، دینی آزلیق‌لارین کؤکوندن کسیلمه‌سیله موشایعت اولوندو، بئله‌لیکله، دینی دئموقرافییانین چوخ واخت معین بیر سیاستده حؤکم سورن میللتچیلیگین نتیجه‌سی اولدوغونو گؤستریر.
۵. دینی آیین‌لرین و ریتوال‌لارین ائتنیک و میللی کیملیک‌لرله قارشیلیقلی علاقه‌سی
بئشینجیسی، مقدس بایرام‌لارین و یا ریتوال‌لارین ائتنیک، میللی و یا دینی دؤزومسوزلویو مولاییملشدیریب و یا گوجلندیردیگینی آراشدیران بیر آراشدیرما قروپو وار. ایقتیصادیات و سیاست علمینده بیر سیرا آراشدیرمالار گؤستردی کی، مکّه‌یه ایللیک ایسلام حج زیارتی تکجه ائتنومیللی دؤزومسوزلویو یوخ، تعجبلودور کی، دینی دؤزومسوزلویو ده آزالدیر و داها کوسموپولیت دونیاگؤروشونو گوجلندیریر. بونون عکسینه اولاراق، دیگر تدقیقات‌لار گؤستردی کی، موحاریبه‌لرآراسی لهستان، کوزوو و فیلیسطینده رقیب میللتچی حرکات‌لارین موباحیثه ائتدیگی اراضی‌لرده مقدس یئرلره زیارت ائتنومیللتچیلیگی آرتیرا بیلر. بو تدقیقات‌لار خصوصی دینی ریتوال، حج زیارتی و ائتنیک، میللی و دینی قروپ‌لار آراسینداکی سبب-نتیجه علاقه‌سینی آشکارا چیخارماق باخیمیندان موستثنادیر. داها مونتظم هفته‌لیک (مثلاً، جومعه نامازلاری، شاببات و یا خریستیانلیقداکی بازار گونو) و حتی گونده‌لیک (مثلاً، دعالار) میللیتچیلییه تأثیرلری باخیمیندان هئچ بیر سیستئماتیک شکیلده آراشدیریلمامیش دینی آیین‌لر وار. کاتولیک بازار گونونون و یا ایسلامی جومعه نامازلارینین مونتظم ایشتیراکچی‌لاری ایشتیراکچی اولمایانلارا نیسبتا داها چوخ و یا داها آز میللتچی، داها چوخ و یا داها آز ائتنوسئنتریک، داها چوخ و یا داها آز عیرقچیدیر؟ تعجبلودور کی، دونیا میقیاسیندا ان بؤیوک دینی عنعنه‌لرین بو جور مرکزی و عمومی تجروبه‌لری، میللتچی حیس‌لری یومشالتماق و یا گوجلندیرمکده تأثیرلری باخیمیندان سیستئماتیک شکیلده آراشدیریلمامیشدیر. دینی سیموول‌لار، ریتوال‌لار و میف‌لر دین و میللتچیلیگین کسیشمه‌سینده داها بیر اینکیشاف ائد‌ن علم ساحه‌سی‌نین، یعنی «سیویلیزاسییالار» اطرافیندا موذاکیره‌لرین مرکزی اولموشدور.
۶. میللیتچیلیک(لر)ی آشان دینی اساسلی میللت‌لراوستو سیویلیزاسییالار
آلتینجیسی، اساساً ساموئل هانتینگتونون سویوق موحاریبه‌دن سونراکی دونیادا دینی اساسلی موناقیشه‌لرین سیویلیزاسیالارآراسی موناقیشه‌لرین اساس قیریلما خط‌لری اولاجاغینا دایر گئنیش ایستیناد ائدیلن آرقومئنتینه اساسلانان، «سیویلیزاسییالارا» میللت‌لراوستو ایدئنتیکلیک(همسانی) کیمی دیقّتی یؤنلدن بیر تدقیقات قروپو مؤوجوددور. سیویلیزاسییا کیملیک‌لری چوخ واخت دینی چاغیریش‌لار واسطه‌سیله موتیواسییا ائدیلمیش و یا قانونیلشدیریلمیش کیمی اؤیره‌نیلیر. آوروپا بیرلیگی‌نین دینی موحافیظه‌کار دایاق‌لاری و «غرب» و «یهودی-خریستیان» سیویلیزاسییاسی‌نین ایختیراعسی‌نین موحافیظه‌کار منشایی و آمئریکا و آوروپانین ایفراط ساغچی‌لاری و پست‌سووئت روسیه‌سی آراسیندا سیویلیزاسییا دیسکورسونداکی سون زامان‌لار موشاهیده اولونان یوکسلیش دینی دیسکورسا اساسلانان «سیویلیزاسییا» عینیلیک‌لری و تاسیسات‌لارینین میللت‌لرآراسی باخیش‌لاری واسطه‌سیله میللی کیملیک‌لری و میللی دؤولتی آشماغا چالیشماغین ان دیقّته‌لاییق و قلوبال اهمیتلی نومونه‌لریندن بیریدیر. خصوصیله شمالی و غربی آوروپا پوپولیزم‌لری مسئله‌سینده، خریستیان دینی ارثینه ایستینادلار میللتچیلیکدن ایسلاما قارشی چیخماسی ایله معین ائدیلن غرب «سیویلیزاسییاسینا» کریتیک کئچیدی آسانلاشدیردی. بو سون آراشدیرما قروپو هم ده میللی دؤولت‌لری عوض ائد‌ن «ایمپئرییالار»-لا باغلی مشهور موذاکیره‌لرله علاقه‌داردیر، چونکی داها یاخیندان یوخلاندیقدا هر بیر نئو-ایمپئریالیست دیسکورس کونکرئت «سیویلیزاسییا» کیملیگینه ایستیناد ائدهرک اؤزونو لئگیتیملشدیریر(مشروعلاشدیریر).
