۱۳۲۶-جی ایلین تیر آیی‌نین ۱۹-دا گنجه شهرینین یاخینلیغیندا اولان یئولاخ اراضیسینده ماشین قضاسی باش وئردی. ماشیندا سوروجودن علاوه ۳ شخصین هامیسی یارالانمیشدی. یارالی‌لار یئولاخ خسته‌خاناسینا آپاریلدی.
خسته‌خانادا عملیات اولوناجاق میر جعفر پیشهورینین یانینا هئچ کس بوراخیلمیردی. کیمسه‌نین گؤرمه‌یه حاقی اولمادیغی میر جعفر همین خسته‌خانادا وفات ائتدی. اونون معمالی اؤلومو هله بو گونه‌دک تام آیدینلاشماییب، لاکین اونون قصداً اؤلدورولدویونه دایر چوخ سایدا ایشاره‌لر وار.
گونئیین خالخال شهرینین زئیوه کندینده آنادان اولان میر جعفر جوادزاده‌نین جنازه‌سی یالنیز ایکی گون سونرا عایله‌سینه وئریلدی. حاضیردا باکی‌نین بیرینجی فخری خیابانیندا، بتوندان مزاردا قوناق کیمی یاتان میر جعفرین اؤلوموندن آرتیق ۷۵ ایل کئچیب.
اؤلوموندن آز مدت اوّل جنوبی آذربایجانا قاییتماق یولوندا تشببوث‌لری بؤیوک جیددیتله داوام ائدیردی. اؤز دئدیکلرینه اساساً بو فعالیت‌لر کرملینی ناراحات ائدیردی. معمالی اؤلوم نتیجه‌سینده میر جعفر و فدایی دسته‌لرینین گونئی آذربایجانا قاییتماق پلانی حیاتا کئچمه‌دی، لاکین اونون فیکیرلری و آزادلیق یولوندا باشلاتدیغی میللی موباریزه هله ده داوام ائدیر.
گنجلیک ایل‌لرینده کمونیست میر جعفر
میر جعفر جوادزاده ۱۲۷۱-جی ایلین شهریور آیی‌نین ۴-ده (بعضی منبع‌لرده ایسه ۵ شهریور) گونئی آذربایجانین خالخال شهرینین سیدلر زئیوه‌سی آدلی کندینده دونیایا گؤز آچیب. آتاسی میر جواد و آناسی سکینه‌نین میر جعفردن سونرا ۴ اؤولادی دا اولوب. میر جعفرین قارداش‌لارینین آدلاری میر خلیل و میر سلیم، باجی‌لاری ایسه جواهیر (روخساره) و صغری اولوب.
میر جعفر باباسی میر یحیی‌نین یانیندا اوخوماغی و یازماغی اؤیره‌نیر. لاکین همین ایل‌لرده ارباب‌لارین ظولمو، یوخسوللوق و ایشسیزلیک نتیجه‌سینده اونلار 1283-جو ایلین اسفند آییندا شمالی آذربایجانا کؤچمه‌لی اولورلار. اوّلجه بولبوله کندینده داها سونرا ایسه صابونچو قصبه‌سینده یئرله‌شیرلر.
میر جعفرین آتاسی، یعنی میر جواد شمالی آذربایجانا گئتمه‌میشدن اوّل مشروطه حرکاتیندا فعال ایشتیراک ائتدیگی دئییلیر. عینی زاماندا او، کئچمیشده ده دفعه‌لرله مؤوسومی ایشچی‌لرله بیرلیکده فهله‌لیک اوچون باکییا گلیب قاییتمیشدی. او ایل‌لرده باکی تکجه صنایعی ایله دئییل، عینی زاماندا دوشونجه و سیاسی فیکیرلرین ده آکتیو یاشاندیغی شهر ایدی. سونونجو خصوصیت میر جعفرین حیاتیندا بؤیوک اؤلچوده دییشیکلیک‌لره سبب اولاجاقدی.
