بو گونلرده میللتچیلیگین پیس شؤهرتی وار. او، بیر چوخ ساوادلی غرب ساکین‌لرینین فیکیرلرینده تهلوکه‌لی بیر ایدئولوگییا کیمی فورمالاشیب. بعضی اینسان‌لار اونو وطن‌پرورلیگین مثبت کیفیتی و بیر اینسانین اؤز وطنینه دویدوغو ضررسیز سئوگی کیمی باشا دوشور. عینی زاماندا، اونلار میللتچیلیگی داردوشونجه‌لی، اخلاق قایدالارینا ضد حساب ائدیرلر و بو فیکیرلرینده اونون عدالت و بشریتله باغلی داها درین عهده‌لیک‌لر اوزه‌ریندن اؤلکه‌یه قارشی کور صداقته تشویق ائتمه‌سینه اساسلانیرلار. ۲۰۱۹-جو ایلین یانوار آییندا آلمان پرئزیدئنتی فرانک-والتئر ایشتاینمایئر اؤلکه‌سینین دیپلوماتیک هئیتین حضرونداکی چیخیشیندا بو فیکری کسکین شکیلده دیله گتیردی: «میللتچیلیک ایدئولوژیک زهردیر».
سون ایل‌لرده، غربده‌کی پوپولیست‌لر بو اخلاقی هیرارشینی(سلسله مراتبی) ترسینه چئویرمک ایسته‌ییردیلر. اونلار فخرله میللتچی‌نین صلاحیتینی ایضاح ائدهرک بیلدیریردیلر کی، او، چوخلوغون ماراق‌لارینی مهاجر آزلیق‌لارا و فرقلی ایدئیالارا صاحب ائلیت‌لره قارشی مدافعه ائتمک سؤزو وئریر. بونونلا بئله، اونلاری تنقید ائد‌نلر اؤز فیکیرلرینده بدخواه میللتچیلیک و دیرلی میللتچیلیک آراسیندا معین اولونموش فرقه اساسلانیرلار. کئچن ایلین (۲۰۱۸) نویابریندا فرانسه پرئزیدئنتی امانوئل ماکرون اؤزونو میللتچی کیمی تصویر ائد‌ن آمریکا بیرلشمیش ایشتات‌لاری پرئزیدئنتی دونالد ترامپی نظرده توتاراق اوستواؤرتولو شکیلده «میللتچیلیک وطن‌پرورلییه خیانت‌دیر» فیکرینی بیلدیریب.
وطن‌پرورلیک و میللتچیلیک آراسینداکی گئنیش یاییلمیش فرق‌لردن بیری، عالیم‌لر طرفیندن عکس ائتدیریلن بوتون وطنداش‌لاری مدنی منشأ‌لرینی نظره آلمایاراق، عمومیلیکده، میللتین فردی حساب ائد‌ن «وطنداش» میللتچیلیگی ایله کؤک و دیلین معینلشدیردیگی میللی کیملیک نتیجه‌سینده فورمالاشان «ائتنیک» میللتچیلیگی‌نین قارشیلاشدیریلماسیدیر. ایندییه‌دک، یاخشی وطنداش وطن‌پرورلیگی ایله پیس ائتنیک میللتچیلیک آراسینداکی معینلشدیریلمه‌سی چتین اولان سرحدی چکمک جهدلری هر ایکیسینین اورتاق کؤک‌لره صاحب اولماسی فاکتورونو گؤزدن قاچیریر. وطن‌پرورلیک میللتچیلیگین بیر نوعودور. اونلار ایدئولوژیک قارداش‌لاردیر، اوزاق قوهوم‌لار یوخ.
ماهیت اعتباری ایله میللتچیلیگین بوتون فورمالاری ایکی عینی پرنسیپی بؤلوشور: بیرینجیسی اودور کی، اورتاق تاریخ و گله‌جک سیاسی طالعه صاحب اولاراق برابرحقوقلو وطنداش‌لارین بیر قروپو کیمی باشا دوشولن میللتین فردلری دؤولتی ایداره ائتمه‌لیدیر، ایکینجی ایسه، اونلارین بونو میللتین ماراق‌لاری نامینه ائتمه‌لی اولمالیسیدیر. بئله‌لیکله، میللتچیلیک مستملکه(استعماری) ایمپئرییالاریندا و بیر چوخ سولاله‌یه اساسلانان شاهلیق‌لاردا خاریجی قوه‌لرین – یعنی باشقا میللت‌لرین نماینده‌لرینین دؤولتی ایداره ائتمه‌سینه قارشیدیر. او، هم ده چوخلوغون احتیاج و پرسپئکتیولرینی نظره آلمایان ایداره‌چی‌لره قارشی دا عکس مؤوقع توتور.