سیویلیزاسییا دیسکورسونون پوپولیارلیغی‌نین سرعتله آرتماسینا باخمایاراق، هئنری هئیل و مارلئن لاروئل طرفیندن روسیه‌ده «فردی سوییه‌لی سیویلیزاسییانین ایدئنتیفیکاسییا(شناسایی)-سینا دایر ایلک سیستئماتیک سورغویا اساسلانان تدقیقات» نظره چارپان استثنا اولماقلا فردی سوییه‌ده سیویلیزاسییانین عینیلشدیریلمه‌سینی اؤلچن سیستئماتیک تدقیقات، دئمک اولار کی، آپاریلمامیشدیر. هر بیری فرقلی بیر دینی نووه ایله فورمالاشان موختلیف «خیالی خط‌لر دؤورو سیویلیزاسییالارینا» اساسلانان «چوخلو موعاصیرلیک‌لر»-ین آردینجا من ادعا ائدیرم کی، هر بیر خیالی خط دؤور سیویلیزاسییاسی‌نین تأثیری آلتیندا دینی دوکترینالار و اینستیتوت‌لارداکی فرق‌لر، هابئله دؤولت قوروجولوغو زامانی کونستیتوسییا(آنایاسا) موناقیشه‌سی ایله شرطله‌نن فرقلی بیر دین و میللتچیلیک کونفیقوراسییاسی اینکیشاف ائتمیشدیر.
بئش موشاهیده و میللی-دینی کونفیقوراسییالارین موقاییسه‌لی تیپولوگییاسی
بیرینجیسی، بیر چوخ آراشدیرمالار دولاییسی ایله غربی آوروپا تجروبه‌سینه اساسلانیر، حالبوکی غربی خریستیان (کاتولیک و پروتئستانت) عنعنه‌سی دونیوی و دینی حاکمیتین اینستیتوسیونال آیریلماسی سببیندن عمومیلشدیریله بیلمز. دیگر دینی عنعنه‌لرده دینی حاکمیت یا دونیوی حاکمیته تابعدیر (مثلاً، ارتدوکس خریستیانلیق)، یا دا هئچ بیر ایئرارخیک(سلسله مراتبی) و فرقلی دینی حاکمیت (مثلاً، سوننی ایسلام) یوخدور و یاخود دونیوی حاکمیت عینی زاماندا دینی لیدئرلیک ادعاسیندادیر (مثلاً، شینتویزم). ایکینجیسی، کاتولیک و پروتئستانت عنعنه‌لری آراسیندا بو ایکی عنعنه‌نی میللی-دینی باخیمدان عکس قوطب‌لرده یئرلشدیرن پروتئستانت مذهب‌لرین میللی و سوب‌میللی اینستیتوسیوناللاشماسی(نهادیلشمه‌سی) ایله موقاییسه‌ده کاتولیک کیلسه‌سی‌نین میللت‌لراوستو و ایئرارخیک اینستیتوسیوناللاشماسینا گؤره چوخ جدی فرق وار. اوچونجوسو، دینی-میللی بیرلشمه‌نین پروتئستانت مودلی ایله اوست‌اؤرتولو شکیلده معلوماتلاندیریلمیش و بلکه ده ایسرائیلین یهودی میللتچیلیگی و ژاپن-ون شینتو میللتچیلیگی کیمی بیر نئچه باشقا غیرخریستیان حال‌لارینین تدقیقی ایله گوجلندیریلمیش آنگلو-آمئریکان آراشدیرما قروپو دونیانین ان بؤیوک ایکی دینی عنعنه‌سینی تشکیل ائد‌ن کاتولیک و سوننی ایسلام دونیاسیندا دین و ائتنو-میللتچیلیک آراسیندا قارشی‌دورما اولماسا دا، درین گرگینلیگی تام اولاراق قیمتلندیرمیر.
دؤردونجوسو و بلکه ده ان اساسی، هم کاتولیک، هم ده پروتئستانت اولان غربی آوروپا میللتچیلیک‌لری اوّلجه دینی مذهب هوموگئنلیینه اساسلانیردی: نیکولاس ترپسترانین ادعا ائتدیگی کیمی، «مذهب‌لر منویات ایفاده واسیطه‌لری اولمالی ایدی، لاکین هر یئرده اونلار وطنداشلیق ایستاندارد‌لارینا چئوریلدی» و «دینی اینانجین گئتدیکجه داها ایسپئسیفیک(خاص) و دوقماتیک(جزمی) ایفاده‌لری اوچون ایجتیماعی پئشه‌لر خریستیان عالمینده نورمایا چئوریلدی». طلال اسدین فیکرینجه: «اصلاحاتدان سونراکی دوکترینانین دؤولت داخیلینده دینی واحیدلیگی تامین ائتمک و یا ان آزی موخالیف‌لری مهم حقوق‌لاردان کنارلاشدیرماق دؤولتین ایشی ایدی»، – و یا ائرکن معاصر دؤولتین فورمالاشماسی اوچون چوخ واجیب ایدی. غربی آوروپا میللی دؤولت‌لری آنگلیکان اینگلیسی، کالوینیست هلند، لوتئران سوئد و کاتولیک پرتقالی و اسپانیا کیمی دینی مذهب نووه‌سی اطرافیندا فورمالاشمیشدیر. غیر-خریستیان نؤقطه‌نظریندن باخیلدیقدا بو، تئز-تئز انگلیس دیلینده «دینی هوموگئنلیک» کیمی ایفاده ائدیلسه ده، غربی آوروپا میللی دؤولت‌لرینین الده ائتمه‌یه جان آتدیقلاری شئی دینی هوموگئنلیکدن داها چوخ ایدی؛ بو، بؤیوک اکثریتی‌نین نومینال(اسمی) اولاراق اون ایکی ایمام شیعه‌لیگی‌نین رسمی مذهب عقیده‌سینه صادیق اولدوغو ایران کیمی بیر نئچه استثنا اولماقلا، غیر-غرب سیاست‌لرینده موشاهیده ائدیلمه‌سی چتین اولان مذهب هوموگئنلیگی ایدی. موحاریبه‌دن سونراکی دؤورده بئله، «دینی دؤزوملولوک» و پلورالیزمله باغلی آوروپا موذاکیره‌لری، اساساً، غیرخریستیان دین‌لره دؤزمک حاقیندا دئییل، دیگر مذهب‌لردن اولان خریستیان‌لارا دؤزمک حاقیندا ایدی. باخمایاراق کی، «فرانسیزلار باشقا فرانسیزلاری تورک سایماسینلار» ایفاده‌سی «میللی بیرلیک نامینه دینی فرقلیلیگی آشماغین فضیلت‌لرینین ایلکین بیاناتی» کیمی شرح ائدیلیب، بو همچینین گؤستریردی کی، حتی اؤزونون ان دونیوی نومونه‌سینده (فرانسه) غربی آوروپا میللتچیلیک‌لری، «تورک»-ه (یعنی موسلمان) وورغو ائتمکله غیرخریستیان‌لاری کناردا توتوردولار.
