«میللی حکومت گونئی آذربایجاندا سانکی بیر ایل دئییل، یاریم عصر فعالیتده اولموش، نهنگ ایش‌لر گؤرموشدو».
غرب مطبوعاتیندا او ایللرده گئدن بیر قزئتده یازیدان…
1320-جی ایلده ایراندا رضا پهلوی رئژیمی تامام چؤکمه‌یه باشلامیشدی. او زامان پهلوی رئژیمی‌نین آرخاسیندا دوران انگلیس و آمئریکا بیرلشمیش دؤولتلرینین باشی ایکینجی دونیا ساواشینا قاریشمیشدی. “پهلوی رئژیمی‌نین فسادلاریندان بیری ده اؤلکه‌نین باشدان-باشا آجلیق و سفالت ایچینده تامامی ایله محو اولماسی پروسئسی ایدی. محض بو مقامی تعقیب ائد‌ن آذربایجان تورک‌لری آیاغا قالخاراق اؤزلرینین میللی حکومت‌لرینی قورماغا باشلادیلار. ستارخان و شیخ محمد خیابانی حرکات‌لاریندا اولدوغو کیمی، سید جعفر پیشه‌وری ده اساس ایستراتژی هدف کیمی میللی بوتونلوک تاکتیکاسینا اوستونلوک وئرمیشدیر”.
1324-جی ایلین شهریورینده داها اؤنجه‌لر خیابانی‌نین تاسیس ائتدیگی دئموکرات فیرقه‌سی آذربایجانین تانینمیش دئموکرات‌لاردان بیر قروپو آدف-نی برپا ائتدیلر. باشدا سید جعفر پیشه‌وری اولماقلا آدف-نین یارادیلماسی حاقیندا بیانات وئریلدی.
بو مؤحتشم پروسئس دئموکراتیک جمعیت اوغروندا خالق موباریزه‌سینده یئنی صحیفه‌لر آچدی.
بو حکومتی قوروماق اوچون ۸۰ مین نفرلیک فدایی اوردوسونون یارادیلماسینا باشلانیلدی. میللی پول واحیدینین دؤورییه‌یه بوراخیلماسی، میللی حکومتین بایراغی‌نین و مارشی‌نین تصدیق اولونماسی، میللی دیلده تحصیلین واجیبلیگی، مدنیت و علمی مرکزلرین یارادیلماسی س. ج. پیشهورینین رهبرلیگینده باش وئرمیش چوخ مؤحتشم بیر تاریخی حادثه اولدو.
میللی حکومت آذربایجانین سوسیال-اقتصادی ترقیسینه یول آچدی، اجتماعی-سیاسی دوروم دییشدی، منفور پهلوی رئژیمی‌نین میللی ظلمونون نتیجه‌لرینی لغو ائتدی، آذربایجانلی‌لارین وارلیغینی بیر داها تثبیت ائتدی. ایل‌لر اوزونو میللی و معنوی حقوق‌لاری ال‌لریندن آلینمیش و فارس میللتچی‌لری طرفیندن دؤولت سوییه‌سینده تعقیب‌لره معروض قالان آذربایجان تورک‌لری حاق ائتدیکلری آزادلیغا قوووشدولار.
چوخ واخت ایران، کئچمیش سووئت سوسیالیست رئسپوبلیکالاری ایتتیفاقی و غرب دؤولتلرینین علمی مرکزلری سید جعفر پیشهورینین رهبرلیگینده قورولان میللی حکومتین وار اولماسینی موختلیف فورما و مضموندا قصداً ساختالاشدیریر.