سون ایکی عصرده میللتچیلیک دیگر سیاسی ایدئولوگییالارلا هر بیچیمده بیرلشدی. اون دوققوزونجو عصرین آوروپا و لاتین آمریکاسیندا لیبئرال میللتچیلیک گلیشدی. موحاریبه‌لرآراسی دؤورده ایتالیا و آلمان‌دا فاشیست میللتچیلیگی اوستونلویو اله آلدی. مارکسیست میللتچیلیگی ایسه ۲-جی دونیا موحاریبه‌سیندن سونرا «اوچونجو دونیا – قلوبال جنوب»دا یاییلان آنتی-موستملکه (ضد استعماری) حرکات‌لارینی داها دا قیزیشدیردی. بو گونلرده، دئمک اولار کی، هر کس – هم سولچو، هم ده ساغچی‌لار میللتچیلیگین یوخاریدا قید اولونان ایکی اساس پرنسیپینین مشروعیتینی قبول ائدیر. بو، میللتچیلیگی دؤولت مشروعیتی‌نین دیگر دکترین‌لری ایله قارشیلاشدیردیقدا داها آیدین گؤرونور. تئوکراسی‌لرده (دین حاکیمیتی) دؤولت واتیکان و عرب خیلافتینده اولدوغو کیمی تانری آدیندان ایداره اولونمالیدیر. سولاله‌یه اساسلانان شاهلیق‌لاردا (مثلاً، سعودی عربیستان) بیر عائله دؤولته صاحیب اولور و اونو ایداره ائدیر. سووئت سوسیالیست جومهوریت‌لری ایتتیفاقیندا ایسه دؤولت صینفین(طبقه‌نین) آدیندان ایداره ائدیلیردی: دونیا زحمتکش‌لری (پرولئتار اینتئرناسیونالیزم).
سووئت ایتتیفاقی سقوطوندان بری دونیا میللتچی پرنسیپ‌لره اساسلاناراق ایداره اولونان میللی دؤولت‌لردن عبارت‌دیر. میللتچیلیگی یالنیز سیاسی حقوقلا عینیلشدیرمک میللتچیلیگین ماهیتینی سهو باشا دوشمک و اونون تقریباً بوتون معاصر سیاسی ایدئولوگییالاری، او جمله‌دن لیبئرال و مترقی اولانلاری نئجه دریندن فورمالاشدیردیغینی نظره آلماماق دئمک‌دیر. او، دموکراسی، سوسیال دؤولت و اجتماعی تحصیل کیمی تاسیسات‌لاری ایدئولوژیک تمل ایله تامین ائتمیشدیر. بئله کی، بونلارین هامیسینا اورتاق مقصد و قارشیلیقلی عهده‌لیک حیسسینه صاحب اولان واحید شکیلده بیرلشمیش اینسان‌لارین آدیندان حاق قازاندیریلیب. میللتچیلیک نازیست آلمانی و ژاپن ایمپئرییاسینی گئری اوتورتماغا کؤمکلیک گؤسته‌ر‌ن اساس قوه‌لردن بیری ایدی و میللتچی‌لر ده اؤز نؤوبه‌سینده بشریتین بؤیوک بیر حیصه‌سینی آوروپانین موستملکه حؤکمرانلیغیندان آزاد ائتدیلر.
میللتچیلیک معاریفلندیریجی تحصیل واسطه‌سی ایله معاصر سیاستدن اوزاقلاشدیریلماسی مومکون اولان ایرراسیونال(غیر عقلانی) فیکیر دئییلدیر. او، معاصر دونیانین تمل پرنسیپ‌لریندن بیریدیر و اونو تنقید ائد‌نلرین اعتراف ائتدیگیندن داها گئنیش شکیلده قبول اولونور. آمریکا بیرلشمیش ایشتات‌لاریندا کیم فرانسه سویلولاری (نجیب‌زاده‌لری، اشرافی) طرفیندن ایداره اولونماغا راضی اولاردی؟ نیجریه‌ده کیم جمعیت اؤنونده بریتانیالی‌لاری گئری قاییتارمالاری اوچون سسله‌یردی؟ بیر نئچه استثنا اولسا دا، بو گونلرده هامیمیز میللتچی‌ییک.
میللت دوغولور
میللتچیلیک نسبتا سون زامان‌لارین ایختیراعی‌دیر. ۱۷۵۰-جی ایلده نهنگ چوخ‌میللتلی ایمپئرییالار – اتریش، بؤیوک بریتانیا، چین، فرانسه، عثمانلی، روسیه و ایسپانیا دونیانین اکثر حیصه‌لرینی ایداره ائدیردی. لاکین داها سونرا ۱۷۷۵-جی ایلده آمریکا، ۱۷۸۹-جو ایلده ایسه فرانسه اینقیلابی باش وئردی. میللتچیلیگین دکترینی – یعنی میللی سوییه‌ده معین اولونموش اینسان‌لارین آدیندان ایداره‌ائتمه تدریجا بوتون دونیایا یاییلدی. نؤوبتی ایکی عصر بویونجا ایمپئرییالار آرد-آردا میللی دؤولت‌لره پارچالاندی. ۱۹۰۰-جو ایلده یئر کوره‌سینین تقریباً ۳۵%-ی میللی دؤولت‌لر طرفیندن ایداره اولونوردوسا، ۱۹۵۰-جی ایله قدر بو گؤستریجی آرتیق ۷۰%-ا چاتمیشدی. بو گونلرده سولاله‌یه اساسلانان شاهلیق‌لار و تئوکراسی‌لر عمومیلیکده یالنیز ۶% تشکیل ائدیر.
