۲۰۲۴-جو ایلین مارت آیی‌نین ۱۲-ده، ادبی اثرلری ایله تانینمیش یازیچی رقیه کبیری تورونتو اونیورسیته‌سی‌نین قوناغی ایدی. بو گؤروش، مولیفین یارادیجیلیغی و فیکیر‌لری ایله تانیش اولماق ایسته‌ین مختلیف اتنیک و آکادمیک منشألی اینسانلاری اؤزونه جلب ائتمیشدی. اؤیرنجیلر، پروفسور‌لار و اونیورسیته ایشچیلری، کبیر‌ینی دینله‌مک و اوندان میلّی آز‌لیق منسوبو بیر قادین یازیچی‌نین هانسی شراییطده یازدیغی باره‌ده اؤیرنمک اوچون گؤروشه قاتیلمیشدیلار. خصوصییله پروقراما قاتیلان فردلرین مختلیف یاش قروپلاریندان اولدوغونو گؤرمک ماراقلی ایدی.
پروقرامین آچیلیش حیصّه‌سی بیتدیکدن سونرا کبیری اؤز حیاتی و اثرلری حاقّیندا قیسا معلومات وئریب، رومانلاری‌نین مؤوضو‌لاریندان، پرسوناژ‌لار‌دان و الهام قایناقلاریندان دانیشدی. او، یوکسک روح و احتیراصلا یارادیجیلیق پروسه‌سی حاقیندا فیکیرلر سوندو و ادبیاتین اینسان تجروبه‌‌سینی ایشیقلاندیرماق گوجونه صاحیب اولدوغو حاقدا دوشونجه‌لرینی پایلاشدی. رومانلاریندا باشاردیغی کیمی دانیشیغیندا دا ادبیات و سوسیال مسأله‌‌لر آراسیندا کؤرپو قورماغی باشاردی. یازارین دئدیکلرینه اساساً ادبیات، تاریخی عدالت‌سیز‌لیک و آکتوال سوسیال پروبلم‌لرله باغلی معاریفلندیرمه و امپاتی حیسّی قورما واسیطه‌سی اولا بیلیر. بونونلا باغلی کبیری خصوصییله رومان کاراکتر‌لریندن و یازیلاری‌نین الهام قایناقلاریندان دانیشدی. مثلا، اعدام جزاسی‌نین شاهیدی اولماق و یا بیر قادین اولاراق آیری-سئچکیلییه معروض قالماق کیمی حادیثه‌لرین رومان و حکایه پرسوناژلارینا نئجه یانسیدیغینی اثر‌لریندن نمونهلر وئررک گؤستردی.
کبیری، آنا دیلی فارسجا اولمایان بیر قادین اولاراق ایراندا یاشادیغی چتین‌لیکلردن‌ده بحث ائتدی. ایراندا فارس دیلیندن باشقا هئچ بیر دیلده سیستملی تحصیله اجازه وئریلمه‌دییی اوچون، آذربایجان تورکجه‌‌سینده یازارکن قارشیلاشدیغی بیر چوخ چتینلیکدن دانیشدی. ایلک اؤنجه، دیلین یازیلی شکلینی اؤیرنمه‌یه چالیشارکن یاشادیغی چتینلیک‌لره اشاره ائتدی. داها سونرا، نشریاتدا یازی ائدیتورلوغو یئتمزلییی کیمی پروبلملره توْخوندو. ان سونوندا اوخوجو آز‌لیغی مسأله‌سی اوزه‌رینده دوردو و دئدی کی، تورکجه کیتابلار بیر چوخ چتینلیکدن سونرا چاپ اولونسا دا، بو کیتابلاری آلیب اوخوماغا بؤیوک بیر کوتله یوخدور. کبیری بو آزلیغین اساس سببینی آنا دیلینده اوخوماق چتین‌لیینده گؤروردو. اینسانلار اؤز آنا دیلینده رسمی تحصیل آلا بیلمیرلر، سونوج اولاراق دا آنا دیلینده یازیلان ماتریاللاری اوخوماقدا چتین‌لیک چکیلرلر و اوخویارکن سیخیلدیقلاری اوچون کیتاب آلماقدان بئله واز کئچیرلر. نه ده اولسا، اوخونولمایاجاق بیر کیتابین ساده‌جه بیر گوشه ده قالاجاغینی دوشونورلر.