بئشینجیسی، بعضی عالیم‌لر میللی هوموگئنلشمه‌نین اساسینی تشکیل ائد‌ن پروتئستانت اصلاحاتینا و بونون نتیجه‌سینده مذهب‌لره بؤلونمه‌یه دیقّت یئتیرسه‌لر ده، منیم فیکریمجه، غربی آوروپادا موسلمان‌لارین و یهودی‌لرین سون اورتا عصرلرده‌کی کوتله‌وی تمیزلنمه‌لری، خصوصاً ۱۳-جو عصرده پیک حدینه چاتان داخیلی صلیب یوروش‌لری واسطه‌سیله سونراکی عصرلرین هم مذهب، هم ده ائتنومیللی تمیزله‌مه‌لرینی اوّلجه‌دن موعیینلشدیردی. اویغون اولاراق، «یهودی‌لرین و موسلمان‌لارین اینستیتوسیونال اولاراق تشکیل ائدیلمیش دامغالانماسی، غرب خریستیان دونیاسیندا بوتون یهودی و موسلمان‌لارین فرقلی گئییم‌لر گئیینمک و آیری-آیری حیات سورمک مجبوریتینده قالماسی حئکایه‌لری ۱۲۱۵-جی ایلده پاپا ۳-جو اینوسنت‌نین رهبرلیگی آلتینداکی ۴-جو لاتران شوراسینا قدر گئدیب چیخیر». مقدس تورپاق‌لارا اولان صلیب یوروش‌لرینین آوروپادا دؤولت فورمالاشماسی و غرب سیاسی نیظامی اوچون اوینادیغی کریتیک رولو ایله باغلی سوسیال آراشدیرمالار اینکیشاف ائتمکده‌دیر. بونا باخمایاراق، عمومیلیکده صلیب یوروش‌لری و خصوصیله داخیلی صلیب یوروش‌لری میللت قوروجولوغونداکی رولونا گؤره هله تدقیق ائدیلمه‌میشدیر.
میللی-دینی کونفیقوراسییالارین یئنی تیپولوگییاسی: دوکترینا، اینستیتوسیوناللاشما و قوروجو موناقیشه
من ادعا ائدیرم کی، دین و میللتچیلیگین موختلیف کونفیقوراسییالاری ایکی اساس شرطدن آسیلیدیر: اوستونلوک تشکیل ائد‌ن دینی مذهب عنعنه‌سی‌نین بیر طرفدن دوکترینا باخیمیندان ائتنیک‌اوستو و اینستیتوتلاشماسیندا ترانس‌میللی اولماسی درجه‌سی، دیگر طرفدن ایسه میللی دؤولتچیلیکله یئکونلاشان قوروجو موناقیشه‌ده اساس رقیبین دینی کیملیگی. بو ایکی عامیل ایکی قیمتدن عبارت دئییل، اینتئروال(فاصله)-دا دییشنلر حساب ائدیله بیلر، چونکی دینی مذهب عنعنه‌سی تام ائتنیک و یا تامامیله ائتنیک دئییل، داها چوخ و یا داها آز ائتنیک اولا بیلر.
دینی دوکترینالارین ائتنومیللی اؤلچولری تعجبلودور کی، آز اؤیره‌نیلیر. مثلاً، یهودی‌لییه ائتنیک سئچیلمیشلیکله باغلی مشهور دینی میف («سئچیلمیش اینسان‌لار») داخیلدیر و هیندویزم ایسه دینی جهتدن تصدیقلنمیش ارثی سوسیال نیظام، کاست سیستئمینی احتیوا ائدیر کی، بو دا اونو دونیادا موباحیثه‌سیز اولاراق ان بؤیوک «ائتنیک» دینه چئویریر. بونون عکسینه اولاراق، نه خریستیانلیقدا، نه ده ایسلامدا اونلارین بوتون طرفدارلارینی احاطه ائد‌ن ائتنیک سئچیلمیشلیکله باغلی دینی میفی یوخدور. بونا باخمایاراق، ائتنیک و دینی مذهب کیملیگی فاکتیکی اولاراق اوست-اوسته دوشدویو اوچون نصیری‌لر، علوی‌لر، آسورلار، ارمنی‌لر و قیبطی‌لر کیمی بیر نئچه خریستیان و ایسلام مذهب‌لری وبرین تئرمینی ایله دئسک، «ائتنیکلشدیریلیب». هیندویزمده براهمان‌لار، یهودیلیکده کوهان و علویلیکده دده کیمی ارثی کئشیشلیک ائتنیکلشمیش دینین باشقا بیر گؤستریجیسی ساییلا بیلر. دیگر طرفدن، کاتولیک خریستیانلیق و سوننی ایسلام هئچ بیر ائتنیک قروپلا اوزلاشمادیقلارینا و دینی کیملیک‌لرینین بیر حیصه‌سی کیمی عمومی منشأ‌یه دایر سوبیئکتیو اینامی قبول ائتمدیکلرینه گؤره طیفین دیگر اوجوندا یئر آلیرلار.
ائتنیک سئچیلمیشلیکله باغلی دینی میفین اولماسی ایله دینین ائتنو-میللی اینستیتوسیوناللاشماسینداکی موختلیفلیک آراسیندا هئچ بیر سبب-نتیجه علاقه‌سی یوخدور. بونونلا بئله، عهدعتیقده‌کی ائتنیک سئچیلمیشلیکله باغلی دینی میفین خصوصی پروتئستانت ائتنو-میللی قروپ‌لار (مثلاً، هلند یئنی ایسرائیللی‌لر کیمی) طرفیندن منیمسه‌نیلمه‌سی، اینجیلین خالق دیل‌لرینه ترجومه‌سی و میللت‌لراوستو پاپالیق حاکمیتی‌نین رد ائدیلمه‌سی کیمی رئفورماسییانین مهم ائلئمئنت‌لری ائرکن موعاصیر میللتچیلیک و پروتئستانتلیق آراسیندا چوخ گوجلو بیر علاقه یاراتدی. جورج ماوروکورداتوس قئید ائتدیگی کیمی: «پاپانین میللت‌لراوستو حاکمیتی‌نین رد ائدیلمه‌سیندن یارانان پروتئستانتلیق و خصوصاً ده لوتران‌لیق باشلاماقدا اولان میللتچیلیکله نه‌اینکی اویغون گلیردی، حتی اوندان آیریلماز ایدی». آنگلیکان انگلیسی، کالوینیست هلند و لوتران سوئدی پروتئستانت شمال-غربی آوروپاداکی نومونه‌لردن‌دیرلر. شینتویزمله ژاپن میللی دؤولتی آراسینداکی موناسیبت پروتئستانت میللی نومونه‌سینه بنزه‌ییر. بونون عکسینه اولاراق، کاتولیک کیلسه‌سی ۲۰-جی عصره قدر لاتین لیتورگییاسی(عبادتی) ایله میللت‌لراوستو تشکیلاتی قورولوشونو قورودو. ماوروکورداتوسون ادعا ائتدیگی کیمی: «اگر کاتولیکلیک و پروتئستانتلیق بو باخیمدان ایکی عکس قوطب تشکیل ائدیرسه، یونان نومونه‌سی عصرلر بویو بیر ایفراطدان دیگرینه کئچمیش شرق ارتدوکس اینانجی‌نین آرا مؤوقعیینی نوماییش ائتدیرمه‌یه خیدمت ائدیر». گونده‌لیک نامازلارین، اذان‌لارین، جومعه نامازلارینین و دیگر مجبوری دینی آیین‌لرین یئگانه دیلی اولان کلاسیک عرب دیلی ایله، ائله‌جه ده بوتون دونیادا حیرت‌آمیز درجه‌ده اوخشار اولان مسجید موسسه‌سی ایله سوننی ایسلام خصوصیله اؤزونون ائتنیک و میللت‌لراوستو قورولوشوندا کاتولیک خریستیانلیغینا بنزه‌ییر. شیعه‌لیگین نؤوع‌لری، اون ایکی ایمام شیعه‌لیگی‌نین ایران میللی کیملیگی ایله اینستیتوسیوناللاشماسی و بیرلشمه‌سینده اولدوغو کیمی، داها آرا مؤقع توتور.
