بالاجا قارا بالیق آناسینا بوردان گئده‌جه‌یم دئدی. او سویون هارا گئتدیگینی، آرخین هاردا قورتاردیغینی بیلمک ایسته‌ییردی. لاکین آلاقارانلیق‌لاردان، تهلوکه‌لی یول‌لاردان، ییرتیجی‌لاردان و تله‌لردن نئجه کئچه‌جکدی؟
-بلی آناجان، حؤکمن گئتمه‌لییم.
یقین کی بیزیم یاشادیغیمیز بو چوخوردان سونرا باشقا یئرلر ده وار دئیه دوشونوردو. آناسی بونون اوشاقلیق عادتی اولدوغونو، اوشاق یاش‌لاریندا اونون دا بنزر فیکیرلری اولدوغونو دئییردی. اما بالاجا قارا بالیغین بؤیوک آرزولاری کیچیک جیسمی‌نین ساکیت قالماسینا ایجازه وئرمیردی. او دریایا ساری یولا چیخدی آنجاق اؤلومو ده دوشونوردو. دئییردی کی:
«اؤلوم هر آن منی یاخالایا بیلر. آنجاق من باجاردیغیم قدر یاشامالی، اؤلومدن قاچمالییام. آنجاق اؤلومله قارشیلاشا دا بیله‌رم. اؤنملی دئییل، اؤنملی اولان بودور کی، منیم حیاتیم و یا اؤلوموم باشقالارینین حیاتینا نئجه تأثیر گؤستره‌جکدیر.»
بالاجا قارا بالیغین مؤلفی ۱۳۴۷-جی ایلین شهریور آیی‌نین ۹-دا خومارلی یاشاییش بؤلگه‌سی‌نین یاخینلیغیندا آراز چاییندا معمالی شکیلده بوغولدو. او مین‌لرله یئنی‌یئتمه‌نین اوره‌یینده دنیز سئوگیسی اکدی، آزادلیغا و عدالته گئدن یولدا یئریمه‌یی اؤیرتدی و قورخماز بالاجا بالیق‌لارین ایده‌آلینا چئوریلدی. او دونیا شؤهرت‌لی یازیچی، «تبریزین گول اوغلو، مهریبان اوغلو» صمد بهرنگی ایدی.
حیاتی
صمد بهرنگی ۱۳۱۸-جی ایل تیر آیی‌نین ۲-ده تبریزین چرنداب محله‌سینده دونیایا گؤز آچیب. آناسی سارانین و آتاسی عزتین اوندان سونرا ایکی اوغلو اوچ قیزی اولوب. آتاسی فهله‌لیک، کیریشچیلیک و سایره کیمی ایش‌لرله مشغول اولوب. باکییا گئدن ایشچی‌لره قوشولوب و بونونلا دا بیر دفعه‌لیک وطنین داشینی آتیب.
صمد ایلک تحصیلینی بیتیردیکدن سونرا ۱۳۳۴-جو ایلین مهر آییندا تبریزده دانشسرا مکتبینه گیریر و ۱۳۳۶-جی ایلین خرداد آییندا تحصیلینی بیتیریر. او، تحصیلینی بیتیردیگی ایلدن معلم کیمی چالیشماغا باشلاییر. توفارقان (آذرشهر)، ممقان، گؤوگان و سایره کیمی شهرلرین کندلرینده معلملیک ائدیر و عؤمرونون سونونادک بونو داوام ائتدیریر.
معلملیکله بیرلیکده ۱۳۳۸-جی ایلین مهر آییندا تبریز اونیوئرسیته‌سینده اینگلیس دیلی و ادبیاتی ایختیصاصی اوزره تحصیله باشلاییر و ۱۳۴۱-جی ایلده اونیوئرسیته تحصیلینی بیتیریر. الی قلم توتان معلم عینی حالدا حئکایه‌لر ده یازیردی. او هم ده تحصیل سیستئمی ایله باغلی اولان تنقیدلرینی ده قلمه آلیردی. اونون دقت یئتیردیی مسئله‌لردن بیری ده آذربایجانلی اوشاق‌لارین آنا دیلده تحصیل آلمامالاری اولوب.
صمدین فعالیتی اوشاق ادبیاتی، ترجومه، فولکلور توپلاماق، مدنیت و سوسیال مسئله‌لرله باغلی تنقیدی یازی‌لار کیمی مؤوضوع‌لاری احاطه ائدیب. بو یولدا او باشدا آذربایجانلی‌لار اولماقلا بیرلیکده دؤورونون دیگر اینتئللئکتوال‌لاری ایله علاقه‌یه گیریر. عینی حالدا او معلملیک ائتدیگی یئرلرده شاگیردلرینین و اهالی‌نین سئودیگی شخصه چئوریلیر.