میر جعفر جوادزاده صابونچو قصبه‌سینده هم ایشله‌ییر هم ده اوخویوردو. عینی زاماندا او تکجه مکتب تحصیلی ایله یئتینمه‌ییب، کیتابخانالاردا فلسفه، تاریخ و ادبیات کیتاب‌لاری ایله ده مشغول اولوردو. بونونلا دا او، ائرکن یاش‌لاردان سیاسی دوشونجه‌لره و فعالیت‌لره جلب اولونموشدو. میر جعفر جوادزاده تحصیلدن سونرا معلم کیمی چالیشمیشدیر.
دؤورون موختلیف ژورنال و قزئت‌لری ایله امکداشلیغا باشلامیش، عینی زاماندا گونئی آذربایجان ایله علاقه‌ده اولان جمعیت‌لره قوشولموشدور. ۱۲۹۸-جی ایلده عدالت پارتیسینه داخیل اولور. بیر مدت سونرا ایسه همین پارتی‌نین مرکزی کمیته‌سینه عضو سئچیلیر. ۱۲۹۸-جی ایلین مهر آیی‌نین ۲۸-دن عدالت پارتیسی‌نین ارگانی اولان «حریت» قزئتی‌نین باش رئداکتورو تعیین ائدیلیر.
همین دؤورده سووئت حاکمیتی گوجلنمه‌یه باشلاییردی. بریتانیا اوردوسو رشت شهریندن گئری چکیلمیش و سووئت اوردوسو ایرانا داخیل اولموشدو. بونونلا دا ۵ ایلدیر دیره‌نن جنگل حرکاتی داها دا گوجله‌نیر. عدالت پارتیسی میر جعفرین باشچیلیغی ایله رشته داخیل اولور. اونلار جنگل حرکاتی‌نین کمکی ایله گیلان سووئت سوسیالیست رئسپوبلیکاسینی قورورلار. میر جعفر پیشه‌وری ایسه همین دؤولتین داخیلی ایش‌لر ناظری (بعضی‌لرینه گؤره خاریجی ایش‌لر ناظری) کیمی فعالیته باشلاییر.
همین واخت‌لار او، ایران کمونیست پارتیسی‌نین ارگانی اولان «کامونیست» قزئتی‌نین باش رئداکتورلوغونو ائدیر. لاکین قورولان دؤولت بیر مدت سونرا داغیلیر و بونا گؤره ده میر جعفر تهرانا گئدیر. بو دفعه تهراندا «حقیقت» قزئتینده چالیشیر لاکین او دا باغلانیر.
او واخت‌لار ۲۹ یاشیندا ایکن میرزه ایبراهیم خانین قیزی معصومه ایله ائوله‌نیر و تخمیناً ۵ ایل سونرا اوغلو داریوش دونیایا گلیر. رضاخانین گوجله‌نمه‌سی ایله کمونیست پارتیسی‌نین فعالیت‌لری محدودلاشدیریلیر و پیشه‌وری ۱۳۰۹-جو ایلین دی آیی‌نین ۶-دا حبس ائدیلیر. اونون حبس مدتی ۱۰ ایل داوام ائدیر. لاکین ۱۰ ایل کئچدیکدن سونرا آزادلیغا بوراخیلمیر و کاشان شهرینه سورگون ائدیلیر. ۱۳۲۰-جی ایلده متفق‌لر کوالیسییاسی قوّه‌لرینین ایرانا گلیشی ایله پیشه‌وری ده تهرانا قاییدیر. بو زامان اونون ۴۹یاشی اولور.
قاجار قصریندن تبریزه گئدن یولدا
پیشه‌وری حبسدن آزاد اولدوقدان سونرا اونون گنجلیک ایل‌لرینده‌کی فیکیرلری خئیلی دییشمیشدی. او آرتیق داها اساسلی ایش‌لر گؤرمک، رومانتیک اتمسفردن رئاللیق‌لارا دایانان آددیم‌لار آتماق فیکرینده ایدی. اصلینده محبوس اولدوغو مدتده ده دوشونجه‌لرینده‌کی دییشیکلیک‌لر بعضی کؤهنه فیکیرداش‌لارینین ناراحاتلیق‌لارینا سبب اولمودو. مثال اوچون او مشهور «۵۳ نفر» آدلانان گنج کمونیست‌لرین حبسده‌کی فعالیت‌لرینه قاتیلمادی و بو سببدن بعضی اتهام‌لارا معروض قالدی.