میللتچیلیک هارادان عمله گلدی و نیه بو قدر مشهورلاشدی؟ اونون کؤک‌لری ائرکن معاصر آوروپایا گئدیب چاتیر. بو دؤورده – تقریباً ۱۶-جی-۱۸-جی عصرلرده آوروپا سیاستی گئتدیکجه مرکزله‌شن بوروکراتیک دؤولت‌لر آراسینداکی شیددتلی محاربه‌لرله کاراکتریزه اولونوردو. ۱۸-جی عصرین سون‌لارینا قدر بو دؤولت‌لر اؤز اراضی‌لرینده اجتماعی محصول‌لارین اساس تأمیناتچی‌سینا چئوریله‌‌رک دیگر قوروم‌لاری (مثلاً، کلیسالاری) بؤیوک اؤلچوده عوض ائتمیشدیلر و موستقیل سویلو قوروپ‌لار کیمی حاکمیتین رقابت مرکزلرینی یا آرادان قالدیرمیش، یا دا اؤز الي ايله تعيين ائتمیش‌ديلر(سئچکی اولمادان اؤز هئیتینه یئنی عضو داخیل ائتمک، دست‌نشانده). بونلاردان علاوه، حاکمیتین مرکزلشمه‌سی هر اؤلکه داخیلینده ان آزیندان تحصیللی کوتله آراسیندا واحید دیلین یاییلماسینا تکان وئردی و یئنی-یئنی میدانا چیخان، داها سونرا ایسه دؤولت مسئله‌لرینه قاریشماقدا ماراقلی اولان وطنداش جمعیتی تشکیلات‌لاری اوچون اورتاق دقت مرکزی یاراتدی.
آوروپانین رقابتلی و محاربه‌یه میللی چوخ‌دؤولتلی سیستئمی، ایداره‌چی‌لری اؤز اهالی‌لریندن داها چوخ وئرگی آلماغا و حربی ساحه‌ده سیرادان وطنداش‌لارین (ساده خالق کوتله‌لرینین) رولونو داها دا گئنیشلندیرمه‌یه مجبور ائتدی. بو دا، اؤز نؤوبه‌سینده، عادی وطنداش‌لارا اؤز ایداره‌چی‌لریندن داها چوخ سیاسی ایشتیراک حقوقو، قانون قارشیسیندا برابرلیک و اجتماعی محصول‌لارین داها یاخشی تأمیناتینی طلب ائتمک ایمکانی وئردی. نتیجه‌ده یئنی آنلاشما میدانا گلدی: بئله کی، رهبرلر ایداره‌چیلیکده اهالینین ماراق‌لارینی نظره آلمالیدیرلار و اونلار بئله ائتدیگی مدتجه حاکمیته تابع اولانلار ایداره‌چی‌لره سیاسی صداقتله، عسگر و وئرگی وئرمکله قارشیلیق گؤستریرلر. میللتچیلیک درحال بو یئنی راضیلیغی اؤزونده عکس ائتدیردی و حاق قازاندیردی. او، بونونلا ایداره‌چی‌لرین و اونلارا تابع اولانلارین عینی میللته منسوبلوغونو و بئله‌لیکله، اونلارین هم اورتاق تاریخی کؤک‌لره صاحب اولماسینی، هم ده گله‌جک سیاسی طالعی بؤلوشمه‌سینی ایفاده ائدیردی. سیاسی ائلیت‌لر اؤز سولاله‌لرینین ماراق‌لاریندان چوخ ساده خالق کوتله‌لرینین ماراق‌لارینین قایغیسینا قالاجاقدیلار.
دؤولتچیلیگین بو یئنی مد‌لی نه‌یه گؤره بو قدر جلب‌ائدیجی اولدو؟ ائرکن میللی دؤولت‌لر – فرانسه، هلند، بیرلشمیش شاهلیق(UK) و آمریکا بیرلشمیش ایشتات‌لاری تئزلیکله، کئچمیش سولاله‌یه اساسلانان شاهلیق و ایمپئرییالاردان داها گوجلو اولدولار. میللتچیلیک ایداره‌چی‌لره، اونلارا تابع اولان اینسان‌لاردان داها چوخ وئرگی آلماق و اونلارین سیاسی صداقتینه آرخالانماق فورصتی وئریردی. بلکه ده ان واجیب مسئله میللی دؤولت‌لرین ایمپئرییالاری دؤیوش میدانیندا مغلوب ائتمک قابیلیتینده اولدوقلارینی ثبوت ائتمه‌لری ایدی. فرانسه اینقیلابی حکومتی طرفیندن اساسی قویولموش عوموم‌دونیا حربی موکللفیتی (عسگرلیک، حربی خیدمت)، میللی دؤولت‌لرین اؤز وطن‌لری اوغروندا دؤیوشمک انگیزه‌سینه صاحب عسگرلردن عبارت بؤیوک اوردولار یاراتماسینا ایمکان وئردی. ۱۸۱۶-جی ایلدن ۲۰۰۱-جی ایله قدر باش وئرن دؤیوش‌لرین ۷۰% و ۹۰% آراسیندا اولان معین بیر حیصه‌سینده میللی دؤولت‌لر ایمپئرییالار و یا سولاله‌یه اساسلانان شاهلیق‌لار اوزه‌رینده غلبه قازانیب.