جدول ۱.
پروتئستانتلیغین اکثر دیگر دینی عنعنه‌لره نیسبتا ائتنومیللتچیلیکله داها اویغون اولدوغونو تصنیف ائتمک، پروتئستانتلیغین قلوبال میسیونر ایمپولسونا(تکانه) گؤره اعتراض ائدیله بیلر کی، بو دا حاضیردا نیجریه‌ده انگلیسدن داها چوخ آنگلیکانین، تانزانیادا ایسه سوئددن داها چوخ لوتران‌لارین اولماسینین سببینی ایضاح ائدیر. بونونلا بئله، ائتنیکلشدیرمه و یا میللیلشدیرمه‌یه یؤنلمیش هر هانسی دوکترینا و یا اینستیتوسیونال جهدلری جیلوولایا بیله‌جک پاپالیق کیمی دؤولت‌لراوستو حاکمیتین اولماماسی سببیندن نیجریه، تانزانیا و باشقا یئرلرده یئنی پروتئستانت ایجماع‌لاری اؤز یئرلی ائتنومیللی دوکترینالارینی اینکیشاف ائتدیرمک اوچون داها چوخ ایمکانا مالیکدیرلر. هم ده پروتئستانتلیق چوخ‌سایلی کیچیک مذهب‌لر (باپتیست، مئتودیست، پرئسویتئریان و س.) اوچون چتیر تئرمیندیر و بو دئموقرافیک جهتدن داها کیچیک مذهب‌لر میللیلشدیرمه و حتی ائتنیکلشدیرمه اوچون داها اویغون اولا بیلر. دین و میللتچیلیگین قارشیلیقلی علاقه‌سی، ان باشلیجاسی، غرب خریستیان سیاست‌لرینده عهد، ایبرانیلیک و یا مقدس میللتچیلیک وضعیتینده، اوّل‌لر بیر چوخ عالیم طرفیندن تنقیدی شکیلده آراشدیریلمیشدیر. بو مقاله‌ده گؤستریلن کاتولیک-پروتئستانت موقاییسه‌سی ایله علاقه‌دار اولاراق آمئریکا بیرلشمیش دؤولت‌لرینده فاکتیکی اولاراق آیریلمیش قارا و آغ کیلسه‌لری احاطه ائد‌ن پروتئستانت مذهب‌لری ایله موقاییسه‌ده کاتولیک کیلسه‌لرینین تاریخاً داها چوخ ائتنیک-عیرقی موختلیف‌لییه و اینتئقراسییایا مالیک اولدوغو ادعا ائدیلمیشدیر.
اساساً موعاصیر میللی دؤولت‌لره اویغون گلن اوندان چوخ آوتوکئفال(خودمختار) ارتدوکس کیلسه‌سی جدول ۱-ده ارتدوکسلیغین پروتئستانتیزمله بیرلیکده ایسپئکتر(طیف)-ین ائتنیک-میللی سونوندا یئرلشدیریلمه‌سینی تکلیف ائده بیلر. بونونلا بئله، ائکومئنیک پاتریارخلیق(مردسالاری) مرکزدن‌قاچما قوّه‌سی کیمی فعالیت گؤستریر و پاتریارخلیغین داها چوخ سیموولیک اهمیتی روس و اوکراین ارتدوکس کیلسه‌سینه آوتوکئفال ایستاتوسونون سونونجویا وئریلمه‌سی اوغرونداکی موباریزه‌ده موشاهیده اولونوردو. بونونلا بئله، موباحیثه‌سیزدیر کی، عثمانلی ایمپئرییاسی‌نین، سووئت اتفاقی‌نین و یوگسلاوی‌نین پارچالانماسی ایله چوخ‌سایلی ارتدوکس میللی دؤولت‌لرین موستقیللیک الده ائتمه‌سیندن سونرا ارتدوکسلیق ایسپئکترین ائتنیک‌لراوستوندن ائتنومیللی سونونا دوغرو ایره‌لیله‌میشدیر. قیساجاسی، ایسلام، کاتولیکلیک و حتی ارتدوکس خریستیانلیقلا موقاییسه‌ده پروتئستانتلیقدا دینی کیملیگین ائتنیکلشدیریلمه‌سی و یا میللیلشدیریلمه‌سی تئندئنسییالاری ایله موباریزه آپارا بیلن میللت‌لراوستو مرکزی نقطه (مثلاً، مکه‌یه زیارت) و یا دؤولت‌لراوستو ایئرارخییا (مثلاً، پاپالیق) یوخدور.
