شهرین أن بسیط و ساده تعریفی؛ «سایی‌سی میندن باشلایاراق نئچه میلیونا واران انسان توپلانماسیندان یارانان بیر توپلولوق»دور. کندله شهرین اؤزل فرقی اقتصاد سیستئمینده‌دیر. شهر دئییلن توپلومون اقتصاد قایناغی صنعتله تجارت، آما کندین اقتصاد قایناغی اکینچی‌لیکله حئیوان بسله‌مکدیر. البته بو مدرن دونیانین قورولوشو باخیمینداندیر یوخسا اسکی شهرلرین بیر چوخونون اساس اقتصاد و گلیر قایناغی اکینچی‌لیک اولموشدور و ایندی ده اؤزللیکله آسیادا بو نوع شهرلر واردیرلار و اونلارا سوسیولوژیده «آگروپولیس» دئییلیر یعنی اکینچی‌لیک شهری.
کندله شهر آراسیندا داها بیر اؤنملی فرق تانینماماقدیر. یعنی بیر انسان توپلوموندا انسانلار بیر-بیرینی راحاتلیق‌لا تانیسالار او توپلوم کند، آما کیمسه کیمسه‌نی تانیمیرسا اورا شهردیر. البته بو اؤزللیک چوخ اؤنم داشییان بیر اؤزللیک دئییل و اؤنملی اؤزللیک‌لر داها آرتیق اقتصاد، حقوق، کولتور و اداره طرزلرینه باغلیدیر.
کند و شهر آراسیندا اورتاق نئجه‌لیک‌لرین بیری توپلومسال درنک‌لردیر. توپلومسال درنکلرین شهر، کند و کؤچری عشیره‌لردن یارانان انسان توپلولوق‌لاریندا بئله اؤزل یئر و رول‌لاری واردیر. هر بیر توپلومسال درنگین قورولماسی، ایچینده اولدوغو توپلومون سیستئماتیک اداره طرزینه دوغرو یورومه‌سینه آتیلان بیر آددیمدیر. توپلومسال درنک‌لر، اورتاق دوشونجه، اورتاق مسلک، اورتاق ایش-پئشه، اورتاق سیاسی گؤوروش و هابئله باشقا اورتاقلیق‌لاری اوزره بیر آرایا گلن انسانلاردان یارانیرلار. بو درنکلرین أن اؤنملی رول‌لاری نه‌دیر؟ بونلار بوتون توپلوم‌لاردا گوج دَنگه‌سینی قورویاراق اؤلکه‌نین بوتون اقتصادی- سیاسی گوجونون بیر شخص یا بیر اؤزل قوروپ و تشکیلات الینه کئچمه‌سینه قارشی چیخیرلار. یاشادیغیمیز عصرین أن اؤنملی و آدلیم توپلومسال درنک‌لری سیاسی پارتییالاردیر. بو پارتییالارین هر بیری نئچه مین، بلکه ده نئچه میلیون، اورتاق سیاسی گؤروشو اولان انسانلاری تمثیل ائدیر و اونلارین اؤز اؤلکه‌لری‌نین اداره‌سینده اولان حاقلارینی اونلار اوچون قازاندیریر. بو اساسدا منجه توپلومسال درنکلرین قایناغی انسانلار آراسیندا اولان بَنزَرلیک‌لر و فرقلردیر. هئچ بیر انسان توپلولوغوندا هامی بیر جور یاشاییب بیر جور دوشونمه‌ییر. بیر اؤلکه‌ده هامی بیر جور یاشاییب بیر جور دوشونورسه کسین‌لیکله او اؤلکه أن آزیندان نئچه یوز ایل دیکتاتور دوشونجه و حاکمیت آلتیندا یاشاییب، یاشایاجاق. عینی زاماندا هئچ بیر انسان توپلولوغوندا هئچ کیمسه اؤز حیات و دوشونجه طرزینده یالنیز دئییل و هر کیمسه‌نین اؤزونه تای تاپاجاغی چوخ انسانلار وار، آما خاطیرلاتدیغیم کیمی بو درنکلرین آراسیندا بیر درنک استیثنادیر. هانسی درنک؟ مزارلیق. مساعد گؤرورسه‌نیز بو سس‌سیز- سمیرسیز درنگی «قارا درنک» آدلاندیراق.
