بؤيوك تورك ديلچيسي و موتفکّیر كاشغارلي ماحمودون ائنسيكلوپئديك ماهييت داشييان و۱۱-جی يوز ايل تورك دونياسينين آيناسي اولان ديوان لغات الترك آدلی اثری، تورك ديلی و ادبياتينين تورك تاريخی و جغرافياسی‌نين ياني سيرا، تورك كولتورونون و ائتنوگرافيياسينيندا ان اسكی و اساس قايناقلارينداندير.
ديوان لغات الترك تورك‌لرين زنگين مادی- معنوی كولتورونون چئشيدلي قول‌لاری تورك موسيقی كولتورو حاققیندا چوخ ديرلی بيلگيلر وئرميشدير. ايلك دفعه بو اثرده شاركی، گوفته(Güftə)، موغام(Makam)، موتيو، ملودی كيمی آنلاییش‌لاردان سؤز آچيلميشدير. او دؤورون بير پارا نفسلی، تئللی و وورمالی)ضربي( چالغی آلتلرينین آدلاری دیوان‌الغات الترک‌ده قئید اولونوب و موسيقی ايجرا موحيط‌لريندن بحث ائديلميشدير. بوندان مينايل اؤنجه‌يه عاييد تورك چالغی آلتلرينين باشيندا، آدينا بير چوخ لوغده راستلاشديغيميز، قوپوز لوغتی‌دیر. اثرده بو تئرمين، آد و فعل اولاراق قوپوز، قوپوزلوغ، قوپزادی، قوبزاتدی، قوبزاشدی سؤزلري كيمی گليب و آچيقلانميشدير. بو چالغی آلتينی زامانيميزين آلتلريندن اولان ايكه‌مه/اگه‌مه (İkeme/Egeme)، چَنگ/چوْنگ/ چوُنگ و بوچی (Buçı) ايزله مكده‌دير. كاشغارلی ماحمود، اثرينده آيريجا اسكی تورك نفسلی چالغی آلتلريندن اولان سيبيزگو(Sıbızgu) ، نی بوْرگوی(Borguy) زورنا و توْويل(Tovıl)(Düdük) -له باغلی دا بيلگی وئریبدیر. بونلاردان باشقا تومروك (Tümrük)، دف كووروك(Küvrük)كؤس ورمالی چالغيلار حاقدا سؤز آچمیشدیر. توغ(Tuğ) تئرمينی سؤيلنديكده، عسگری اوركئستر و يا اوردو اوركئستری نظرده توتولموشدور. اثرده ماهنی آنلاميندا اير/يير(Ir /Yır)؛ مغنی آنلاميندا يراغو؛ سؤيله‌مك، ماهنی سؤيله‌مك آنلاميندا ييرلاماق و كؤگله‌مك كيمی آنلاییش دا يئر آليبدیر.
ديوان الغات الترك تخمينا مين ايل بوندان اؤنجه‌كی توركلويون ائنسيكلوپئديياسی، آيناسيدير. مشهور ديلچی و موتفکّیر كاشغارلی ماحمود بو كيتابيندا تورك‌لرين او دؤنمده‌كی ديلينی، ادبياتينی تاريخينی و جغرافياسينی، سوسيال علاقه‌لرینی، دينی اينانجلارينی، عنوان و مؤوقعينی، آتالار سؤزو و دئييم‌لرينی، افسانه و ميفلرينی، شعر و آغیلارينی اطرافلی بيچيمده ايشله‌ميشدير. ديوان الغات الترك عينی زاماندا ۱۱-جی يوزايل تورك كولتورونون و ائتنوگرافيياسي‌نين دا ان اسكی تمل قايناقلارينداندير.
ديوان الغات التركده تورك‌لرين اسكی و زنگين مادی و معنوی كولتورونون چئشيدلی ساحه‌سینده ، ائوچاديرلاری، گئيم و بزه‌مه‌لری، يئمك و ايچه‌جكلری ایله باغلی چوخ ديرلی بيلگيلر وئريلیبدیر. اثرده ۱۱- جي يوزايلليك تورك موسيقی كولتورو ده ان گؤزل بيچيمده ديرلنديريلیبدیر. دده قورقود كيتابی و قوتادقوبيليكده عمومی اولاراق يئر آلان بيلگيلردن داها اؤنجه ايلك دفه ديوان لغات الترك ده ماهنی، گوفته، موغام، موتيف(موتيو)، ملودی كيمی آنلاییش‌لاردان بحث اولونموشدور. دؤنمين بير پارا نفسلی، تئللی و وورمالی(ضربی) چالغي آلتلری ديوان لغات الترك لغتلری باشيندا يئر آلميشدير.