غربی آوروپانین میللی دؤولت‌لری و آمریکا بیرلشمیش ایشتات‌لاری بین‌الخالق سیستئمین ایداره‌سینی اله آلدیغی زامان دونیانین هر یئریندن ادعالی ائلیت‌لر غربین اقتصادی و حربی گوجو ایله آیاقلاشماق اوچون اونون میللتچی سیاسی مدلینی تکرارلاماغا چالیشدیلار. اولا بیلسین کی، بو مسئله‌ده ان مشهور نمونه ژاپن‌دور. بورادا ۱۸۶۸-جی ایلده بیر قروپ ژاپن سویلولاری ایمپراطورون حاکمیتی آلتیندا مرکزلشدیریلمیش فئودال آریستوکراسی‌سینی(اعیان حاکیمیتینی) دئویردی و ژاپن-و مئیجی اصلاحاتی کیمی تانینان گلیشمه یولو سئچه‌رک معاصر، صنایع‌لشمیش میللی دؤولته چئویردیلر. یالنیز بیر نسیل سونرا ژاپن شرقی آسیادا غرب حربی گوجونه میدان اوخوماغی باجاردی.
حالبوکی میللتچیلیک یالنیز ادعالی سیاسی ائلیت‌لره مراجعت ائتدیگی اوچون گئنیش یاییلمادی. او، هم ده ساده خالق کوتله‌لری اوچون ده جذب‌ائدیجی ایدی، چونکی میللی دؤولت ایسته‌نیلن اوولکی دؤولتچیلیک مدل‌لری ایله موقاییسه‌ده داها یاخشی موبادیله موناسیبت‌لری تکلیف ائدیردی. دؤورونو تاماملامیش سوسیال ایستاتوسا اساسلانان حقوق‌لارین اوزه‌رینه میللتچیلیک بوتون وطنداش‌لارین قانون قارشیسیندا برابرلیگینه وعد وئریردی. سیاسی رهبرلیگی سویلولارلا محدودلاشدیرماق عوضینه او، ساده خالق کوتله‌لریندن چیخمیش ایستعدادلی‌لارا سیاسی کارییئره(مقاما) صاحب اولماق فورصتی وئردی. اجتماعی محصول‌لارین تجهیزاتینی گیلدییا(اصناف بیرلیگی)، کند و دینی موسسه‌لرین عهده‌لیگینه بوراخماق عوضینه میللتچیلیک عمومی محصول آنلاییشینی ایرهلی چکمه پروسئسینه تاب گتیرمک اوچون معاصر دؤولت گوجو مسئله‌سینی تقدیم ائتدی. و ائلیتین مدنیت جهتدن تام فورمالاشمامیش ساده خالق کوتله‌لرینه قارشی نیفرتینی داوام ائتدیرمک عوضینه میللتچیلیک بو اینسان‌لاری سووئرئنلیگین(مستقیللیگین) یئنی منبعی ائدهرک و پوپولیار مدنیتی سیموولیک کایناتین مرکزینه کئچیره‌رک اونلارین ایستاتوسونو ایرهلی چکدی.
میللتچیلیگین فایدالاری
بیر نئچه استثنا ایله بو گونلرده هامیمیز میللتچی‌ییک.
ایداره ائد‌نلر و اولونانلار آراسینداکی میللتچی تأثیرین قاوراندیغی اؤلکه‌لرده اهالی میللتین اؤز عضولرینین بیر-بیرلرینه صداقت و دستک بورجو اولدوغو گئنیش بیر عائله اولماسی ایدئیاسینی معین‌لشدیرمه‌یه جهد ائتدی. یعنی، ایداره‌چی‌لر راضیلاشمانین گئدیشاتی و سونلوغونو اؤز ال‌لرینده ساخلایارکن وطنداش‌لار دونیانین میللتچیلیک نتیجه‌سینده اینکیشافینی خیال ائد‌ن فیکری قوجاقلاییردیلار. بو، سونراکی دؤورده دیگر موثبت اینکیشاف‌لار اوچون تمل رولونو اوینامیشدیر.
بونلاردان بیری دموکراسی‌دیر. حتی دموکراسی میللی کیملیگین دیگر کیملیک‌لری، او جمله‌دن دینی، ائتنیک و قبیله ایجماع‌لاریندا مرکزلشمیش اولانلاری سیخیشدیریب آرادان چیخارماق قابیلیتینده اولدوغو زامان داها دا چیچکلنمیشدیر. میللتچیلیک دموکراسی‌نین سرحددینده دوران کلاسیک سوالا دا جاواب وئرمیشدیر: حاکمیتین اؤلکه‌نی آدیندان ایداره ائتمه‌لی اولدوغو اینسان‌لار کیمدیر؟ میللتین نماینده‌لرینین سس حقوقونو محدودلاشدیراراق و خاریجی وطنداش‌لاری سس‌وئرمه حقوقوندان محروم ائدهرک دموکراسی و میللتچیلیک سارسیلماز بیر ائولی‌لییه قدم قویدو.