بو یازینی دا اوخو: آنتروپولوژی ندیر؟
مزارلیق‌لار بوتون انسان توپلولوقلارینین یانی‌سیرا یاشایان سس‌سیز درنکدیر. بو اؤزل درنک‌لر چئشیدلی‌لیک‌دن دئییل تام وجودوییلا بیر اولماقدان یارانیرلار. بو قارا و سس‌سیز درنک‌‌ده، نه دوشونجه وار، نه اقتصاد، نه ده سیاست. ساده‌جه مطلق سکوتدور و سکوت. بو درنگه عوضو اولانلار نه‌دن اوردا اولدوقلاری و اوردا عوضو اولدوقلارینی بئله بیلمیر. عجبا! بئله بیر سس‌سیز- سمیرسیز خاصیت‌سیز و جانسیز مزارلاردان یارانان درنگین گره‌یی و دَیَری نه‌دیر؟ منجه بو بوتون غوغالاردان و ساواش‌لاردان سونرا دوست-دوشمانی بیرلشدیرن قارا درنگین اؤز یئرینده اؤزل فایداسی و ایشله‌وی وار. مزارلیق‌لار بوللو چئشیدلی‌لیکلر اوزره دالاشیب-دارتیشان انسان‌لارا معنوی بیر شکیلده باریش ایچینده یاشاماغا چالیشماغی دوشوندوردوکدن علاوه، هر توپلومون گؤزو اؤنونده یئر اوزونه قازیلیب یازیلان تاریخیدیر و بیلدیگیمیز کیمی تاریخده، اؤزللیکله آرکئولوژی ساحه‌سینده، مزارلار و مزارلیقلارین دَیَری تایسیزدیر.
مزارلیقلارین اولدوقجا بؤیوکلوک و تاریخلی‌لییی، اولدوقلاری شهر، کند و یوردون بؤیوکلوک و تاریخلی اولدوغونو گؤسته‌ریر. مزارلیق‌سیز هئچ بیر انسان اوتوراغی یوخدور. کؤچری‌لرین‌ده مزارلیقلاری وار. بیریسی یایلاق‌دا بیریسی ایسه قیشلاقدا. میتولوژیک یوروم‌لاردا دا مزارلیق، اسکی‌لیک و کؤکلولوک سیموولودور. بعضی ادبی اثرلرده حتی انسان توپلولوقلارینین تاریخی کیملیک و وارلیق‌لاریندان بیر بلگه‌دیر. میثال اوچون؛ چنگیز آیتماتووون «گون وار عصره برابر» رومانیندا «آنا بئیت» آدلی اونودولموش اسکی بیر مزارلیق، اؤلمک و یوخ اولماق اوزره اولان قیرقیز کیملیگی‌نین تاریخی روحو و سیموولودور. بو مزارلیق چوخ زامان‌لاردی اؤز حالینا بوراخیلیب و اونودولوب. بو اسکی مزارلیقدا «نایمان آنا» باسدیریلیب. نایمان آنا اؤز کیملیگیندن چیخاریلیب مانقوردا دؤنن اوغلونون زَهَرلی اوخو ایله اؤلوب و بیزیم باخیشیمیزلا بیر شهیددیر. یازیچی نایمان آنانی دا قیرقیز کیملیگی‌نین اولو آناسی دوغولماق قایناغی کیمی دَیَرله‌ندیریر. بس قیرقیز کیملیگی‌نین کؤک و قایناغی اولان نایمان آنا باسدیریلان اونودولموش مزارلیق، قیرقیز کیملیگی‌نین توز-تورپاق آلتیندا یاتان تاریخیدیر و بو اؤلموش-اونودولموش تاریخ «ائدیگی» آدلی قیرقیز روحو داشییان کیشی‌نین دوشونجه‌سی ایله یئنی‌دن جانلانیر. ائدیگی أن اسکی و تام بیر قیرقیز کیمی یاشایان دوستو «قازانقاپ»ی آنابئیت مزارلیقیندا باسدیرماق ایسته‌ییر و بو ایستک سیموولیک صورتده، قیرقیز روحونون اؤز کیملیگینه دؤنمه‌سیدیر. بئله‌لیکله مزارلیق ساده‌جه بیر دَیَرسیز اؤلولر کلوکسیونو دئییل. مزارلیق شهرین، کندین یا اوبانین یانیندا یاشادیغی تاریخیدیر. کئچمیش‌ده اؤزللیکله قوتسال انسانلارین مزارلاری آشیری میفیک دوشونجه و دویغولار اساسیندا، چوخ مقدس یئرلره چئوریله‌رک زیارت ائدیلیردیلر. البته بیزیم اؤلکه‌میزده تأسفله هله ده بو آشیریلیق تام گوجوایله یاشاماقدادیر.