معلملییه باشلایاندا اؤلکه‌ده پئداقوگیکا(آموزش و پرورش) مئتودلارینین توپلومدان اوزاق اولدوغونو آنلاییر. وار اولان رئاللیق‌لار مکتبده اؤیرندیکلریندن تام فرقلی ایدی. صمد ایسه هر هانسی بیری کیمی دئییل، اصل معلم اولماق ایسته‌ییردی. اونا گؤره ده او اؤزونه‌مخصوص پئداقوگیکا اصول‌لاری ایله معلملییه باشلادی.
بونونلا برابر صمدین یازدیق‌لاری دا توپلومدا یوکسک ماراقلا اوخونوردو. آز زامان عرضینده آذربایجان کندلیسی‌نین ایده‌آل بیلدیگی معلمه چئوریلیر و گئنیش کوتله آراسیندا تانینماغا باشلاییر. یازیب یاراتدیقلاری اونو مشهورلاشدیرسا دا، ساواک قوّه‌لرینینین ده دیقّتینی جلب ائدیردی. بیر نئچه دفعه یازدیقلارینا گؤره تضییق‌لره معروض قالیر. آذربایجانلی شاعرلرین شعرلریندن توپلانمیش «پاره-پاره» کیتابی‌نین نشری اوچون تعقیب ائدیلیر و ۶ آی معلملیکدن اوزاقلاشدیریلیر.
سوندا ایسه گنج معلم خومارلی یاشاییش بؤلگه‌سی‌نین یاخینلیغیندا آراز چاییندا معمالی شکیلده بوغولور. اؤلوموندن سونرا اونون آدی داها دا چوخ یاییلاجاق، آذربایجان تاریخینده آدی بیر چوخ سیاسی و اجتماعی فیکیرلر و حرکات‌لارلا دویونله‌نه‌جکدی.
اثرلری: اوشاق ادبیاتیندان ترجومه‌چیلییه قدر
صمد بهرنگی داها چوخ یازدیغی حئکایه‌لری ایله تانینیر. ان باشدا «بالاجا قارا بالیق» حئکایه‌سی اولماقلا اونون اثرلری عمومیتله اوشاق‌لار و یئنی‌یئتمه‌لر اوچون یازیلیب. عینی حالدا او اکثر حال‌لاردا اؤز حئکایه اوبرازلارینی آذربایجان خالق ادبیاتیندان گؤتوروب.
«بالاجا قارا بالیق»، «اولدوز و قارغالار»، «چوغوندورساتان اوغلان»، «اولدوز و دانیشان کوکلا»، «قوشباز کئچل»، «تلخون»، «کوراوغلو و کئچل حمزه» اونون اثرلریندن نومونه‌لردیر. اوشاق ادبیاتینا وئردیگی تؤحفه‌لر نتیجه‌سینده او ایراندا اوشاق ادبیاتی‌نین بانیسی حساب ائدیلیر.
صمدین فعالیت ساحه‌سینده یئر آلان باشقا مقام ایسه فولکلور توپلاماق اولوب. اونون حاقیندا نقل اولونان خاطیره‌لره اساساً آذربایجان ادبیاتی و خصوصیله فولکلور ساحه‌سی اونون سئودیگی ساحه‌لردن بیری اولوب. پهلوی‌لر رئژیمی دؤورونده تورکجه یازماق یاساق ایدی. لاکین بو یاساغا قارشی گلن ایلک شخص‌لردن بیری ده ائله صمد اولوب. تبریزده چاپ ائتدیردیگی «پاره-پاره» کیتابی آذربایجانلی شاعرلرین و فولکلور شعرلرینین توپلوسو ایدی. او بو کیتابا گؤره ده تضییق‌لره معروض قالیر.
یولداشی سیروس مددی‌نین دئدیکلرینه اساسا صمد بهرنگی‌نین بهروز دهقانی ایله بیریکده توپلادیغی فولکلور نومونه‌لری آذربایجان دیلینده اولوب. لاکین پهلوی رئژیمی‌نین تورکجه‌یه قویدوغو قاداغا گؤره فولکلور نومونه‌لری‌نین آذربایجان تورکجه‌سینده چاپینا ایجازه وئریلمه‌ییب. قئید ائتمک لازیمدیر کی صمد آذربایجان فولکلوروندان اولان بعضی نومونه‌لری فارسجایا ترجومه ائدیب و یا حئکایه‌لرینین اوبرازلارینی اونلاردان سئچیب.