پیشه‌وری تهراندا «آژیر» قزئتینی نشر ائتمه‌یه باشلاییر. بو ایل‌لرده او یارانمیش آزاد اتمسفرده اؤز سیاسی باخیش‌لارینی بیر سیاستچی کیمی اورتایا قویوردو. ۱۴-جو پارلامئنت سئچکی‌لرینده تبریزدن نامیزد اولور و ایکینجی شخص اولاراق سئچیلیر. لاکین پارلامئنت اونون اعتبارنامه‌سینی رد ائده‌‌رک پیشهورینین داها رادیکال و داها ائففئکتیو(تاثیرلی) ایش گؤرمه‌یه وادار ائدیر.
۱۴-جو پارلامئنت سئچکی‌لری پیشه‌ورینی یئنیدن تبریزه قایتاریر. او، اؤز میتینگ‌لریده و خالقلا دانیشیق‌لاریندا مؤوجود رئاللیق‌لاری داها دریندن حیسس ائدیر. ۱۴-جو پارلامئنت سئچکی‌لریندن سونرا اونون یازی‌لاریندا میللی مسئله‌لر داها قاباریق شکیلده گونده‌مه گلیر. آژیر قزئتینده آچیق-آشکار اعتراف ائدیر کی، بیر چوخ سیاستچی‌لر جمعیتدن اوزاق دوشوبلر و اساس پروبلئم‌لرین ندن عبارت اولدوغونو بیلمیرلر.
قیسا مدت سونرا پیشه‌وری همیشه‌لیک تبریزه قاییدیر و آذربایجان دئموکرات فیرقه‌سینی قورور (بعضی‌لری اونون تبریزه دعوت ائدیلدیگینی و اونون دا اؤز نؤوبه‌سینده بو دعوته ممنونیتله قارشیلیق وئردیگینی دئییرلر). ۱۳۲۴-جو ایلین شهریور آیی‌نین ۱۲-ده آذربایجان تاریخینده عوض‌ائدیلمز بیر حادیثه باش وئردی. ۱۲ اصلدن عبارت اولان «۱۲ شهریور» بیاننامه‌سی ایکی دیلده نشر ائدیله‌رک آذربایجان دئموکراتیک فیرقه‌سی‌نین رسمی شکیلده فعالیته باشلادیغی ایجتیماعیته بیلدیریلدی. شهریورین ۱۱-ده او، بیاننامه‌نین چاپ ائدیلدیگی چاپخانادا اولارکن، آرتیق نئچه گون ایدی کی یاتمامیشدی. اؤز خاطیره‌لرینده اوردا اوتوردوغو یئرده یوخولادیغینی یازیردی. چاپخانادا ایشله‌ین ایشچی اونو سون دییشیکلیک‌لر اوچون اویاتمالی اولور. او پیشهورینین یورغونلوغونو و عینی حالدا قطعیتلی‌لیگینی گؤرور و اونا گؤردویو ایشده یقین کی اوغورلو اولاجاغینی دئییردی.
بو بیاننامه ایله اصلینده گله‌جک گون‌لرده نه باش وئره‌جه‌یینی اؤن‌گؤرمک مومکون ایدی. قئید ائدیلنلر و گله‌جک گون‌لرده موشاهیده اولونان کوتله‌نین فیرقه‌یه اولان ماراغی، ایستک‌لرله رئاللیق‌لارین دویونله‌نمه‌سینی گؤستریریدی. بئله‌لیکله او، قوجامان سیاستچی عونوانینا لاییق گؤرولموشدو. آذربایجان دئموکرات فیرقه‌سی تاریخ یازماق اوچون حاضیر ایدی.
فیرقه‌میز ایشه باشلادی
شهریورین ۱۴-ده «آذربایجان» قزئتی ایلک نؤمره‌سینده پیشهورینین «فیرقه‌میز ایشه باشلادی» باشلیغی ایله یئنی بیر دؤوره باشلایاراق آذربایجان دئموکرات فیرقه‌سی‌نین ارگانی کیمی فعالیته باشلادی. فیرقه‌نین فعالیته باشلاماسی ایله کوتله‌نین اونا مثبت موناسیبتی گون کئچدیکجه داها دا آرتیردی. گونئی آذربایجانین هر طرفیندن تبریک مئساژلاری گلمه‌یه باشلامیشدی. قیسا زامان عرضینده دیگر سیاسی پارتی‌لری دا اؤزونه جذب ائده‌‌رک آذربایجانین ان باشدا گئدن سیاسی پارتیسینه و قوّه‌سینه چئوریلمیشدی.