قوروجولوق موناقیشه‌لری هر بیر دؤولتین میللی-دینی کونفیقوراسییاسی‌نین فورمالاشماسیندا دینی عنعنه‌لرین دوکترینال و اینستیتوسیونال یاخینلیق‌لاری ایله قارشیلیقلی علاقه‌ده اولور. بئله‌لیکله، اگر میللی دؤولتین قورولماسینا سبب اولان قوروجو موناقیشه‌لرده اساس رقیب‌لر باشقا دیندن اولسایدی، دوکترینال اولاراق ائتنیک‌لراوستو و اینستیتوسیونال اولاراق ترانس‌میللی اولان دینین (مثلاً، کاتولیکلیک و یا سوننی ایسلام) اوستونلوک تشکیل ائتدیگی بیر سیاست میللی و دینی کیملیگی‌نین قایناشماسی‌نین شاهیدی اولا بیلر. بو، کاتولیکلیگین ایرلند و لهستان میللی کیملیک‌لری ایله بیرلشمه‌سینده یاشانمیشدی. عینیله، ائتنیک‌لراوستو و ترانس‌میللی دینی عنعنه‌دن چیخان تورک و پاکستانلی میللتچی‌لر غیرموسلمان دوشمن‌لره (مثلاً، پروتئستانت بریتانیا، هیندولارین چوخلوق تشکیل ائتدیگی هندوستان و یا ارتدوکس یونان) قارشی موباریزه آپاردیلار و بونونلا دا دینی آیریلما خطینی میللی سرحد خطینه چئویردیلر. بونون عکسینه اولاراق، آمئریکا قیته‌سینده‌کی و باشقا یئرلرده‌کی کؤچکون موستملکه‌لرینده‌کی اکثر میللتچیلیک‌لر، ائله‌جه ده شامین عرب میللتچیلیک‌لری میللی موستقیللیک اوغروندا عینی دینین دوشمن‌لرینه قارشی موباریزه آپاریردیلار. بو ایکی اؤلچویه اسا‌لاناراق پروتئستانت، کاتولیک، ارتدوکس؛ شیعه و سوننی؛ هیندو، یهودی و شینتویست دین و میللتچیلیک کونفیقوراسییالارینین اساس رقیبین دینی کیملیگی ایله فورمالاشدیغی باره‌ده دانیشماق اولار (جدول ۲).
جدول ۲
بو ایکی اؤلچویه اساسلانساق، ائتنیک دوکترینا و میللی اینستیتوتلاشمایا مالیک بیر دینین هلند، انگلیس، ایسرائیل و ژاپن میللتچیلیک‌لرینده اولدوغو کیمی فرقلی بیر دینی دوشمنه قارشی قوروجو موناقیشه ایله موشایعت اولوندوغو حال‌لاردا دینین میللتچیلیگی داها چوخ حرکته گتیرمه‌سی و گوجلندیرمه‌سی گؤزله‌نیله بیلر. عکسینه، دینین میللیتچیلیکله رقابت آپارماسی و ان چوخ میللیتچیلیگی مولاییملشدیرمه‌سی و یا ضعیفلتمه‌سی، مکزیک، شام عرب و یا اوکراین میللتچیلیگی نومونه‌سینده ائتنیک‌لراوستو دوکترینا و ترانس‌میللی اینستیتوتلاشمایا مالیک بیر دینین عینی دینی کیملییه مالیک اولان دوشمنه قارشی کونستیتوتیو(سازنده) موناقیشه‌سی ایله موشایعت اولوندوغو وضعیت‌لرده‌کی کیمی گؤزله‌نیله بیلر. دیگر ایکی کومبیناسییا(ترکیب)، میللتچی-دینی موناسیبت‌لرین ایکی اؤلچوسونون ضد تاثیرلر (گوجلندیرن، ضعیفله‌دن) واسیطه‌سی مؤوقعینده‌دیر. بونونلا بئله، ایکی‌طرفلی موناقیشه‌ده ائتنیک‌لراوستو و ترانس‌میللی دین‌لرین عینی اینانجلی دیگر خالق‌لارا قارشی میللتچیلیگی یومشالتماسی گؤزله‌نیلیر، لاکین موطلق باشقا دین‌لرین طرفدارلارینا قارشی دئییل. مثلاً، کاتولیکلیک کاتولیک لیتوانیالی‌لارا، اسلواک‌لارا و یا اتریشلی‌لره قارشی لهستان میللتچیلیگینی مولاییملشدیره بیلر، لاکین ارتدوکس روس‌لارا، لوتران آلمان‌لارا و یا یهودی‌لره قارشی میللیتچیلیگی معتدیللشدیره بیلمز و حتی گوجلندیره بیلر.
چاتیشمایان علاقه‌لندیرمه‌لر و عنوانسیز سوال‌لار
دین و میللت قوروجولوغو آراسینداکی علاقه‌یه دایر بیر نئچه آراشدیرما وار، لاکین دینی دؤزوملولویون دوغوشو نادیر حال‌لاردا میللت قوروجولوغو کونتئکستینده آراشدیریلیر. آوروپا میللتچیلیک‌لری اؤزلرینین ان درین یارالارینی، یعنی اصلاحاتدان سونرا اکثر آوروپا دؤولت‌لرینین یاشادیغی ان شیدتلی موحاریبه‌لرین اساسینی قویان مذهب آیریلیغینی نئجه، نه واخت و هارادا آرادان قالدیردیلار؟ اودی قرینبئرق قئید ائدیر: «نازیسمین مقصدی بوتون خریستیان‌لاری یئنی و «موثبت خریستیانلیق»-دا سفربر ائتمک ایدی؛ بوتون غیریهودی‌لری و غیرکومونیست‌لری بیرلشدیره‌جک عیرقیلشدیریلمیش دین آنلاییشی، آلمان سیستئملی ائکومئنیک(جهانی) یازی و تشکیلات اوچون باشلانغیج مئیدانچاسی ایدی». قرینبئرق ادعا ائدیر کی، موحاریبه‌دن سونراکی آوروپادا دا خریستیان ائکومئنیزمینه تکان وئرن و اونا ایمکان وئرن میسیونئرلر آراسیندا دئکولونیزاسییا(استعمار زدایی) و ایسلام قورخوسو اولوب.