صمدین ادبی فعالیت‌لری آراسیندا ترجومه‌چیلیک ده یئر آلیر. او اینگیلیسجه و تورکجه اولان بعضی اثرلری فارسجایا چئویریب. مثال اوچون او تورکیه‌لی یازیچی عزیز نسین-ین «آه بیز ائششک‌لر» حئکایه‌سینی تورکجه‌دن فارسجایا ترجومه ائدیب. بونونلا یاناشی فارسجادان دا تورکجه‌یه چئویردیگی شعرلر وار. مثال اوچون بعضی موعاصر فارس شاعرلرینین شعرلرینی تورکجه‌یه ترجومه ائدیب.
اثرلرینین دیگر واجیب قیسمی ایسه مقاله‌لری و سوسیال مسئله‌لرله باغلی یازدیغی کیتاب‌لاریدیر. داها اوّل ده قئید ائدیلدیگی کیمی او اؤلکه‌ده‌کی تک دیللیلیگی و تحصیل مئتودلارینی تنقید ائدیب و بو حاقدا مقاله‌لر و کیتاب‌لار قلمه آلیب.
صمدین اؤلومو معمالی‌دیرمی؟
صمد بهرنگی ۱۳۷۴-جی ایلین شهریور آیی‌نین ۹-ده آراز چاییندا معمالی شکیلده بوغولور. چایا بیرلیکده گیردیگی شخص حمزه فراهتی آدلی اوردودا خیدمت ائد‌ن بیر دامپزشک‌دیر. اونون دئدیکلرینه اساساً صمدله یاخین دوستلوق‌لاری اولدوغو اوچون، آراز چایی بوی‌لاریندا آلدیغی خیدمت میسییاسینا بیرلیکده گئدیبلر. حادیثه‌نین باش وئردیگی یئرده صمدله چایدا چیممک اوچون آرازا گیریبلر.
فراهتی‌نین دئدیکلرینه اساسا سویون آخاری صمدین کونترولونو پوزور و او یولداشی حمزه‌نی سسله‌ییر. لاکین حمزه فراهتی اونا چاتا بیلمه‌دیگینی، لیللی سودا باتدیغینی و اونو تاپا بیلمدیگینی دئییر. او هم ده اورداکی سرحد عسگرلرینین ده حادیثه‌یه یاخیدان شاهید اولدوقلارینی دئییر. لاکین صمد بهرنگی‌نین قارداشی اونون دئدیکلری اساس‌سیز حساب ائدیر و صمدین اؤلومونو معمالی حساب ائدیر. اسد بهرنگی حمزه فراهتی‌نین صمدین یاخین یولداشی اولدوغونو رد ائدیر. اونون دئدیکلرینه اساساً صمدین جانسیز بدنینده یارالار دا وار ایمیش.
حمزه فراهتی‌نین دئدیکلرینه اساساً صمدین اؤلومونون معمالی گؤرونمه‌سینده فارس یازیچی جلال آل احمدین بؤیوک رولو اولوب. جلال آل احمد صمدین اؤلوموندن سونرا اونون اؤلومو حاقیندا یازدیغی مقاله‌ده اونون اؤلدورولمه‌سی شوبهه‌سینی اورتایا قویور. فراهتی ایسه صمدین اؤلوموندن اونون مسئول گؤرونمه‌سینده جلالین یازیسی‌نین تأثیرلی اولدوغونو دئییر.
داها سونرا او «آدینه» آدلی بیر ژورنالدا اؤز مودافیعه‌سینی درج ائدیر و بونونلا دا صمدین بوغولماسیندا گوناهسیز اولدوغونو دئییر. نتیجه اعتباری ایله حاضیردا بیر چوخ فارس یازیچی صمدین اؤلومونون معمالی اولمادیغی قناعتینه چاتیب لاکین اونو معمالی بیلنلر ده وار.
گونئیلی ژورنالیست ایبراهیم ساوالان صمدین اؤلومونون هله ده معمالی اولدوغونو دوشونور. او فراهتی‌نین تقصیرکار اولوب اولمادیغینی صمدین اؤلوم سئنناریسی‌نین بوتؤوو اولمادیغینی دئییر. اونون فیکریجه صمدین اؤلومونده فراهتینی گوناهلاندیرانلار داها سونرا اؤزلری اونو تمیزه چیخاریرلار. لاکین بونون عدالتلی بیر محکمه اولمادیغینی، اسد بهرنگی و عائله‌سی‌نین فیکیرلرینین ائشیدیلمه‌مه‌سینی، داعوانین هله ده آچیق قالماسی اوچون یئترلی سبب اولدوغونو دئییر.