خبرلر سرعتله یئنیله‌نیردی و نهایت آذر آیی‌نین ۲۱-ده آذربایجان میللی مجلیسی آذربایجان میللی حکومتی‌نین قورولدوغونو اعلان ائتدی. اعتبارنامه‌سی رد ائدیلن نامیزد بو دفعه باش ناظر کیمی اؤز کابینئتینی یاراتدی.
آذربایجان میللی حکومتی گئرچکلشدیردیگی بؤیوک اصلاحات‌لاری ایله ده سئچیلیر. قورولان یئنی دؤولتده آذربایجان تورکجه‌سی دؤولت دیلی کیمی قبول ائدیله‌رک بوتون رسمی یازیشمالار بو دیلده یازیلیردی. پیشه‌وری بو مسئله‌یه خصوصی دیقّت یئتیریر، دیلیمیزی دانان‌لار و اونو ایکینجی دیل کیمی دیرلندیرنلر بیزیم حقیقی دوشمن‌لریمیزدیر دئییردی.
قادین‌لارین بیرینجی دفعه سئچیب سئچیلمک حقوق‌لارینی الده ائتمه‌لری، ایشچی‌لر اوچون قانوندا ایش ساعتی‌نین معین ائدیلمه‌سی، ارباب قولدورلوق‌لارینا سون قویماق، شهرلره آسفالت سالماق، مکتب تیکمک و س. کیمی ایش‌لرله آذربایجانین گؤرونوشونو دییشمک میللی حکومتین گؤردویو ایش‌لره نومونه‌لردیر.
۱۳۲۴-جو ایلین سویوق قیشی‌نین باشا چاتماسی ایله آرزو ائدیلن گله‌جه‌یه کرملین سیاستی کؤلگه سالماغا باشلادی. سووئت حکومتی طرفیندن پیشه‌وری ایله گؤروشمه‌یه گلن شخص‌لر اونا مرکزی دؤولتله راضیلاشماسینی، تهرانین ایستک‌لری قارشیسیندا داها یومشاق داورانیلمالی اولدوغونو قئید ائدیردیلر. پیشه‌وری اونلارین نه دئمک ایستدیکلرینی یاخشی بیلیردی. بو موسکو ایله تهران آراسیندا آنلاشما پروسئسی‌نین باشلادیغی دئمک ایدی. پیشه‌وری ایسه اونلارا گئدین جناب‌لارینیزا چوخ ویجدانسیز شخص‌لر اولدوغونو دئیین دئمیشدی.
آذربایجان ایله تهران آراسیندا موقاویله پروسئسی باشلامیشدی. ایکی طرف آراسیندا موقاویله ایمضالانسا دا، سووئت اوردوسونون گونئی آذربایجاندان چیخاریلماسی ایله الده ائدیلن سازیش تهران طرفیندن پوزولدو. نتیجه‌ده ایسه بیر ایللیک عؤمور سور‌ن میللی حکومت تهران اوردوسو طرفیندن ایشغال ائدیلدی. پیشه‌وری ایسه بیر قروپ باشقا فدایی‌لر و شخص‌لر ایله شمالی آذربایجانا گئتدی.
معمالی اؤلومله باسدیریلان اومید
میر جعفر پیشهورینین کمونیست آذربایجان رئسپوبلیکاسی رسمی‌لری طرفیندن چوخ یوکسک دیرلندیریلدیگی بیلینیردی. اصلینده سون منزیلی اولاجاق ایکینجی شمالی آذربایجان حیاتی اونون فیکرینجه داها گوجلو قاییدیش اوچون بیر منزیل ساییلیردی. بو ایسه بعضی‌لرینین ناراضیلیق‌لارینا سبب اولوردو.