عینی زاماندا میللتچیلیک میللتین عضولری(وطنداش‌لار) و غیری-عضولری (اجنبی‌لر) آراسیندا حقوق هیرارشی‌سینین اساسینی قویدوغو زامان او، میللتین اؤز ایچینده ده برابرلیگی ایرهلی چکمک مقصدی گودوردو. میللتچیلیک ایدئولوگییاسی اینسان‌لارین ایستاتوس فرقی اولمادان واحید قروپو تمثیل ائتدیگی فیکرینی اؤزونده احتوا ائتدیگی اوچون او، وطنداش‌لارین قانون قارشیسیندا برابر اولماسینی ایرهلی سور‌ن معاریفلندیرمه ایده‌آلینی گوجلندیردی. باشقا جور دئسک، میللتچیلیک برابرلیک پرنسیپی ایله اورتاق(بیرلیکده یاشاماق) علاقه‌یه گیردی. خصوصی ایله ده آوروپادا سولاله ایداره‌چیلیگیندن میللی دؤولته کئچید تئز-تئز حاکمیتین تمثیلچی فورماسی و قانونلا ایداره‌سینه کئچیدله هارمونییا تشکیل ائدیردی. بو ایلکین دموکراسی‌لر ایلک باشدا بوتون قانونی و سس‌وئرمه حقوق‌لارینی ملکیت صاحبی کیشی‌لرله محدودلاشدیرمیشدی، لاکین زامان کئچدیکجه بو حقوق‌لار میللتین بوتون وطنداش‌لارینا عایید ائدیلدی – مثلاً، آمریکا بیرلشمیش ایشتات‌لاریندا ایلک اول آغ یوخسول کیشی‌لره، داها سونرا ایسه آغ قادین‌لارا و دیگر عرق صاحب‌لرینه.
میللتچیلیک، هم ده معاصر رفاه دؤولت‌لرینین یارانماسینا دا کؤمک ائتمیشدیر. قارشیلیقلی عهده‌لیک حیسسی و اورتاق سیاسی طالع میلتین عضولرینین – حتی مکمل یادلارین– چتین وضعیتده قالدیقلاری زامان‌لاردا بیر-بیرلرینه دستک اولماق ایدئیاسینی کوتله‌ویلشدیردی. ایلک معاصر رفاه دؤولتی ۱۹-جو عصرین سون‌لاریندا آلمان‌دا ایشچی صینفینین بین‌الخالق پرولئتاریات عوضینه آلمان میللتینه صادیقلیگینی تعمین ائتمک مقصدی ایله یارانمیشدیر. حالبوکی آوروپانین اکثر رفاه دؤولت‌لری میللتچی ایستک دؤورلریندن سونرا، اکثرا ۲-جی دونیا محاربه‌سیندن سونرا اورتاق عذاب و فدا حیسسی‌نین اویانماسی ایله باغلی میللی همرای‌لیک اوچون چاغیریش‌لارا جاواب اولاراق، یارانمیشدیر.
قانلی شوعارلار
بونونلا بئله، تاریخ اوخویان هر کسین بیلدیگی کیمی میللتچیلیگین، هم ده قارانلیق طرفی ده واردیر. میللته صداقت باشقالارینین – اجنبی‌لر و دئییله‌نه گؤره، صادق اولمایان یئرلی آزلیق‌لارین پیس گؤرونمه‌سینه سبب اولا بیلر. قلوبال شکیلده میللتچیلیگین اینکیشافی محاربه‌لرین داها تئز-تئز یارانماسینا سبب اولموشدور: سون ایکی عصر عرضینده، اؤلکه‌ده ایلک میللتچی تشکیلاتین اساسینین قویولماسینین همین اؤلکه‌نین تام میقیاسلی محاربه ایله قارشیلاشماسینداکی ایللیک احتیمال آرتیمی ایله علاقه‌سی واردیر. بو آرتیم ۱.۴%-ا برابردیر. (۱.۱%-دن ۲.۵%-ا)
معاصر دؤولت‌لرین تقریباً اوچده بیری ایمپئرییا اوردولارینا قارشی موستقیللیک اوچون باش وئرن میللتچی محاربه‌لر نتیجه‌سینده میدانا گلمیشدیر. یئنی میللی دؤولت‌لرین یارانماسی، هم ده تاریخین ان غدار ائتنیک تمیزله‌مه‌لری ایله مشایعت اولونموشدور. بو تمیزله‌مه‌لر، عمومی اولاراق، میللته صداقتسیزلیکده و دشمن‌لرله علاقه یاراتماسیندا شوبهه‌لی بیلینن آزلیق‌لارا قارشی باش وئرمیشدیر. ۱-جی دونیا محاربه‌سیندن اول باش وئرمیش ایکی بالکان محاربه‌سی زامانی یئنیجه موستقیللیک قازانمیش بلغارستان، یونان و صربستان عثمانلی ایمپئرییاسینین آوروپا حیصه‌لرینی اؤز آرالاریندا بؤلوشدورموش و بو زامان یئنی سرحدلر بویونجا یاشایان میلیون‌لارلا موسلمانی ایمپئرییانین دیگر حیصه‌لرینه قووموشدور. داها سونرا ۱-جی دونیا محاربه‌سی زامانی عثمانلی حاکمیتینین آدی ائرمنی مولکی شخص‌لرین کوتله‌وی اؤلدورولمه‌سی ایله حاللاندی. ۲-جی دونیا محاربه‌سی زامانی هیتلئرین بولشئویزمین اینکیشافینا سبب اولماقدا گوناهلاندیردیغی و بونو آلمان ایمپئرییاسینین شرقی آوروپادا پلان‌لاری تهلوکه اولاراق گؤردویو یهودی‌لری تحقیر ائتمه‌سی سوندا کوتله‌وی قیرغین (هولوکاست) ایله نتیجه‌لندی. بو محاربه باشا چاتدیقدان سونرا میلیون‌لارلا آلمان مولکی شخص یئنیدن قورولموش چک اوسلواکی و لهستان دؤولت‌لریندن قووولدو. و ۱۹۴۷-جی ایلده هندوستان و پاکستان مستقیل دؤولت‌لره چئوریلن زامان چوخ‌سایلی هیندو و مسلمان اجتماعی زوراکیلیقلا قتله یئتیریلدی. ائتنیک تمیزله‌مه‌لر، اولا بیلسین کی، میللتچی زوراکیلیغین ان پیس و عینی زاماندا ان نادیر راستلانان فورماسیدیر. داها چوخ باش وئر‌نلر ایسه وطنداش محاربه‌لری، میللتچی آزلیق‌لارین مؤوجود دؤولتدن آیریلماق جهدلری ایله باغلی و یا یئنی یارانمیش مستقیل دؤولته حؤکمرانلیق ائتمک اوچون ائتنیک قروپ‌لار آراسیندا باش وئرن دؤیوشلردیر. ۱۹۴۵-جی ایلدن بری ۳۱ اؤلکه سئپئراتیزم(آیریلما چالیشمالاری) نتیجه‌سینده میدانا گلن زوراکیلیق‌لارلا، ۲۸ اؤلکه ایسه میللی حکومتین ائتنیک ترکیبی ایله باغلی سلاحلی مقاومتله اوزلشمیشدیر.