۲۹ ایللیک حیاتین بؤیوک تؤحفه‌لری
صمد بهرنگی‌نین اؤلوموندن ۵۴ ایل کئچیر. جمعی ۲۹ ایل عؤمور سورن صمد تک آذربایجاندا دئییل، دونیا سوییه‌سینده تأثیرلی یازیچی کیمی تانینیر. عینی حالدا او گله‌جک نسیل‌لره بوراخدیغی بؤیوک میراثلا دا تانینیر. آذربایجانلی تدقیقاتچی علیرضا صررافی‌نین دئدیکلرینه اساساً اینقیلاب ایل‌لرینده صمدین سؤزلری اینقیلابچی طلبه‌لرین شوعارلارینا چئوریلمیشدی.
صمدین اؤلوموندن تخمیناً ۳ ایل سونرا شاه رئژیمینه قارشی سلاحلی موباریزه‌یه باشلایان خالق فدایی‌لرینین پارتیزان تشکیلاتی «بالاجا قارا بالیق» حئکایه‌سینی اؤز حرکات‌لارینین مانیفئستی کیمی تانیتدیردی. صمد بهرنگی‌نین یاخین علاقه‌سی اولان یولداش‌لاری ایسه همین تشکیلاتین قوروجولاری و عضولری کیمی تشکیلاتدا فعالیته باشلادیلار. ۱۳۵۷-جی ایل اینقیلابیندا واجیب تأثیره مالیک اولان خالق فدایی‌لری تشکیلاتی سوسیالیست مراما مالیک ایدی.
صمد بهرنگی‌نین آذربایجاندا سئویلمک درجه‌سی ایسه چوخ آز تکرارلانمیش حال‌لارداندیر. اسد بهرنگی‌نین دئدیکلرینه اساساً صمدین جنازه‌سی تبریزه گتیریلدیگینده چوخ بؤیوک جمعیت اونو قارشیلاییب و او، ایمامیه قبیریستانلیغیندا تورپاغا تاپشیریلیب.
صمد بهرنگی هم ده، اونون حاقیندا یازیلان شعرلر و ماهنی‌لارلا دا تانینیر. اؤلوموندن سونرا او بیر چوخ آذربایجانلی یازیچی و شاعرین سئچدیگی اوبرازا چئوریلدی. آشیق‌لارین سازینا گیردی و خالق آراسیندا بایاتی‌لار دا سسلندی. آراز آراز، صمد عمی گلمه‌دی شعر و ماهنی‌لاری اونون خاطیره‌سینه یازیلانلاردان نومونه‌لردیر.
ان تانینمیش اثرلر ایسه علیرضا نابدیل (اوختای) و بولود قراچورلویا عاییددیر. شاعر اوختایین «صمد کؤنلومده‌دیر» آدلی شعری داها سونرا آذربایجانلی موغنی یعقوب ظوروفچو طرفیندن بسته‌لنمیش دیل‌لر ازبرینه چئوریلمیشدیر. بولود قاراچورلو ایسه «قوربانیمی قبول ائله آراز» شعرینده آرازین یاراتدیغی آیریلیق‌لاردان گیلئیله‌نه‌رک، صمد بهرنگی‌نین قوربان حساب ائدیلمه‌سینی طلب ائدیر.
آذربایجانلی یازیچی صمد بهرنگی‌نین اثرلری داها سونرا موختلیف دیل‌لره ترجومه ائدیلیب و موکافات‌لارا لاییق گؤرولوب. اونون اثرلری ایتالیا، فرانسیز، اینگیلیس و تورکجه‌یه ترجومه ائدیلیب. اونون بالاجا قارا بالیق حئکایه‌سی ایتالییانین بولونی شهرینده کئچیریلن اوشاق ادبیاتی موسابیقه‌سینده بیرینجیلیک الده ائد‌ه‌رک، قیزیل مئدالا لاییق گؤرولوب. داها سونرا ایسه همین اثر «گاردین« قزئتی‌نین اوشاق ادبیاتیندا سئچدیگی ۱۰ اثر آراسیندا یئر آلیب.
صمد بهرنگی همچینین تورکیه و آذربایجان رئسپوبلیکالاریندا دا تانینان یازیچی‌لاردان حساب ائدیلیر. ۲۰۱۴-جو ایلدن اعتباراً آذربایجانین قوزئیینده صمد بهرنگی آدینا ادبی موکافات تاسیس ائدیلیب. ۲۰۱۹-جو ایلده ایسه اونون خاطیره‌سینه تدبیر کئچیریلیب. تورکییه‌ده ایسه صمدین اثرلری چوخ اوخونان کیتاب‌لار آراسیندا یئر آلیر. اونون اثرلرینین بیر چوخو تورکجه‌یه ترجومه ائدیلیب و تورکییه‌ده چاپ ائدیلیب.