او تبریزی ترک ائتدیکدن سونرا قوزئیده جمعی ۱۷۲ گون یاشاییب. آذربایجان یازیچی‌لار ایتیفاقی‌نین اونا وئردیگی اوتاقدا اؤز فعالیتینه داوام ائدیردی. همین واخت‌لار سیاسی فعالیتی ایله یاناشی یازیچیلیقلا دا مشغول اولدوغو بیلینیردی. لاکین اساس مسئله هله ده گونئی آذربایجانین آزادلیغی ایدی.
پیشه‌وری قطعیتلی شکیلده جنوبی آذربایجانا قاییتماق اوچون حاضیرلیق‌لارینی داوام ائتدیریردی. سون سفرینی ایسه سون دفعه فدایی قوشون‌لاری ایله گؤروشمک اوچون ترتیب ائتمیشدی. لاکین دایانماق بیلمه‌ین آدام گیزلی ال‌لر طرفیندن ساخلانیلیردی. او، اؤز شخصی خاطیره‌لرینده سووئت حاکمیتی‌نین اونون فدایی‌لری یئنیدن قاییتماق اوچون حاضیرلادیغی پلان‌لاردان ناراضی اولدوغونو قئید ائتمیشدی.
داها اوّل ده قئید ائدیلدیگی کیمی او گنجه شهرینین یاخینلیغیندا یئولاخ کندی‌نین ۱۴ کیلومترلیگینده ماشین قضاسی کئچیرمیشدی. همین سفرده اونون یانیندا ژنرال غلام‌یحیی دانشیان، تبریزده سووئت سوسیالیست رئسپوبلیکالاری ایتیفاقی‌نین کونسولونون معاوینی و دؤولت تهلوکه‌سیزلیک ناظیرلیگی‌نین نماینده‌سی نورو قولیئو اولوب. فورد مارکالی آوتوموبیلی‌نین سوروجوسو ایسه ارمنی اصیللی قارنیک مئلیکیان ایدی.
قضادان سونرا یارالانان اوچ شخص ده یئولاخدا یئرله‌شن حربی خسته‌خانایا چاتدیریلیرلار. لاکین پیشهورینین یانینا هئچ کیم بوراخیلمیر. میر جعفر پیشه‌وری عملیات اوچون حکیم اولان اؤز دوغما قارداشی میر خلیلین چاغیریلماسینی طلب ائدیر. لاکین بو طلب یئرینه یئتیریلمیر. دئییلن‌لره اساساً قضادان سونرا میر جعفرین وضعیتی او قدر ده پیس اولماییب.
خسته‌خانادا باش وئرنلر هئچ واخت معلوم اولمور. نهایت ایکی گون سونرا اونون جنازه‌سی عایله‌سینه وئریلیر. بعضی‌لرینه گؤره قضادان بیر گون سونرا، یعنی ایولون ۱۲-ده(تیرین ۲۰-ده) پیشه‌وری وفات ائدیب. حتی اؤلوسونون یانینا بئله کنار آدام‌لارین بوراخیلماسینا ایجازه وئریلمیر. اونون باکیدا دفن ائدیلمه‌سینه ده ایجازه وئریلمدیکدن سونرا بوزوونادا دفن ائدیلیر.
بیر چوخ آراشدیرماچی و تاریخچییه گؤره میر جعفر پیشه‌وری بیر باشا موسکونون امری ایله قتله یئتیریلیب. همین ایل‌لرده اونون اؤلومونو آراشدیران بیر تدقیقاتچی‌نین دا موسکودا بیر هتلده معمالی شکیلده اؤلمه‌سی بو ادعایا ثبوت کیمی گؤستریله بیلر.
داها سونرا میر جعفر پیشهورینین مزاری باکیدا بیرینجی فخری خیابانا کؤچورولور. حاضیردا او بتوندان بیر قبیرده یاتیب. او، اؤز ایستک‌لرینه نایل اولا بیلمه‌سه ده واختیندا رهبرلیک ائتدیگی گونئی آذربایجان میللی حرکاتی‌نین تاریخینده عوض‌ائدیلمز لیدر کیمی یادداش‌لاردا یاشاییر. اونون ایده‌آل‌لاری هله ده یاشاییر و تاپشیریق‌لاری یول گؤستریر.