کبیری‌نین دانیشیغی‌نین آنا بؤلوموندن سونرا، پروقرام ماراقلی سوال-جاواب اوتورومونا چئوریلدی و قاتیلانلار اوچون کبیری ایله بیرباشا دانیشماغا ایمکان یاراندی. قاتیلانلار یازارین یارادیجیلیغی‌نین مختلیف جهتلری حاقدا، ائله‌جه ده حکایه تکنیکلری و حکایه‌ده کاراکتر گلیشدیرمه‌سی حاقدا سوواللار وئردیلر. حتی کبیری‌نین یازیلاری‌نین گئنیش سوسیال و مدنی تأثیر‌لری حاقدا سورولار سوروشدو‌لار. سوال-جاواب بؤلومو چوخ جانلی و دوشوندوروجو ایدی و اؤیره‌نیله‌جک بیر چوخ شئی وار ایدی. کبیری هر سوالا دقیق و دوشونولموش شکیلده جاواب وئرمکله بیر‌لیکده شخصی حیاتیندان بعضی آجیلی-شیرینلی آنیلاری دا پایلاشدی و دینله‌ییجی‌لر آراسیندا یازیچی اولماق ایسته‌ینلره مصلحت‌لر وئردی.
پروقرام اولوسلارآراسی سوییه‌ده گونئی آذربایجان ادبیاتینا آچیلان بیر پنجره ایدی و هم یازیچی اوچون هم ده اورداکی آکادمیسینلر و اؤیرنجیلر اوچون بیر چوخ یئنی‌لیک ایله دولو ایدی. بو ایسه هر کسده ماراق و هیجان اویاندیر‌یردی. مثلاً، پروقراما قاتیلان پروفسور‌لار‌دان بیری، آذربایجانلی مو‌لّیفلرین (müəllif) ایراندا قارشیلاشدیغی آیری-سئچکیلیک ایله باغلی اولوسلارآراسی اجتیماعیّتی بیلگیلندیرمه‌یه احتیاج اولدوغونو دئدی و کبیری‌یه اثر‌لری‌نین اولوسلارآراسی پلاتفورملاردا تبلیغ اتتمک اوچون نئجه یاردیم ائده بیله‌جه‌یینی سوروشدو. کبیری بو سؤزلره شفّاف، متین و گؤزل جاوابلار وئردی. اوْنون سؤزلرینه گؤره، اینسانلاری بیلگیلندیرمک سیستماتیک دییشیکلیک طلب ائتسه ده، بو ایشه یاردیم ائتمه‌نین بیر چوخ یولو وار‌دیر. کبیری‌نین اؤنردییی (پیشنهاد ائتدییی) یوللار‌دان ایکیسی بوندان عبارت ایدی: ۱) بوگون اولدوغو کیمی، گونئی آذربایجاندان اولان یازیچیلارین اؤز اثرلری حاقّیندا دانیشا بیله‌جکلری پروقراملارا داها چوخ امکان یاراتماق و ۲) گونئی آذربایجاندان اولان اثرلرین داها گئنیش اوخوجویا صاحب اولماسینی تامین ائتمک اوچون اونلارین باشقا دیل‌لره ترجومه ائدیلمسینه دستک اولماق!
پروقرامدا بیر چوخ ماراقلی سواالار سوروشولدو. بونلاردان بلکه ده ان ماراقلیسی هیندیستانلی بیر اؤیرنجی طرفیندن سوروشولان سوال ایدی. او، کبیری‌یه هیندیستانداکی مستملکه‌چیلیک ایله ایرانداکی وضعیت آراسیندا هر هانسی بیر پارالل‌لیک اولوب-اولمادیغینی سوروشدو. اؤیرنجی، هیندیستاندا مستملکه‌چیلیک تاریخی‌نین قوللانیلدیغینی دئدی و بو سببدن هیندیستاندا بعضی آز‌لیق قوروپلارین اؤز آنا دیل‌لرینده تحصیل آلماق حقوقونا ما‌لیک اولمادیغینی سؤیله‌دی. او، خصوصاً ده اینگیلیس‌لردن اؤنجه هیندیستا‌نین تک بیر اؤلکه اولمادیغی و داها کیچیک کیرال‌لیقلارادان عبارت اولدوغو ایله باغلی آچیقلامالار وئردی. حتی ”هیندیستان“ سؤزونون بیر چوخلاری طرفیندن به‌ینیلمه‌دیینی (bəyənilmədiyini) وورغولادی، چونکی بو سؤز اؤلکه‌نین یالنیز هیندو‌لارا عاید اولدوغونو نظرده توتور.
هیندیستان کؤکنلی اؤیرنجی‌نین سوالی‌نین داوامیندا، کبیری مستملکه مؤوضوسو‌نون اونون اوزمانلیق آلانی اولمادیغینی و بو سوالا تام اولاراق جاواب وئره بیلمه‌یه‌جه‌یینی سؤیله‌سه ده، اوزمان اولمایان بیر شخصین بئله، اؤز میلّتی‌نین تاریخی و تجروبه‌لری ایله اؤیرنجی‌نین دئدیکلرینی قارشیلاشدیردیغیندا بعضی پارالل‌لر گؤره بیله‌جه‌یینی وورغولادی. او دئدی کی، پهلویلر دؤورونده باشلایان مجبوری آسیمیلاسیون ایله هیندیستانلی اؤیرنجی‌نین آچیقلامالاری آراسیندا اوخشار‌لیقلار گؤروروک. پهلویلردن اؤنجه مختلیف اتنیک قوروپلارین دیل و مدنیّت‌لرینی یوخ ائتمک اوچون بیر سیایت اویغولانمیردی. غئیری-فارسلارین دیللرینه و مدنیّت‌لرینه سیستملی قاداغا یالنیز پهلوی حکومتی عرصه‌یه گلدیکدن سونرا باشلادی. کبیری، پهلویلرین بو سیاستی ایله اؤیرنجی‌نین آنلاتدیغی هیندیستاندا مستملکه‌چیلیک سیاستی آراسیندا بنزه‌رلیک اولا بیله‌جه‌یینی سؤیله‌دی.