ديوان لغات الترك ده تورك موسيقی كولتورو ايله باغلی وئريلن بيلگيلر حاقدا حيف كی اطرافلی معلومات وئریلمه‌ییب و آز سايلی آراشديرمالاردا بونلاردان بحث اولونوبدور. اونلارين آراسيندا پرفسور دقتور رشاد گنج-ين «كاشغارلی ماحمودا گؤره اون بيرينجی يوزايلليكده تورك دونياسی» آدلی كيتابينداكی ۳ صحيفه‌ليك بير بؤلوم، گولاي ف. ميرزه اوغلونون، چ. جومايئوين و آ. رجبوون مقاله‌لری نين آدي چكيله بيلر. مقاله‌لردن آنلاشيلديغينا گؤره، يازیچی‌لار، مؤوضوعا فرقلی بوجاقدان ياناشميشلار.
توركلرده موسيقی تاريخی چوخ اسكی ایل‌لره قاییدیر. تاريخ بويونجا توركلرده موسيقی يالنيز ذؤوق، نعشه و اَيلنجه قايناغی ، سئوگی و كدر ايفاده واسیطه‌سی دئييل، دؤولت-ميللت بيرليگينی ميدانا گتيرن، ميللتی اويادان، ساواشدا اوردويا ميللی دويغولار وئرن، يوروش و حركت ترتيب ائدن، دينی باخيمدانسا ياخشی روح‌لاری چاغيران، پيس روح‌لاری قووان بير كولتور و عنعنه سيموولو اولموشدور.
ديوان لغات التركده موسيقی، موغام و ملودی آنلاییشی اير/ييرIr/Yir تئرمئنیله قارشيلانميشدير. ير/Yır : ماهنی، موغام)موسيقيده). « اُل ير يرلادی/Ol yır yırladı = او، ماهنی سويله‌دی». بو سؤز چوخ زامان شعر، غزل معناسيندا ايشلنميشدير. ( ۱۱،۳(؛اِرIr: يوخاريداكی ی I حرفی اليفه چئوريلميشدير؛ عيني معناسیندادیر؛ موغام، موتيو، مئلودی (۱۱،۳). Yır كلمه‌سی آيريجا غزل، شعر، سؤز معنادا گلمیشدیر. ييرYır: غزل، شعر(۳، ۱۴۵). Yırağu يراغو كلمه‌سی ايسه هم چالغيچی، خواننده معناسیندا ایشله‌نیرمیش. يراغوُYırağu: چالغيچی؛ موغننی، خواننده(۳۸،۳) .
ديوان لغات التركده تورك موزيك چالغيلاری بوگون اولدوغو كيمي تئللی، نفسلی و وورمالی(ضربی) اولماقلا اوچ بؤلومه بؤلونموشدور. كاشغارلی ماحمود تئللی آلتلردن دؤردو حاققيندا بيلگی وئربدیر. قوپوز ان اؤنم داشییان لوغت‌لردن حئساب ائدیلیر.
دده‌قورقود داستان‌لاريندا گؤردويوموز كيمي قوپوز، توركلرده ان يايغين تئللی چالغی آلتيدير. قوپوز بوگون دخي تورك دونياسی نين هر بير بوجاغيندا چئشيدلی آدلار آلتيندا اؤز حیاتینی سورور. ديوان لغات التركده بوندان مينايل اؤنجه‌يه عاييد باشقا چالغی آلتلری ایله موقاییسه‌ده قوپوز لوغتی داها چوخ گؤزوموزه دَییر . اثرين فرقلي ترجومه‌لرینده؛ میثالجا فارسجا ترجومه‌سینده قوبوز (۳۸۱،۴)، توركجه سون ترجومه‌سینده كوپوز(۴۴۰،۵) اولاراق كئچن بو كلمه‌يه، كاشغارلي ماحمود عود لوغتی ايله قارشيلاشديرميشدير. قُبُز/ Qubuz: قوپوز، عودا بنزر بير چالغي آلتي (۳۷۰،۱). يازیچی اثرين چئشيدلی يئرلرينده بو تئرمينی آد (قُبُز)، صفت (قُبُزلوغ) و فعل (قُبزاشدی، قُبزالدی، قُبزاتدی، قُبزادی) كيمي ده آچيقلاییبدیر.