اینکلوزیو(قاپساییجی) و ائکسکلوزیو(اینحیصاری)
میللتچیلیگین زوراکیلیغا مئیلی اولماسینا باخمایاراق، بو زوراکیلیق غیری-برابر بؤلونموشدور. بیر چوخ اؤلکه‌لر میللی دؤولته چئوریلدیکدن سونرا صلح‌سئور مؤقع توتماقدا داوام ائتمیشدیر. بونون نه‌یه گؤره باش وئردیگینی باشا دوشمک ایداره‌ائدیجی کوالیسیون‌لارین(ایتیفاق‌لارین، بیرلشمه‌لرین) نئجه میدانا گلدیگینه و میللتین سرحدلرینین نئجه قورولدوغونا دقت یئتیرمه‌یی طلب ائدیر. بعضی اؤلکه‌لرده چوخلوق‌لار و آزلیق‌لار ایلک باشدان میللی حاکمیتین ان یوکسک مرتبه‌لرینده تمثیل ائدیلیر. مثلاً سوئیس فرانسیزجا، آلمانجا و ایتالیانجا دانیشان قروپ‌لاری معاصر دؤولتین اساسی قویولدوغوندان بری (۱۸۴۸) هئچ کیمین شوبهه ائتمه‌دیگی داواملی گوج پایلاشما ایتیفاقی شکلینده بیرلشدیردی. بونا اویغون اولاراق سوئیسده میللتچی موذاکیره‌لر بو اوچ دیل قروپونون هامیسینی میللی عائله‌نین دیرلی و برابر عضولری کیمی جانلاندیریر. سوئیس تاریخینده ایندییه‌دک هئچ واخت فرانسیزجا و یا ایتالیانجا دانیشان آزلیق‌لار طرفیندن سئپئراتچیلیق جهدلری اولمامیشدیر.
حالبوکی دیگر اؤلکه‌لرده دؤولت خصوصی بیر ائتنیک قروپون ائلیت‌لری طرفیندن اله کئچیریلمیشدیر و اونلار دیگر قروپ‌لارین سیاسی گوج‌لرینی ال‌لریندن آلماق مقصدی گودموشلر. بو، یالنیزجا پارانوید دؤولت ائلیت‌لری طرفیندن حیاتا کئچیریلن ائتنیک تمیزله‌مه‌لری دئییل، هم ده دؤولتده مشروعییتین چاتیشمادیغینی حیسس ائد‌ن خاریجی قروپ‌لار طرفیندن سئپئراتیزم و وطنداش محاربه‌سینین باش وئرمه حال‌لارینی دا آرتیریر، چونکی بو قروپ‌لار همین چاتیشمازلیغین اؤزونوایداره‌نین میللتچی پرنسیپینی پوزدوغونو دوشونورلر. بو سئناریونون افراط نمونه‌سینه معاصر سوریه دؤولتینی میثال گؤسترمک اولار: پرئزیدئنتلیک، ناظیرلر کابینئتی، اوردو، گیزلی سئرویس و بوروکراسی‌نین داها یوکسک سوییه‌لری – بونلارین هامیسی اهالینین یالنیز ۱۲%-دن عبارت اولان علوی‌لرین حاکمیتی آلتیندادیر. بئله‌لیکله، سوریه‌نین سوننی عرب چوخلوغونون اکثر عضولرینین یاد قایدا حساب ائتدیکلرینه قارشی اوزون مدت ووروشماغا و وطنداش محاربه‌سی میدانا چیخارماسینا ایستکلی اولماسی هئچ کیمه تعجبلو گؤرونمه‌مه‌لیدیر.
