Bu məqalə Londonda King’s College-də fəlsəfə professoru olan Clare Carlisle tərəfindən 2010-cu ildə The Guardian saytına dərc edilib və Ətəkyazı tərcümə qrupu onu Azərbaycan türkcəsinə tərcümə edib.
Görünür, hökumət ali təhsildən daha yüksək hisslərimizə keçib: o, bizim xoşbəxtliyimizi ölçməyi təklif edir. Lakin, əsrlər boyu davam edən fəlsəfi mübahisələrin göstərdiyi kimi, xoşbəxtlik nə sadə, nə də mübahisəsiz deyil – və əlbəttə ki, ölçülməsi asan deyil.
Qərb fəlsəfi ənənəsində, ən yaxşı həyat növünün nə ola biləcəyinə dair düşüncələr, xoşbəxtliyin hamımızın arzuladığı bir şey olduğunu demək olar ki həmişə etiraf edib. Filosoflar çox vaxt insan xoşbəxtliyini, nəyin yaxşı və nəyin doğru olduğunu müəyyən etmək üçün mühüm meyar, bəzən də əsas meyar kimi qəbul edirlər. Bu son görüşün ən sadə ifadəsi 19-cu əsrdə İngiltərədə Jeremy Bentham və John Stuart Mill tərəfindən irəli sürülən “utilitar” əxlaq nəzəriyyəsində tapılır.
Utilitarların fikrincə, hər hansı bir hərəkətin mənəvi dəyəri ondan yaranan xoşbəxtliyin miqdarı ilə ölçülür. Hətta bu mütəfəkkirlər üçün xoşbəxtlik sualları sadəcə bunun (xoşbəxtliyin) nə qədər olması ilə bağlı deyil. Mill, xoşbəxtliyin müxtəlif keyfiyyətlərini şübhəsiz ki qəbul etdi: məsələn o düşünürdü ki operaya qulaq asmaq və ya (İngiltərə şairi) Miltonu oxumaq, yaxşı yeməkdən alınan həzzdən daha ləzzətlidir. Doğrudan da o öz utilitarlığını “məmnun bir donuz olmaqdansa, narazı Sokrat olmaq daha yaxşıdır” cümləsi ilə müəyyən etdi. Buradakı düşüncə belə görünür ki insan həyatının əxlaqi dəyərinin bir hissəsi – ləyaqətliliyi olaraq adlandıra biləcəyimiz şey – onun çox növlü və dərin təcrübələrdən təsir alma qabiliyyətində gizlənib. Buna əzab çəkmək qabiliyyətimiz də daxildir.
Bentham və Mill tərəfindən müdafiə olunan əxlaq nəzəriyyəsinin tənqidçiləri tez-tez xoşbəxtliyin ölçülməsinin praktiki çətinliklərindən danışırlar ki, bu da insanlara düşünmə fürsəti yarada bilər. Əslində, bu çətinliklərin bəziləri utilitarizmin yüksəlişindən çox əvvəl qeyd edilib. Məsələn Aristotel düşünürdü ki hər bir insan həyatının məqsədi “eudamonia”dır, yəni keçici həzzdən çox uzunmüddətli çiçəklənmə kimi dərin bir xoşbəxtlik. Bunu “dünən özünü nə qədər xoşbəxt hiss etdiniz?” kimi suallarla qeyd etmək çətin, hətta qeyri-mümkün olar.
Aristotel də fəlsəfi araşdırmanın bəzi digər sahələrindən fərqli olaraq etiraf edirdi ki etika tam bir elm deyil. 18-ci əsrdə İmmanuel Kant bu fikri daha da kəskin şəkildə ifadə etdi: Kanta görə əlbəttə ki hamımız xoşbəxtliyi arzulayırıq, amma bunun nə olduğunu və ya necə əldə ediləcəyini bilmirik. Onu xoşbəxt edəcəyi ümidi ilə bir şeyin arxasınca gedən – İstər karyera yolu, istər bir münasibət, istərsə də tətil olsun- , yalnız onu xəyal qırıqlığı, hətta stres və narahatlıq mənbəyi olduğunu öyrənən hər kəs Kantın nə dediyini biləcək.
Bununla belə, hökumətin xoşbəxtliyi ölçmək planı daha irəli və bəlkə də daha dərin fəlsəfi sualı ortaya qoyur: Əməldə mümkün olub-olmamasından asılı olmayaraq, yaxşı bir insan həyatı yaşamağın nə olduğu haqqında, prinsipcə belə olsa, ən yaxşı düşünmə yolu budurmu? Bu fikrə bir ipucu, “utilitar” kimi bir terminin bəzən təhqiramiz bir şəkildə istifadə edilməsində görünə bilər. Məsələn, bir hərəkət tərzi “sadəcə utilitar” kimi təsvir edildikdə, bu vacib bir şeyin nəzərdən qaçırıldığını göstərir. Amma bu nə ola bilər?