قُبُزلُغ Qubuzluğ: قُبُزلُغ كِشی= قوپوزلو آدام (۴۷۴،۱).
قُبزَشدی Qubzəşdı: قيزلار قُبزَشدی= قيزلار قوپوز چالماقدا ياريشديلار. (قُبزاشماق-قُبزَشوُر)(۲۲۶،۲).
قُبزَلدی: Qubzəldi قُبزَلدی قُبُز=قوپوز چاليندي ، (قُبزَلماق-قُبزالوُر)(۲۳۸،۲)
قُبزَتی: Qubzətdi اُل اَنی قُبزَتی= او اونا قوپوز چالديردی، (قُبزَتوُر- قُبزَتماق)(۳۲۱،۲).
قُبزادی: Qubzadı اُل قُبُز قُبزادی- او، قوپوز چالدی، (قُبزاماق – قُبزار)(۲۵۸،۳).
قوپوز اسكي دؤنملرده آتقويروغوندان حتی اينجه بوغارسيغدان دوزه‌لن كيريشله، ايپك تئلله ميضرابلی يا ميضرابسيز چالينديغی بللی ائدیلمه‌میشدیر. كاشغارلی ماحمود بو مؤوضوع حاقدا هئچ بيلگی وئرمه‌ميشدير. اولا بيلسين عيني عنعنه ۱۱-جی يوزايلليكده ده سورموشدور.
قوپوزو، دؤنمين باشقا تئللی آلتلريندن ايكه‌مه، بوچی و چنگ چالغی آلت‌لری‌له یاناشی ایستیفاده اولونورموش . بو آلتلردن ايكه‌مه، ديوانين توركجه‌يه سون ترجومه‌سینده (۲۴۹،۵) اِگَمه ايملاسی ايله كئچميشدير. چنگ آلتی نين آدی ديوان لغات التركون اويغورجا (۴۸۷،۶) و چينجه ترجومه‌سینده (۳۴۷،۷) چوْنگÇong)) اولاراق، توركجه عينی ترجومه‌ده ايسه چونگ(Çung) اولاراق وئريلميشدير. كاشغارلی ماحمود، ايكمه‌نين قوپوزا بنزه‌ديگينی يازميشدير. اِكاما: قوپوز كيمی چالينان موسيقی آلتی (۱۹۳،۱). چنگين موسیقی آلتینی تام ایضاح ائتمه‌سه‌ده اونون دا تئللی آلت اولدوغو سويلنميشدير. جَنك: چنگ، زنگ، موسيقی آلتی (۳۱۱،۳). بو آلت گونوموزده بيرپارا تورك بوی‌لاريندا، خصوصیله ده اويغورلار آراسيندا يايغين اولاراق ايشله‌نيلير.كاشغارلی ماحمود، بوچی ايله علاقه‌دار وئرديگی بيلگيده اونون دا قوپوز نؤوعوندان تئللی بير آلت اولدوغونو؛ حتی بوچی قوپوز اولاراق دا آدلانديرديغينی وورغولاميشدير: بوُجی: «بوُجی قُبُز= تئللی عودلاردان بيری». بو قاز كؤكسی(باربد) آدی وئريلن چالغی آلتلريندن بيريسيدير (۱۶۹،۳). بوراداكی بوجی كلمه‌سی‌نين نه معنا داشيماسی ماراقلدير. كاشغارلی ماحموددا بُج بُج اُتَرسَمُركُك = بولبول بوج بوج اؤتَر (۲۸۵،۲) دئيه بير ميصراع گتيرميشدير. بو آچيدان باخديقدا بوجی قوپوزون، بولبول كيمی ترننم ائدن قوپوز معنادا گلديگينی دوشونه بيله‌ريكمی؟ باشقا ياندان، آذربايجان توركجه‌سينده قولاق، سازين آشيغی معناسینی داشییان پوچ سؤزو واردير. حتي سازين پوچونو بورماق: يعني سازی كوكله‌مك، سيمی تاريم حالينا گتيرمك دئيميده واردير. بئله اولدوغو حالدا بوچی قوپوزون قولاقی، آشيقلی قوپوز معنا وئرسيياسينی دا نظرده توتا بيله‌ريك.