معین بیر اؤلکه‌ده حاکمیت یاپیلاندیرماسی‌نین(پیکربندیسی‌نین) داها اینکلوزیو، یوخسا ائکسکلوزیو ایسیتقامتده اینکیشاف ائتمه‌سی معاصر میللی دؤولت‌لرین یوکسلیشیندن اووله تصادف ائد‌ن تاریخی مسئله‌دیر. اینکلوزیو ایداره‌ائدیجی بیرلشمه‌لر، مووافیق اولاراق احاطه‌ائدیجی میللتچیلیک، مرکزی و بوروکراتیک اوزون‌موددتلی دؤولتچیلیک تاریخینه صاحب اؤلکه‌لرده یارانماغا داها مئیل‌لی اولموشدور. بو گونلرده بئله دؤولت‌لر اهالیسینی اجتماعی محصول‌لارلا داها یاخشی تعمین ائتمک قابیلیتینه مالیکدیر. بو، اونلاری ایتیفاق یولداشی کیمی اؤز سیاسی صداقتینی ائتنیک، دینی و قبیله باشچی‌لاریندان دؤولته طرف چئویرن و بئله‌لیکله، داها موختلیف ایتیفاق‌لارین میدانا گلمه‌سینه سبب اولان عادی وطنداش‌لار اوچون داها جلب‌ائدیجی وضعیته گتیریر. مرکزلشدیریلمیش دؤولتچیلیگین اوزون تاریخی، هم ده واحید دیلین قبولونو دا میدانا گتیرمیشدیر و بو، یئنیدن ائتنیک بؤلونمه‌لر آراسیندا سیاسی ایتیفاق‌لار یارانماسینی داها آسان ائدیر. نتیجه‌ده، وطنداش جمعیتینین نیسبتا داها ائرکن اینکیشاف ائتدیگی دؤولت‌لرده (سوئیسده اولدوغو کیمی) اورتاق ماراق‌لاری ایرهلی چکن چوخ‌ائتنوس‌لو ایتیفاق‌لار یارانماغا داها میللی اولموشدور و بو، سوندا چوخ‌ائتنوس‌لو ایداره‌ائدیجی ائلیت‌لرین و داها احاطه‌ائدیجی میللی کیملیک‌لرین میدانا گلمه‌سینه سبب اولور.
داها یاخشی میللتچیلیگین اساسینی قویماق
تأسف کی، بو درین تاریخی کؤک‌لرین وئردیگی معنی‌یه گؤره، اینکیشاف ائتمکده اولان دونیانین بیر چوخ حیصه‌سینده اولدوغو کیمی اؤلکه‌نین مؤوجودلوغو اوچون لازیمی شرایط چاتیشمادیقدا اینکلوزیو ایداره‌ائدیجی ایتیفاق‌لاری ایرهلی چکمک، خصوصاً ده گلمه‌لر اوچون کیفایت قدر چتین‌دیر. غربده‌کی حکومت‌لر و دونیا بانکی کیمی بین‌الخالق تشکیلات‌لار بئله شرایطین یارانماسینا حکومت‌لرین اجتماعی محصول‌لاری تجهیز ائتمک قابیلیتینی آرتیرماق، وطنداش جمعیتی تشکیلات‌لارینین اینکیشاف ائتمه‌سینه تکان وئرمک و دیل اینتئقراسییاسینا(هامیا معین بیر دیلین اؤیره‌دیلمه‌سینه) تشویق ائتمک کیمی اوزون‌موددتلی سیاست‌لر یئریتمکله کؤمک ائده بیلرلر. لاکین بئله سیاست‌لر دؤولتی گوجلندیرمه‌لیدیر، اونلارین فعالیتینه مانع اولماق و یا اونلارین وظیفه‌لرینی یئرینه یئتیرمک مقصدی گودمه‌مه‌لیدیر. بیرباشا خاریجی کؤمک میللی حکومت‌لرین مشروعیتینی دستکله‌مک عوضینه ضعیفله‌ده بیلر. افغانستان‌دا ۲۰۰۶-۲۰۱۵ ایل‌لر آراسیندا آسیا فوندو طرفیندن حیاتا کئچیریلن سورغولارین تحلیلی گؤستریر کی، افغان‌لار، اجنبی‌لرین اونلارین اراضی‌لرینده اجتماعی محصول‌لارین تجهیزاتی اوچون حاضیرلانمیش لاییحه‌لره ایسپونسورلوق ائتمه‌سیندن سونرا طالبانین زوراکیلیغینا داها موثبت یاناشماغا باشلادی.
آمریکا بیرلشمیش ایشتات‌لاری و بیر چوخ دیگر قدیم دموکراسی‌لرده اینکلوزیو ایداره‌ائدیجی ایتیفاق و میللی کیملیک‌لرین اینکیشاف پروبلئم‌لری فرقلیدیر. بو اؤلکه‌لرده مرکز سول پارتی‌لری مهاجرت و آزاد تجارتی دستکله‌مه‌یه باشلایان زامان آغ‌دریلی ایشچی صینیف‌لرینین طبقه‌لری بو پارتی‌لری ترک ائتدی. آغ‌دریلی ایشچی صینیف‌لری، همچینین آغ‌دریلی‌لری، هئتئروسئکسوال(اوزگه جینسه ماییل اولان)لاری و کیشی‌لری اینکیشافین دوشمنی کیمی قلمه وئررکن عینی زاماندا موختلیفلیگی مدافعه ائد‌ن لیبئرال ائلیت‌لر طرفیندن مدنی مارژیناللاشماغا(حاشیه‌نشینی) معروض قالمالارینا حیددتله‌نیرلر. آغ‌دریلی ایشچی صینیف‌لری اوچون پوپولیست میللتچیلیک داها جلب‌ائدیجی ایدی، چونکی او، همین صینیف‌لرین ماراق‌لارینی اؤنجه‌لیکلی حساب ائتمه‌سی، اونلاری خاریجدن گلن موهاجیر و یا آشاغی گلیرلی ایشچی‌لرله رقابتده قوروماغی و اونلارین میللی مدنیتده‌کی مرکزی و یوکسک یئرینی برپا ائتمه‌یی وعد ائدیر. پوپولیست‌لر، ایلک نؤوبه‌ده، میللتین اساس عضولرینین دؤولت طرفیندن قایغیسینا قالینماسی اوچون هئچ بیر ایدئیا کشف ائتمه‌لی اولمامیشدیلار.