سوروشولان سون سوواللاردان بیری ده، یازیچیلیغین کبیری‌نین شخصی حیاتیندا نئجه قبول گؤردویو و قادین اولدوغونا گؤره هر هانسی خصوصی چتینلیکلرین اولوب-اولمادیغی حاقّیندا ایدی. کبیری اساساً قادینلارین یاشادیغی علاوه توپلومسال قیسیتلامالارا اشاره ائده‌رک یازیچیلیق حیاتیندان نمونهلر وئردی. مثلاً، «قوشلار داها قورخمورلار» آدلی روما‌نینداکی بعضی صحنه‌لری داها دقتلی یازماق اوچون خزر دنیزی‌نین ساحیلینه گئتدیی گونلردن و اوردا باش وئرن بیر حادیثه‌دن دانیشدی و بو سوالین جاوابیندا او حادیثه‌نی اؤرنک گؤستردی. خزر ساحیلی‌نین آتموسفرینی داها یاخشی باشا دوشمک اوچون ساحیله یاخین بیر هتلده تک باشینا قالدیغی گونلرده، اؤزو ده قادین اولان بیر هتل صاحیبی‌نین شبهه‌لی رفتارلاری ایله قارشی-قارشییا قالدیغی و راحاتسیز ائدیلدییی اوچون هتلی ترک ائدیب تبریزه قاییتماغا مجبور قالدیغینی آنلاتدی.
بو اوتورومدا منیم کیمی بیر چوخلاری‌نین دقتینی چکن شئی بلکه ده کبیری‌نین آناسی‌نین بیر ایل‌لیک میلّی حکومت دؤنمینده آنا دیلینده تحصیل آلماسی مسئله‌سی ایدی. چونکی کبیری حتی اؤز اؤولاد‌لاری‌نین و دیگر عایله عضو‌لری‌نین بئله ایستر قادینا بیچیلمیش آنا‌لیق و حیات یولداشیلیق کیمی سوسیال نورم‌لار سببی ایله، ایسترسه‌ده آنا دیلده ائیتیم‌سیز‌لیک سببی ایله اونا یئترلی قدر دستک اولمادیقلارینی، آما ان بؤیوک دستکچیسی‌نین آناسی اولدوغونو سؤیله‌دی. آناسی‌نین دستکلرینی آنالیز ائدرکن، اونون بو آنلاییشی‌نین اساس سببینی ۱۹۴۵-جی ایلده قورولان آذربایجان میلّی حکومتی اولدوغونو دئدی. کبیری‌نین آناسی میلّی حکومتین قاناد‌لاری آلتیندا بیر ایل ده اولموش اولسا، آنا دیلینده تحصیل آلمیشدیر. او عدالتین، برابر حقوقا صاحیب اولمانین و آنا دیلی‌نین اهمیّتینی میلّی حکومتده تجروبه ایله اؤیرنمیش و بو ده‌یر‌لری ایلک دفعه یاشاماغا امکان تاپمیشدیر. اونا گؤره ده اؤز قیزینا هر زامان دستک اولوب، اونو آرزو‌لاری‌نین آردینجا گئتمه‌یه هوسلندیرمیشدیر.
سون اولاراق، خوی شهر‌یندن اولان رقیه کبیری‌نین تورونتو اونیورسیته‌سینده «تورک آراشدیرمالارینی گلیشدیرمه درنه‌یی»[1] طرفیندن آغیرلانماسی، اونون ادبیات عالمینه وئردییی اثرلری آکادمیک دونیایا تانیتماقلا یاناشی، اونیورسیته‌ده ایرانداکی آذربایجانلی‌لارین یارادیجیلیقلارینا ماراغی گوجلندیرمیش اولدو. بو پروقرام، ادبیاتین آکتوال‌لیغینا و توپلوملارین تجروبه‌لری‌نین ادبیات واسیطه‌سی ایله یازیلی حافیظه‌یه کئچمسینه دقت چکن بنزر‌سیز بیر پروقرام ایدی.
تورونتو
۲ آپریل ۲۰۲۴
[1] CSATS (Canadian Society for the Advancement of Turkish Studies)