محض همین حکومت ایرانین داخیلینده آذربایجانین میللی موختاریت حقوقونو برپا ائده‌‌رک آنا دیل‌لریندن محروم قالمیش آذربایجانلی‌لارین اؤز دیلینده دانیشمالاری، یازیب-اوخومالاری اوچون شرایط یاراتدی. مکتب‌لرده آنا دیلینده درس‌لرین کئچیریلمه‌سینی تامین ائتدی. ساوادسیزلیغین کؤکونو کسمک اوچون قطعی آددیم‌لار آتدی. فهله‌لر اوچون ایش قانونو، قادین‌لار اوچون کیشی‌لرله برابر حقوق‌لار، بوتون اؤلکه‌ده اهمیتی اولان تورپاق اصلاحاتی حیاتا کئچیریلدی. اؤلکه‌ده میثلی گؤرولمه‌میش امن-آمانلیق و آبادلیق ایش‌لرینه باشلاندی. گونئی آذربایجاندا گؤرولن دئموکراتیک تدبیرلری، حتی دونیانین بیر سیرا مطبوعاتی دا تصدیق ائدیردی. واشینگتندا چیخان “middle east” ژورنالی میللی حکومتین اصلاحات‌لاری حاقدا یازیردی: “عصیانچی‌لارین رهبری و یئنی رئژیمین باش ناظری پیشه‌وری دقیق و تأثیرلی تشببوثله بیر سیرا چوخ لازیمی اصلاحات‌لار کئچیردی. بونلار تورپاق اصلاحاتیندان، فهله‌لرین وضعیتینین یاخشیلاشدیریلماسی، اجتماعی ایش‌لرین و معاریف ایش‌لرینین اینکیشافی تدبیرلریندن عبارت ایدی”.
غرب مطبوعاتی ایسه دفعه‌لرله یازمیشدی کی، پیشهورینین رهبرلیک ائتدیگی میللی حکومت ایل عرضینده، سانکی گونئی آذربایجاندا یاریم عصرلیک فعالیت گؤسترمیشدیر.
اؤلکه‌ده آپاریلان اصلاحات‌لارلا علاقه‌دار میللی حکومت موافق قورولوش‌لارین یارادیلماسینا باشلادی؛ ارضی قانون، امک حاقیندا قانون، دیل حاقیندا قانون‌لار قبول ائتدی. بو قانوندا آذربایجان دیلی بوتون آذربایجان اراضیسینده رسمی دؤولت دیلی اعلان اولونموشدو.
قیسا بیر مدت عرضینده آنا دیلینده درسلیک‌لر، ادبیات، مطبوعات نمونه‌لری چاپ اولوندو، رادیو وئریلیش‌لری سسلندیریلمه‌یه باشلادی.
قزئت و ژورنال‌لار، سایی ۵۰-نی اؤتن درسلیک‌لر، موختلیف ادبیات اثرلری نشر ائدیلدی، کینوتئاتر تیکیلدی، رادیواستانسییا و رادیوکمیته یارادیلدی. میللی قهرهمان‌لارا – ستارخان و باقرخانا هیکل‌لر اوجالدیلدی. بهزاد آدینا اینجه‌صنعت موزه‌سی یاراندی. اردبیل، آستارا و ماراغا شهرلرینده تئاتر بینالاری تیکیلدی. آذربایجان رسسام‌لار و هئیکلتراش‌لار جمعیتی تشکیل اولوندو.
بؤلگه‌لرده کیتابخانا و قیراتخانا فعالیته باشلادی. شهر و کندلرده ابتدایی و اورتا مکتب‌لر یارادیلدی. 1325-جی ایلده تبریز اونیوئرسیته‌سی تاسیس اولوندو.
بئله‌لیکله، گونئی آذربایجاندا میللی معاریفله‌نمه، ادبیاتین، مطبوعاتین چیچکله‌نمه‌سی، آنا دیلینده معاصر ایستانداردلارا اویغون تحصیلین قورولماسی، میللی منافع اوغروندا بوتون سوسیال طبقه‌لرین بیرگه سیاست آپارماسی کیمی چوخ مؤحتشم بیر تاریخ یاشانیلدی.
1319-جی ایل‌لرین اوّل‌لریندن سووئت اوردوسو ترکیبینده گونئی آذربایجانا گلمیش یارادیجی ضیالی‌لارین ایشتیراکی ایله “وطن یولوندا” قزئتی نشر اولوندو. قید ائتمک لازیم‌دیر کی، “وطن یولوندا” قزئتی 1299-جی ایلده خیابانی حرکاتی یاتیریلدیقدان سونرا آذربایجان دیلینده چیخان ایلک قزئت‌لردن ایدی (ایکی دیلده چیخان قزئت‌لر موجود اولسا دا، آذربایجان دیلینده ماتئریال‌لارا چوخ آز یئر آیریلیردی).