بو مقاله‌ده یالنیز قیساجا توخونولان میللتچیلیک و دین آراسینداکی علاقه ایله باغلی بیر چوخ جاوابسیز سوال‌لار وار. میللتچیلیک شؤوقو دیندارلیغین آزالماسی‌نین خسارت جبرانیدیرمی؟ گونده‌لیک حیاتین دونیویلشمه‌سی ایله، خصوصاً ده دیندن سونراکی ایلک نسیل‌لر آراسیندا میللتچیلیک حس‌لرینین گوجلنمه‌سی آراسیندا کوواریانس وارمی؟ گونده‌لیک حیاتین دونیوی میللتچی تجروبه‌لری هانسی معنادا دیندارلیغین گونده‌لیک تجروبه‌لرینه بنزه‌ییر؟ میللتچیلیک عنعنوی دین‌لرین هرطرفلی کوسمولوگییا(کیهان شناسی)لاری ایله موقاییسه ائدیله بیلن «کوسمولوگییا» – کاینات علمی تکلیف ائدیرمی؟ میللتچیلیک دونیوی بیر «کوسمولوگییا» و یا «سیاسی دین» کیمی مارکسیست سوسیالیزمله نئجه موقاییسه ائدیلیر و یا اونونلا نئجه باغلیدیر. بیر چوخ تاریخی سوال‌لار دا اورتایا چیخا بیلر: ایشتیراکچی‌لارین قوربان، موکافات و یا اؤلومدن سونراکی حیات کیمی دینی آنلاییش‌لارا ایستیناد ائتمه‌دن یالنیز میللت اوچون اؤلدوردویو و اؤلدویو ایلک کوللئکتیو زوراکیلیق آکتی هارادا و نه واخت اولوب؟
اثرینین ایلک صحیفه‌لرین‌ده اندرسون ۱۹۷۰-جی ایل‌لرین سون‌لاریندا جنوب-شرقی آسیادا باش وئرن حادیثه‌لرین گؤستردیگی کیمی مارکسیزمین میللتچیلییه اودوزدوغونو ایره‌‌لی سوردو. جان میرشایمر بو یاخین‌لاردا ادعا ائتدی کی، نه واخت لیبئرالیزم و میللتچیلیک قارشی‌دورمایا گلسه، میللتچیلیک همیشه قالیب گلیر. بلکه ده، ان بؤیوک جاوابسیز سوال میللتچیلیگین مارکسیزم و لیبئرالیزمله قارشی‌دورمادان خئیلی اوّلکی ان ائرکن بؤیوک رقابتی ایله باغلیدیر و پست‌مارکسیست و پست‌لیبرال دونیادا وار اولماغا داوام ائدیر: میللتچیلیک و دین قارشی‌دورمایا گیرنده هانسی بیری قالیب گلر؟ سون یاریم مین‌ایللیگین تجروبه‌سینه اساسلانساق، بو سوالین جاوابی کونکرئت میللتچی-دینی کونفیقوراسییادان آسیلی اولاراق دییشه بیلر. پست‌سوسیالیست و پست‌لیبرال دونیادا دین‌لر و میللتچیلیک‌لر کیملیک بازاریندا ایکی ان گوجلو رقیب اولاراق قالاجاقلار.
قایناق:
- Adida, Claire L., Laitin, David D., and Valfort, Marie-Anne. 2016. Why Muslim Integration Fails in Christian-Heritage Societies. Cambridge: Harvard University Press.CrossRefGoogle Scholar
- Akenson, Donald H. 1992. God’s Peoples: Covenant and Land in South Africa, Israel and Ulster. Ithaca: Cornell University Press.Google Scholar
- Akturk, Sener. 2009a. “Persistence of the Islamic Millet as an Ottoman Legacy: Mono-Religious and Anti-Ethnic Definition of Turkish Nationhood.” Middle Eastern Studies 45 (6): 893–909.CrossRefGoogle Scholar
- Akturk, Sener. 2009b. “What Is a Civilization? From Huntington to Elias: The Varying Uses of the Term ‘Civilization’.” In Global Orders and Civilizations, edited by Ünay, Sadık and Şenel, Muzaffer, 49–66. New York: Nova Science Publishers.Google Scholar
- Aktürk, Şener. 2012. Regimes of Ethnicity and Nationhood in Germany, Russia, and Turkey. New York: Cambridge University Press.CrossRefGoogle Scholar
- Akturk, Sener. 2015. “Religion and Nationalism: Contradictions of Islamic Origins and Secular Nation‐Building in Turkey, Algeria, and Pakistan.” Social Science Quarterly 96 (3): 778–806.CrossRefGoogle Scholar
- Aktürk, Şener. 2020. “Comparative Politics of Exclusion in Europe and the Americas: Religious, Sectarian, and Racial Boundary Making since the Reformation.” Comparative Politics 52 (4): 695–719.Google Scholar
- Alexseev, Mikhail A., and Zhemukhov, Sufian N.. 2016. “From Mecca with Tolerance: Religion, Social Recategorisation and Social Capital.” Religion, State, and Society 44 (1): 371–391.Google Scholar
- Alexseev, Mikhail A., and Zhemukhov, Sufian N.. 2017. Mass Religious Ritual and Intergroup Tolerance: The Muslim Pilgrims’ Paradox. New York: Cambridge University Press.CrossRefGoogle Scholar
- Anderson, Benedict. 2006 [1983]. Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism, rev. ed. London: Verso.Google Scholar
- Asad, Talal. 2003. Formations of the Secular: Christianity, Islam, Modernity. Stanford: Stanford University Press.Google Scholar
- Barth, Fredrik, ed. 1969. Ethnic Groups and Boundaries. Long Grove: Waveland.Google Scholar
- Bellah, Robert N. 1967. “Civil Religion in America.” Daedalus 96 (1): 1–21.Google Scholar
- Bellin, Eva. 2008. “Faith in Politics: New Trends in the Study of Religion and Politics.” World Politics 60 (2): 315–347.CrossRefGoogle Scholar
- Blaydes, Lisa, and Paik, Christopher. 2016. “The Impact of Holy Land Crusades on State Formation: War Mobilization, Trade Integration, and Political Development in Medieval Europe.” International Organization 70 (3): 551–586.CrossRefGoogle Scholar
- Bonikowski, Bart. 2016. “Nationalism in Settled Times.” Annual Review of Sociology 42: 427–449.CrossRefGoogle Scholar
- Brubaker, Rogers. 2012. “Religion and nationalism: four approaches.” Nations and Nationalism 18 (1): 2–20.CrossRefGoogle Scholar
- Brubaker, Rogers. 2017. “Between nationalism and civilizationism: the European populist moment in comparative perspective.” Ethnic and Racial Studies 40 (8): 1191–1226.CrossRefGoogle Scholar
- Calhoun, Craig. 1997. Nationalism. Minneapolis: University of Minnesota Press.Google Scholar
- Clingingsmith, David, Khwaja, Asim Ijaz, and Kremer, Michael. 2009. “Estimating the Impact of the Hajj: Religion and Tolerance in Islam’s Global Gathering.” The Quarterly Journal of Economics 124 (3): 1133–1170.CrossRefGoogle Scholar
- Devji, Faisal. 2013. Muslim Zion: Pakistan as a Political Idea. Cambridge: Harvard University Press.CrossRefGoogle Scholar
- Dougherty, Kevin D. 2003. “How Monochromatic is Church Membership? Racial-Ethnic Diversity in Religious Community.” Sociology of Religion 64 (1): 65–85.CrossRefGoogle Scholar