كاشغارلی ماحمودون ديوان لغات التركده بحث ائتديگی چالغی آلتلرينين باشقا بير بؤلومو ايسه نفسلی سازلار تشكيل ائدير. بورادا اوچ آلت حاققیندا، يعني سيبيزغو (Sıbızğu)، بورغوی(Borğuy) ائله‌جه توويل(Tovıl) -له باغلی بيلگی وئرميشدير. بونلاردان سيبيزغوی چاغداش نی، داها دوغروسو، اونون يايغين نؤوعو اولان، ايچی يونولموش يا سؤيود قابيغيندان دوزلميش قاوال-دودوك اولدوغونو دوشونه بيله‌ريك. كاشغارلی، بو آلت باره‌ده گئنيش بيلگی وئرمه‌ميشدير: سِبِزغُو: دودوك، توتك، ني (۴۶۹،۱). ديوانداكی ايكينجی نفسلی آلت بُورغوُی: نفسلی چالينان بورو (۲۲۶،۳) دئييب اوستوندن كئچميشدير. بو، آذربايجان توركجه‌سينده تروبا (Truba)، بورو، قاراني، اؤزبكجه‌ده قرهني، توركيه توركجه‌سينده بورازان، اينگيليسجه‌ده تورومپئت(Trumpet) كلمه‌سی ايله قارشيلانان نفسلی چالغي آلتيدير. ديوانداكی اوچونجو نفسلی آلت توويلدير.(Tovıl) كاشغارلی ماحمودون بو آلتله باغلی وئرديگی بيلگی‌لر ذهنيميزده سورغو ايشاره‌سی دوغورور. تُوِل: Tovıl داوول (Davul)، ناغارا(Nakkare) اوو زامانی شاهين اوچون چالينان داوول (۱۶۳،۳). بو آچيقلامانين ايلك بؤلمه‌سينده توويلين داوول، ناغارا، تيمبال(Timbal) اولدوغو آنلاشيلير. اما بو داوولون شاهين چاغيرماق اوچون چالينما بيلگيسی، بو مؤوضوعا شبهه ايله ياناشماغيميزا يول آچير. چونكو شاهين داوولا دئييل، دودوكله چاغيريلير. بئله‌ليكله توويلين هم داوول، همده دوودوك معناسیندا اولدوغونو قبول ائتمك مجبورييتينده‌ييك.
كاشغارلی ماحمود وورمالی چالغی‌لار بؤلومونده تومروك(Tümrük) ائله‌جه كووروك(Küvrük) آدلی ايكی آلت حاققیندا معلومات وئریبدیر. تومروك سؤزونو بئله آچيقلاميشدير: تُمرُك: دف، دومرو(Dümrük) اوغوزجا (۴۶۲،۱). بورادا هئچ بير آنلاشیلمازلیق يوخدور. كووروك سؤزوده آنلاشيلير: كُقرُك: كؤس(Kös)، داوول(۴۶۳،۱).
ديوان لغات التركده توغ(Tuğ) تئرمينی دئییلدیکده بايراق ، هم ده عسگری اوركسترده يا اوردو اوركستری باشقا سؤزله دئسك مهتران تاخيمی و نؤوبت دييشيمی نظرده توتولموشدور. كاشغارلی، توغ سؤزونو بئله آچيقلاميشدير: تُوغ خاقانين يانيندا چالينان ناغارا nakkare (Kös) و داوول. «خان تُوغ اُردی= خان نؤوبت داوولونو ووردو» (۱۴۳،۳). توغون وورولماسی محافظ دسته‌سی‌نین نؤوبت دييشمه‌سی‌نین گؤستريجيسيدير: «تُوغ اُرُلدی= نؤوبت داوول وورولدو، محافيظ دييشديرمه داوولو چاليندی» (۲۴۱،۱). ديوانين باشقا بير يئرينده ايسه بو جومله گلميشدير: «هر گون بالاساغونداكی سارايين قارشيسيندا بيلر اوچون اوچ يوز آتميش نؤوبت داوول وورولوردو» (۳۵۹،۳). كاشغارلی باشقا بير سؤزجوكده، توغون بايراق و پرچم آنلامی وئرديگينی گؤسترميشدير: تُوغ بايراق، سانجاق. «تُقُوز تُوغلُغ خان= دوققوز توغلو خان يا خاقان»(۱۳۵،۳).