“وطن یولوندا” قزئتینده جبهه خبرلری ایله یاناشی، آذربایجانین مدنیتیندن، تاریخیندن، خالقین آزادلیق اوغروندا موباریزه سالنامه‌سیندن، ادبیاتیندان ماراقلی مقاله‌لره گئنیش یئر وئریلیردی. قزئتین رئداکسییاسیندا شاعیرلردن سلیمان روستم، عثمان ساری‌ولی، محمد راحیم، یازیچی‌لاردان میرزه ایبراهیموو، سلیمان رحیموو، عوض صادیق، قیلمان موسایئو (ایلکین)، سیف‌الدین داغلی، ائل‌جه ده غلام محمدلی، جعفر خندان و بیر چوخ باشقالاری ایشله‌میشلر. گئتدیکجه یئرلی ضیالی‌لاردان چوخ‌لاری رئداکسییایا آیاق آچدیلار. بونلاردان علی فطرت، مهدی چاووشی، مهدی اعتیماد، میر هاشیم ترلان، صفوت، یحیی شیدا، محمد بی‌ریا، مظفر درفشی، بالاش آذراوغلو، فخرالدین محزون، علی توده، هیلال ناصری، مدینه گولگون، حکیمه بولوری و باشقالاری قزئتین صحیفه‌لرینده اؤز شعرلری ایله چیخیش ائتمه‌یه باشلادیلار.
سونرالار شمالدان گلن یارادیجی ضیالی‌لار طرفیندن قویولان بونؤوره‌نی جنوبلو همکارلاری داواملی اینکیشاف ائتدیردی. قزئت اؤزونه گئنیش اوخوجو آودیتورییاسی توپلایا بیلمیشدی.
“وطن یولوندا” قزئتینین جنوبی آذربایجان ادبیاتیندا، ژورنالیزمینده یئنی قلم اوردوسونون میدانا چیخماسیندا بؤیوک رولو دانیلمازدیر.
“وطن یولوندا” قزئتینین نزدینده “شاعیرلر مجلیسی” تشکیل اولونموشدو. “بوتون جنوبی آذربایجان و ایراندا شؤهرت تاپان “وطن یولوندا” آز زامان ایچریسینده جنوبی آذربایجان شاعیرلرینین ادبی مرکزینه چئوریلدی. بورا گلن و علمی، ادبی مصلحت‌لر آلان شاعیرلری بیر ادبی تشکیلات آلتینا آلماق ضرورتی دوغوردو.
بو ادبی تشکیلات آذربایجان ادبیاتی تاریخینین گؤرکملی سیمالارینی تانیتدیرماق و معاصر شاعیرلرین یارادیجیلیغینی اینکیشاف ائتدیرمک مقصدی ایله تشکیل اولونموشدو. ادبی مجلیس بدیعی سؤز صنعتی‌نین حؤرمت و قیمتینی اؤزونه قایتارماقلا برابر، هم ده گله‌جک فعالیتی اوچون اطرافلی دوشونولموش پلان‌لار ترتیب ائدیب حیاتا کئچیرمه‌یه باشلادی.
مجلیس “شاعیرلر مجلیسی” آدی آلتیندا آیلیق ادبی مجموعه ده حاضیرلاییردی. مجموعه‌نین سایلاریندا یالنیز مجلیس عضولری دئییل، جنوبی آذربایجان، همچینین ایراندا یاشایان و آنا دیلینده یازان باشقا شاعیرلر ده ایشتیراک ائدیردیلر.
۲۱ آذر نهظتیندن غرورلانان یئرلی شاعیرلر اینقیلابین اؤزو ایله گتیردیگی اوغورلاردان ایلهام آلیر، سانکی شعر یاریشماسینا گیره‌رک اونون پوئتیک عکسینی یارادیردیلار.
باقر نیکنام “آل گونش آدلی” شعرینده یازیردی:
نه گؤزل آل گونش دوغدو طبیعت،
محو اولوب بوسبوتون داغیلدی ظلمت.
خالقیمیز گؤستریب بؤیوک شهامت،
قوروب یوردوموزدا میللی حکومت.
هاشیم ترلان سویداش‌لارینی طالع‌یوکلو مسئله‌لرده فعال اولماغا، اینقیلابین موثبت طرف‌لریندن بهره‌لنمه‌یه سسله‌ییردی:
ایندی دوغما دیار گئیینیر الوان
وطن گؤی‌لریندن چکیلیر دومان.
فخردیر کؤنلومه بو سؤز هر زامان
آذربایجان آدلی ائل‌لر منیمدیر.