- Eisenstadt, Shmuel N. 1982. “The axial age: the emergence of transcendental visions and the rise of clerics.” European Journal of Sociology 23 (2): 294–314.CrossRefGoogle Scholar
- Eisenstadt, Shmuel N. 2000. “Multiple Modernities.” Daedalus 129 (1): 1–29.Google Scholar
- Evstatiev, Simeon. 2019. “Milletic Secularism in the Balkans: Christianity, Islam, and Identity in Bulgaria.” Nationalities Papers 47 (1): 87–103.CrossRefGoogle Scholar
- Fukase-Indergaard, Fumiko, and Indergaard, Michael. 2008. “Religious nationalism and the making of the modern Japanese state.” Theory and Society 37 (4): 343–374.CrossRefGoogle Scholar
- Gaston, K. Healan. 2019. Imagining Judeo-Christian America: Religion, Secularism, and the Redefinition of Democracy. Chicago: University of Chicago Press.CrossRefGoogle Scholar
- Gellner, Ernest. 2008 [1983]. Nations and Nationalism, 2nd ed. Ithaca: Cornell University Press.Google Scholar
- Goode, J. Paul, and Stroup, David R.. 2015. “Everyday Nationalism: Constructivism for the Masses.” Social Science Quarterly 96 (3): 717–739.CrossRefGoogle Scholar
- Goode, J. Paul. 2020. “Guest Editor’s Introduction: ‘Everyday Nationalism in World Politics: Agents, Contexts, and Scale.’” Nationalities Papers 48 (6): 974–982.CrossRefGoogle Scholar
- Gorski, Philip S. 2000. “The Mosaic Moment: An Early Modernist Critique of Modernist Theories of Nationalism.” American Journal of Sociology 105 (5): 1428–1468.CrossRefGoogle Scholar
- Gorski, Philip S., and Türkmen-Dervişoğlu, Gülay. 2013. “Religion, Nationalism, and Violence: An Integrated Approach.” Annual Review of Sociology 39: 193–210.CrossRefGoogle Scholar
- Greenberg, Udi. 2019. “Catholics, Protestants, and the Violent Birth of European Religious Pluralism.” American Historical Review 124 (2): 511–538.CrossRefGoogle Scholar
- Greenfeld, Liah. 1992. Nationalism: Five Roads to Modernity. Cambridge: Harvard University Press.Google Scholar
- Grzymala-Busse, Anna. 2015. Nations under God: How Churches Use Moral Authority to Influence Policy. Princeton: Princeton University Press.CrossRefGoogle Scholar
- Grzymala-Busse, Anna. 2016. “Weapons of the Meek: How Churches Influence Public Policy.” World Politics 68 (1): 1–36.CrossRefGoogle Scholar
- Grzymala-Busse, Anna, and Slater, Dan. 2018. “Making Godly Nations: Church-State Pathways in Poland and the Philippines.” Comparative Politics 50 (4): 545–564.CrossRefGoogle Scholar
- Hale, Henry E., and Laruelle, Marlene. 2020. “Rethinking Civilizational Identity from the Bottom Up: A Case Study of Russia and a Research Agenda.” Nationalities Papers 48 (3): 585–602.CrossRefGoogle Scholar
- Harvey, Elizabeth. 2000. “Pilgrimages to the ‘bleeding border’: gender and rituals of nationalist protest in Germany, 1919–39.” Women’s History Review 9 (2): 201–229CrossRefGoogle Scholar
- Hastings, Adrian. 1997. The Construction of Nationhood: Ethnicity, Religion and Nationalism. Cambridge: Cambridge University Press.CrossRefGoogle Scholar
- Hayes, Carlton J. H. 1926. Essays on Nationalism. New York: Macmillan.Google Scholar
- Hayes, Carlton J. H. 2017 [1960]. Nationalism: A Religion. New York: Routledge.CrossRefGoogle Scholar
- Hobsbawm, Eric J. 1990. Nations and Nationalism since 1780. Cambridge: Cambridge University Press.Google Scholar
- Huntington, Samuel P. 1993. “The Clash of Civilizations?” Foreign Affairs 72 (3): 22–49.CrossRefGoogle Scholar
- Huntington, Samuel P. 1996. The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order. New York: Simon and Schuster.Google Scholar
- Hutchinson, John. 2009. “Warfare and the Sacralisation of Nations: The Meanings, Rituals and Politics of National Remembrance.” Millennium 38 (2): 401–417.CrossRefGoogle Scholar
- Jackson, Patrick Thaddeus. 2006. Civilizing the Enemy: German Reconstruction and the Invention of the West. Ann Arbor: University of Michigan Press.CrossRefGoogle Scholar
- Joppke, Christian. 2015. Secular State under Siege: Religion and Politics in Europe and America. Malden: Polity Press.Google Scholar
- Kaplan, Benjamin J. 2007. Divided by Faith: Religious Conflict and the Practice of Toleration in Early Modern Europe. Cambridge: Harvard University Press.CrossRefGoogle Scholar
- Katzenstein, Peter J., and Byrnes, Timothy A.. 2006. “Transnational Religion in an Expanding Europe.” Perspectives on Politics 4 (4): 679–694.CrossRefGoogle Scholar
- Katzenstein, Peter J., ed. 2010. Civilizations in World Politics: Plural and Pluralist Perspectives. New York: Routledge.Google Scholar
- Katzenstein, Peter J., and Weygandt, Nicole. 2017. “Mapping Eurasia in an Open World: How the Insularity of Russia’s Geopolitical and Civilizational Approaches Limits Its Foreign Policies.” Perspectives on Politics 15 (2): 428–442.CrossRefGoogle Scholar
- Katznelson, Ira, and Jones, Gareth Stedman, eds. 2010. Religion and the Political Imagination. New York: Cambridge University Press.CrossRefGoogle Scholar
- Kedourie, Elie. 2000 [1960]. Nationalism. Malden: Blackwell.Google Scholar
- Kopstein, Jeffrey S., and Wittenberg, Jason. 2010. “Beyond Dictatorship and Democracy: Rethinking National Minority Inclusion and Regime Type in Interwar Eastern Europe.” Comparative Political Studies 43 (8–9): 1089–1118.CrossRefGoogle Scholar
- Kotkin, Stephen. 2007. “Mongol Commonwealth? Exchange and Governance across the Post-Mongol Space.” Kritika: Explorations in Russian and Eurasian History 8 (3): 487–531.CrossRefGoogle Scholar