بو وطنداش‌لارین یاد حیسس ائتمه‌سی پروبلئمینی و اونلارین غضبینی آرادان قالدیرماق هم مدنی، هم ده اقتصادی حل یول‌لاری طلب ائد‌ه‌جکدیر. غرب حکومت‌لری بوتون عرق، دین و صینیف‌لره داخیل اولان اینسان‌لارا خئییر وئره‌جک اجتماعی محصول لاییحه‌لری حاضرلامالیدیر، بونا گؤره ده ائتنیک و سیاسی طرفدارلیغین(فرق قویماغین) زهرلی قاورامیندان چکینمه‌لیدیرلر. ایشچی صینفینی، اقتصادی جهتدن مارژیناللاشمیش اهالینی اینان‌دیریرلار کی، اونلار اؤز توپلوم‌لارینین غضبه اساسلانان، آنتی‌مهاجر پوپولیزمه مراجعتینی آزالتماق یولوندا اوزون مسافه قطع ائده بیله‌جک داها زنگین، رقابت‌جیل گنج وطنداش‌لارین همرای‌لیگینه آرخالانا بیلر. بو، اینکلوزیو میللتچیلیگین یئنی فورماسی ایله هارمونییا تشکیل ائتمه‌لیدیر. آمریکا بیرلشمیش ایشتات‌لاریندا ضیالی تاریخچی مارک لیللا کیمی لیبئرال‌لار و سیاسی عالیم فرانسیس فوکویاما کیمی ملایم (معتدل) محافظه‌کارلار بو یاخین‌لاردا بئله بیر میللی حئکایه‌نی نئجه قورماق لازیم اولدوغونو ایضاح ائتدی: بو گونلرده ترقی‌پرور اینسان‌لار و پوپولیست میللتچی‌لر طرفیندن ائدیلدیگی کیمی آغ‌دریلی اینسان‌لاری آزلیق‌لارین ایتیفاق‌لارینا قارشی قیزیشدیرماق عوضینه هم چوخلوق، هم ده آزلیق‌لارین اورتاق ماراق‌لارینی وورغولایاراق اونلاری اؤزونده عینی درجه‌ده احاطه ائتمک یولو ایله.
هم اینکیشاف ائتمیش، هم ده اینکیشاف ائتمکده اولان دونیادا میللتچیلیک بورادا قالماقدادیر. حال-حاضیردا بین‌الخالق دؤولت سیستئمینه اساسلانماق اوچون باشقا پرنسیپ یوخدور. (مثلاً، اونیوئرسال کوسموپولیتیزم غرب اونیوئرسیته‌لرین فلسفه کورسی‌لری خاریجینده چوخ آز آلیشا (دیره) صاحبدیر.) و آوروپا ایتیفاقی کیمی ترانس‌میللی(فراملی) تشکیلات‌لار طرفیندن میللی حکومت‌لرین رفاه و مدافعه کیمی اؤزلرینه پوپولیار مشروعیت الده ائتمک فرصتی وئرن اساس وظیفه‌لرینین قبول ائدیلیب-ائدیلمه‌یه‌جه‌یی آیدین دئییلدیر.
هم قدیم، هم ده معاصر میللی دؤولت‌لر اوچون چتینلیک، ایداره ائد‌ن و ایداره اولونان آراسیندا اونلاری بیر-بیرینه باغلایان اینکلوزیو ایتیفاق‌لار یاراتماقلا – و یا یئنیدن قورماقلا – میللی موقاویله‌لری یئنیله‌مکدیر. پوپولیار میللتچیلیگین ضررسیز فورمالاری سیاسی ایشتیراک نتیجه‌سینده میدانا گلیر. بونلار نه یوخاریدان ایدئولوژیک تنظیم‌له‌مه ایله، نه ده وطنداش‌لارا نه‌یی اونلارین اصل ماراق‌لاری کیمی قبول ائتمه‌لی اولدوقلارینی اؤیرتمه‌یه جهد ائتمه ایله اینسان‌لارا قبول ائتدیریله بیلمز. میللتچیلیگین داها یاخشی فورمالارینی تانیتماق اوچون لیدئرلر داها یاخشی میللتچی اولمالی و بوتون اینسان‌لارین ماراق‌لارینا دقت یئتیرمه‌یی اؤیره‌نمه‌لیدیر.
چئویرن: فرید قوربانوو
قایناق: میللیت آراشدیرمالار مرکزی