“شاعرلر مجلیسی”-نین فعال عضوو اولان مظفر درفشی بؤیوک سئوینج و جوشقونلوقلا خالق بیرلیگینی ترنم ائدیردی:
بیرلیک یومروقدور کی، ائدر دوشمنی نابود،
بیرلیک بؤیک عامیلدی، قیلار ائل‌لری مسعود.
بیرلیک دئییلن معجزه‌لی قوه‌دی یاخود،
بیر سئلدی کی، وئره‌جک ظلمه نهایت.
1320-25-جی ایللرده جنوبی آذربایجاندا ادبیات اؤز یوکسه‌لیش مرحله‌سینی یاشاییردی. میللتین ایشیقلی گله‌جه‌یینی، وطنین آزادلیغی یولوندا هئچ بیر چتینلیکدن، اؤلومدن بئله قورخمایان دئموکراتیک دوشونجه‌لی قلم صاحیب‌لری بیر اللرینده قلم، بیر اللرینده ده سیلاح خالقا خیدمت ائدیر، فداییه چئوریلیردیلر. ادبیاتدا اساس موضوع‌لار خالقین قهرمانلیق تاریخینه، اینقیلابی کئچمیشینه مراجعت، ۲۱ آذر حرکاتینین، آنا دیلینین تصویر و ترنمو ایله باغلی ایدی.
گونئی آذربایجانین اجتماعی حیاتین بوتون ساحه‌لرده اوغورلاری، تهرانین حاکم دایره‌لرینده بؤیوک تشویش یارادیر، ایران حکومتی حرکاتی بوغماغا حاضیرلاشیردی. مرکزی حکومت انگلیس، آمئریکا بیرلشمیش دؤولت‌لری و سووئن سوسیالیست ریسپوبلیکالاری ایتیفاقی آراسینداکی ضدیت‌لردن ایستیفاده ائده‌‌رک “ایران مسئله‌سی”-نین بیرلشمیش میللت‌لر تشکیلاتیندا باخیلماسینا نایل اولدو. 1325-جی ایل آذرین 21-ده ایرانین مرکزی حکومتی آذربایجانین میللی حکومتی ایله ایمضالادیغی آنلاشمالاردا بو دؤولتی رسمن تانیسا دا، پهلوی اوردوسو آذربایجانا تجاووز ائتدی، بونونلا دا میللی حکومتی سوقوطا یئتیردی.
میللی حکومت دؤورونده فعاللیق گؤسترن کندلی، فهله، ضیالی و صاحیبکارلار تعقیب‌لره معروض قالدیلار. آدف و میللی حکومتین رهبرلری گولله‌لندیلر، دار آغاجیندان آسیلدیلار. مین‌لرله وطن‌پرور موهاجیرت ائتمه‌یه مجبور اولدو. اونلارین چوخ حیصه‌سی آذربایجان سووئت سوسیالیست رئسپوبلیکاسینا کئچدی.
1320-1325-جی ایل‌لر میللی-آزادلیق حرکاتینین مغلوبیتی‌نین اساس سببی آمئریکا بیرلشمیش دؤولت‌لری، انگلیس و سووئت سوسیالیست رئسپوبلیکالاری ایتیفاقی‌نین ایرانداکی سیاستیله باغلی ایدی. بو دؤولت‌لر گونئی آذربایجانینین میللی-دئموکراتیک حکومتینی ایمپئرییا منافع‌لرینه قوربان وئردیلر. هر اوچ دؤولت ایمپئریاپرست ماراق‌لارینی بوتؤو بیر خالقین طالعیندن اوستون توتدو.
او ایللرده “وطن یولوندا” قزئتی ایله یاناشی، آدف-نین ارگانی اولان “آذربایجان” قزئتی و شاعر رسول رضانین رئداکتورلوغو ایله نشر اولونان “آذربایجان” درگیسینده درج اولونان ماتئریال‌لاردا ایکییه پارچالانمیش خالقین منویاتی، مدنیتی، تاریخی، ادبیاتی کل حالیندا وئریلیردی.
خالقین ایستیقلاللا، خوشبخت گله‌جکله باغلی آرزو و ایستک‌لری، آنا دیلی، کیملیگی بو دؤور ادبیاتینین آپاریجی موضوعو اولوب میللی شعورون فورمالاشماسینا دا بؤیوک تکان وئردی.
گونئی آذربایجانداکی میللی-آزادلیق حرکاتی مغلوبیته اوغراسا دا، اؤلکه‌نین سونراکی تاریخینه چوخ بؤیوک تأثیر گؤستردی.