- Maier, Hans. 2007. “Political Religion: A Concept and its Limitations.” Totalitarian Movements and Political Religions 8 (1): 5–16.CrossRefGoogle Scholar
- Marx, Anthony W. 1997. Making Race and Nation: A Comparison of South Africa, the United States, and Brazil. New York: Cambridge University Press.CrossRefGoogle Scholar
- Marx, Anthony W. 2004. Faith in Nation: Exclusionary Origins of Nationalism. New York: Oxford University Press.Google Scholar
- Mastnak, Tomaz. 2002. Crusading Peace: Christendom, the Muslim World, and Western Political Order. Berkeley: University of California Press.CrossRefGoogle Scholar
- Mavrogordatos, George. 2003. “Orthodoxy and Nationalism in the Greek Case.” Western European Politics 26 (1): 117–136.CrossRefGoogle Scholar
- Mearsheimer, John J. 2018. The Great Delusion: Liberal Dreams and International Realities. New Haven: Yale University Press.CrossRefGoogle Scholar
- Mearsheimer, John J. 2019. “Bound to Fail: The Rise and Fall of the Liberal International Order.” International Security 43 (4): 7–50.CrossRefGoogle Scholar
- Mearsheimer, John J. 2021. “Liberalism and Nationalism in Contemporary America.” PS: Political Science & Politics 54 (1): 1–8.Google Scholar
- Mylonas, Harris. 2019. “Nation-building policies in the Balkans: an Ottoman or a manufactured legacy?” Nations and Nationalism 25 (3): 866–887.CrossRefGoogle Scholar
- Mylonas, Harris, and Tudor, Maya. 2021. “Nationalism: What We Know and What We Still Need to Know.” Annual Review of Political Science 24: 109–32.CrossRefGoogle Scholar
- O’Brien, Conor Cruise. 1988. God Land: Reflections on Religion and Nationalism. Cambridge: Harvard University Press.CrossRefGoogle Scholar
- Pertwee, Ed. 2020. “Donald Trump, the anti-Muslim far right and the new conservative revolution.” Ethnic and Racial Studies 43 (16): 211–230.CrossRefGoogle Scholar
- Polak-Springer, Peter. 2020. “Religiosity, Nationalism, and Anti-Jewish Politics in Palestine and Poland: Islamic and Catholic Pilgrimages during the Interwar Era.” Nationalities Papers 48 (3): 603–619.CrossRefGoogle Scholar
- Rieffer, Barbara-Ann J. 2003. “Religion and Nationalism: Understanding the Consequences of a Complex Relationship.” Ethnicities 3 (2): 215–242.CrossRefGoogle Scholar
- Riegel, Klaus‐Georg. 2005. “Marxism‐Leninism as a political religion.” Totalitarian Movements and Political Religions 6 (1): 97–126.CrossRefGoogle Scholar
- Risse, Thomas. 2010. A Community of Europeans? Transnational Identities and Public Spheres. Ithaca: Cornell University Press.Google Scholar
- Santiago, Jose. 2009. “From ‘Civil Religion’ to Nationalism as the Religion of Modern Times: Rethinking a Complex Relationship.” Journal for the Scientific Study of Religion 48 (2): 394–401.CrossRefGoogle Scholar
- Sehat, David. 2016 [2011]. The Myth of American Religious Freedom, updated ed. New York: Oxford University Press.Google Scholar
- Sells, Michael. 1996. The Bridge Betrayed: Religion and Genocide in Bosnia. Berkeley: University of California Press.Google Scholar
- Slezkine, Yuri. 2004. The Jewish Century. Princeton: Princeton University Press.CrossRefGoogle Scholar
- Slezkine, Yuri. 2017. The House of Government: A Saga of the Russian Revolution. Princeton: Princeton University Press.Google Scholar
- Smith, Anthony D. 1992. “Chosen peoples: why ethnic groups survive.” Ethnic and Racial Studies 15 (3): 436–456.CrossRefGoogle Scholar
- Smith, Anthony D. 1999. “Ethnic Election and National Identity: Some Religious Origins of Nationalist Ideals.” Nations and Nationalism 5 (3): 331–355.CrossRefGoogle Scholar
- Smith, Anthony D. 2003. “Adrian Hastings on nations and nationalism.” Nations and Nationalism 9 (1): 25-28.CrossRefGoogle Scholar
- Smith, Anthony D. 2015. “Biblical beliefs in the shaping of modern nations.” Nations and Nationalism 21 (3): 403–422.CrossRefGoogle Scholar
- Smolkin, Victoria. 2018. A Sacred Space is Never Empty: A History of Soviet Atheism. Princeton: Princeton University Press.Google Scholar
- Soper, J. Christopher, and Fetzer, Joel S.. 2018. Religion and Nationalism in Global Perspective. Cambridge: Cambridge University Press.CrossRefGoogle Scholar
- Spohn, Wilfried. 2003. “Multiple Modernity, Nationalism, and Religion: A Global Perspective.” Current Sociology 51 (3/4): 265–286.CrossRefGoogle Scholar
- Stedman Jones, Gareth. 2010. “Religion and the origins of socialism.” In Religion and the Political Imagination, edited by Katznelson, Ira and Jones, Gareth Stedman, 171–189. New York: Cambridge University Press.CrossRefGoogle Scholar
- Stroschein, Sherrill. 2019. “Populism, Nationalism, and Party Politics.” Nationalities Papers 47 (6): 923–935.CrossRefGoogle Scholar
- Suny, Ronald Grigor. 1993. The Revenge of the Past: Nationalism, Revolution, and the Collapse of the Soviet Union. Stanford: Stanford University Press.CrossRefGoogle Scholar
- Terpstra, Nicholas. 2015. Religious Refugees in the Early Modern World: An Alternative History of the Reformation. New York: Cambridge University Press.CrossRefGoogle Scholar
- Toynbee, Arnold. 1949. The Prospects of Western Civilization. New York: Columbia University Press.Google Scholar
- Varshney, Ashutosh. 2002. Ethnic Conflict and Civic Life: Hindus and Muslims in India. New Haven: Yale University Press.Google Scholar
- Walzer, Michael. 2015. The Paradox of Liberation: Secular Revolutions and Religious Counterrevolutions. New Haven: Yale University Press.Google Scholar