ديوان لغات التركده موسيقی ايفاسی حاقدا بيلگيلر وئريلیبدیر. بونلار سؤيله‌مك، تِغننی ائتمك معناسیندا اولان اؤتتورمك(Öttürmek) ، ييرلاماق(Yırlamaq)، كؤگله‌مك(Kögləmək) فعللری ايله ايفاده ائدیلیر. «اُتُردی چالديردی، سِبزغو اُتُر= دودوك چالدی». چالينان هر آلت اوچون بئله دئييلمیشدیر. (اُتُرُر- اُتُرماك)(۲۵۹،۱)؛ اُترُلدی: چاليندی، «سِبزِغو اُترِلدی= دودوك چاليندی». باشقا میثال‌لاردا دا بو شكيلده‌دير: (اُترُلر-اُترُلماك)(۲۲۷،۱)؛ اُتُردی. «اُل سِبزغوُ اُتُردی= او، دودوك چالدی». (اُتُرُر-اُتُرماك)(۲۲۷،۱)؛ كُكلادی: «اَر كُكلادی= آدام چاليب اوخودو، تئغنني ائتدی، آهنگلي ملودی ياراتدی»،(كُكلار-كُكلاماك)(۲۷۰،۳)؛ يرلادی: « اّر يرلادی= آدام مئلودی ياراتدی، ماهنی سويله‌دی»، (يرلار-يرلاماق((۲۷۵،۳).
نتیجه اولاراق بئله بیر قناعته گلمک اولار کی: اثردن آنلاشيلديغينا گؤره، ۱۱- جی يوزايلليكده توركلرده عمومی كولتور يانيندا موسيقی كولتوروده چیچکلنمیش مؤوقعده ایمیش؛ بسته‌لر بسته‌لنميش، چئشيدلی تئللی نفسلی و وورمالی چالغيلار موشايعتی ايله موسيقی اجرا ائديلميش، ماهنی و موغام‌لار اوخونموشدور. موسيقيسی اينجه صنعتين يانی سيرا عسگری موسيقيده ایره‌لیله‌میشدیر، اوردو اوركستراسی ائله‌جه عسگری اوركستر ميدانا گلميشدير. بودا او دؤنمده مركزی آسيانين ان بؤيوك عسگری گوج‌لردن بيرينی تشكيل ائدن قاراخانلی‌لار دؤولتی‌نين، عموميتله تورك اوردو عنعنه‌سی‌نین و عسگری گئنيليگی‌نين طبيعی بير نتیجه کیمی قبول ائديله بيلر. بوتون بو معلومات‌لار اوچون ايلك توركولوق، بؤيوك ديلچی و موتفکّیر كاشغارلی ماحمودا چوخ شئی بورجلويوق. روحو شاد اولسون.
قايناق‌لار
Kasgari Mahmud, Divanü Lügat-it-Türk, Tercüme Eden ve Nesre Hazırlayan Ramiz Asker, C. I, Baku Ozan 2006.
Kasgari Mahmud, Divanü Lügat-it-Türk, Tercüme Eden ve Nesre Hazırlayan Ramiz Asker, C. II, Baku Ozan 2006.
Kasgari Mahmud, Divanü Lügat-it-Türk, Tercüme Eden ve Nesre Hazırlayan Ramiz Asker, C. III, Baku Ozan 2006.
تبريز نشر اختر ديوان لغات الترك محمود ال كاشغري [Mahmud el-Kasgari, Divanu Lügat-it-Türk, Tercüme: Hüseyin Düzgün, Exter nesriyatı, Tebriz 2004.
ديوان لغات الترك-تركي تيل‌لار ديواني محموت قشقا ري- [Mehmut Keskeri, Türkiy Tıllar Divani – Divanü lügat-it-türk], Tom I, Xelik Nesriyiti, Ürümçi 1981.
Tu Tszüe Yuy Datsıdyanديوان لغات الترك [Divanü lügat-it-türk],C. I, Milletler Nesriyiti, Pekin 2002.