مزارلیق، تاریخ قونولو کتابلاریمیزدا دا وار. بیزیم تاریخیمیزده بو کتابلارین أن آدلیمی تبریز مزارلیقلارین تانیتدیران «روضات‌الجنان و جنات‌الجنان» آدلی بیر کتابدیر. بو کتابین یازاری تبریزلی حافظ حسین ابن کربلایی اؤز کتابیندا تبریزین مزارلیقلاری اؤزللیکله قوتسال شیخ‌لار و پیرلرین مزارلارین آراشدیریب تانیتدیرمیشدیر. تانیدیغیم قدر زنگانین اوچ مزارلیق و تبریزین دقیق بیلمیرم نئچه بؤیوک و اسکی مزارلیقلاری وار. بو مزارلیقلاری سئیر ائتدیگیمیزده نئچه یوز ایل، بلکه مین ایلدن بری، بو شهرده یاشاییب بورایا کیملیک وئریب بورادا اؤلنلری دوشونوروک. ابن کربلایی‌نین کتابین اوخودوغوموزدا دا تبریزین نئچه مین ایلدن بری بو شهرده یاشاییب، باسدیریلدیقلاری مزارلیقلارین بئله یوخ اولدوغو خالقین دوشوندوکده، بو توز-توپراغا قاریشمیش انسانلارین تاریخی بیر افسانه‌یه چئوریلمک دویغوسو روحوموزو داریخدیریر.
باشقا بیر یازی: اینسان حوقوقلاری عوموم دونیوی‌دیرمی؟
مزارلیقلارین آرکئولوژیک اؤنملری ده وار. بو ساحه‌ده هامی‌سیندان داها اسکی و داها ا‌ؤنملی‌سی تبریزین گؤی مسجدی‌نین آرخاسینداکی یئر آلتیندا تاپیلان، دمیر عصریندن قالان مزارلیقدیر. بو مزارلیق ایندی «دمیر عصرین موزه‌سی» آدی‌ایله بیر موزه کیمی گؤزوموزون اؤنونه سرگی‌له‌نمیشدیر. بو موزه-مزارلیغا باخاندا تبریزین افسانه‌لرده ده بئله قیده آلینمایان تاریخی باشیمیزی فیرلادیر. بونلار کیم ایمیش‌لر؟ کیملیک‌لری نه ایمیش؟ نئجه یاشاییرمیش‌لار…؟؟؟ کئشکه! آه کئشکه بونلارین بیریسی ایله بیر دانیشا بیلسه‌یدیم! اونلار چوروموش گؤوده‌لری و ازیلیب- اریمیش اینجه‌لیب بیر ناخیشا دؤنن سوموک‌لری ایله توپراق اوزرینه یازیب‌لار تبریزین تاریخینی، آما یازیق‌لار اولسون کی، بیز بو یازیدان بیر شئی اوخویا بیلمیریک. نه قدر اوخویا بیلمه‌سک ده بو مزارلیقدان آذربایجان موزه‌سینه داشینیب اورادا سرگی‌له‌نن قوجاق-قوجاغا ابدی یوخویا دالان ایکی سئوگیلی‌نین سوموک هئیکل‌لری بؤیوک بیر تاریخ کتابیدیر. باشا-باش سئوگی و عشق دولو انسان حیاتی‌نین ساییلان بیر اؤرنگی.
آذربایجان و تبریزین تام ترسینه، اؤز یئرینده بؤیوک بیر استثنادا وار. بو استثنا جولفا شهریدیر. ائشیتدیگیم قدری ایله جولفا شهرینین اسکیدن مزاری-مزارلیغی یوخوموش. یعنی بورادا اؤلن هئچ کیمسه اورادا باسدیریلمیرمیش، بلکه گؤوده‌سی اؤز کندی، شهری یا ائل-اوباسینا آپاریلیب باسدیریلیرمیش. عجبا! بو قارا دَرنک‌سیز شهرده یاشایان انسانلارین بیر مزارلیقدا یاتاجاق قدر اورتاق تاریخی یوخوموش یعنی؟
[۱] – باخ: ابن کربلایی تبریزی، حافظ حسین، روضات الجنان وجنات الجنان، به تصحیح و تعلیق جعفر سلطان القرائی، بنگاه نشر و ترجمه کتاب، تهران، ۱۳۴۴.