Alman filosofu Martin Heidegger bu suala cavab tapmaqda bizə kömək edə bilər. İkinci Dünya Müharibəsindən əvvəl və sonrakı işlərində o, müasir texnologiya məsələsinə getdikcə daha çox diqqət yetirməyə başladı. Maşınlar və qurğular kimi texnoloji cihazların əsrlər boyu qərb mədəniyyətində izlənilə bilən daha dərin bir fenomenin əlamətləri olduğunu müdafiə edib. Dərin mənada “texnologiya” bu və ya digər avadanlıq təchizatına deyil, etdiyimiz hər şeyi formalaşdıran əsas düşüncə tərzinə və varlığa işarə edər.
Heideggerin fikrincə, texnologiyanın mahiyyəti həyatın idarə ediləcək və hökm veriləcək bir şey olması yöndədir. Ölçmə və hesablama alətləri – məsələn anketlər – bu layihənin ayrılmaz bir tərkib hissəsidir. Heidegger 20-ci əsrdə texnologiyanın getdikcə artan hökmranlığının müasir bəşəriyyətin mənəvi böhranla üzləşməsi fikri ilə əlaqələndirib. Bu fikrə görə, ümumiyyətlə etikaya utilitar yanaşmalar, xüsusilə də xoşbəxtliyi ölçmək və tənzimləmək cəhdləri bu böhranın həlli yolları olmaqdan çox onun əlamətləridir.
Heideggerin texnologiya təhlili, əsrlər boyu dini ənənələr vasitəsilə təkrarlanan fikirləri dünyəvi terminlərlə ifadə edir. Bu ənənələr hökmranlıq və nəzarət ideallarından sərbəst deyil: İncil insanın təbiət üzərində hökmranlıq etdiyini öyrədir və qədim hind müdriklərinin öyrətdiyi “mənəvi” məşqlər, müasir dərmanlardan o qədər də fərqli olmayan ruh və bədən hallarını dəyişdirmək və tənzimləmək üsulları idi. Lakin texnologiyanın bu dini formaları İnsan gücünün və nəzarətinin məhdudiyyətlərini tanımaq və özümüzdən kənar bir şeyi qəbul etmək ehtiyacını qəbul etdiyimiz müddətcə mövcud olur.
Bu o demək deyil ki, biz öz hərəkətlərimizə və həmçinin öz çiçəklənməyimizə görə məsuliyyət daşımırıq. Məsuliyyətimizi inkar etmək özü əxlaqi və mənəvi cəhətdən olduğu qədər siyasi baxımdan da təhlükəli olardı və bu, şübhəsiz ki Heideggerin texnologiya fəlsəfəsinin və ya ənənəvi xristian teologiyasının müdafiə etdiyi şey deyil. Hökumətimiz, deyəsən fərdi və kollektiv məsuliyyət arasında düzgün tarazlıq yaratmaqda çətinlik çəkir və bəzən həm şəxsi məsuliyyətə, həm də “böyük cəmiyyətə” təkid etmənin ictimai məsuliyyəti ört-basdır və inkar etməyə imkan verdiyinə dair şübhələrdən qaçmaq çətindir.
Qələmlərimiz yeni evdarlıq sorğusunda “kifayət qədər dəbdəbəli” və “çox narazı” seçim arasında gəzərkən, xoşbəxtlik və məsuliyyətlə bağlı bu suallar üzərində düşünmək üçün fasilə verə bilərik. Bəlkə də ən müdrik insanlar xoşbəxtlik şərtlərini qurmaq və saxlamaq üçün hər cür səy göstərənlərdir: sağlamlıq, var-dövlət, dostluq, təmiz bir vicdan və bəli, bəlkə də şkafda yaxşı bir pivə (Bu şəraitdən ən azı bəziləri şəxslər tərəfindən olduğu qədər dövlət tərəfindən də dəstəklənə bilər və dəstəklənməlidir.) Bununla belə, onlar anlayırlar ki xoşbəxtlik düzəldiləcək bir şey deyil, çünki xoşbəxtlik istehsal ediləcək bir mal olmaqdan çox verilən bir hədiyyə kimi gəlir və gedir. Belə insanlar bəxtin təlatümlərindən qorunmaq üçün əllərindən gələni edərlər ancaq heyrətləndikləri anlara da açıq qalarlar. Bəlkə kədərin, xərçəngin ya da işsizliyin ortasında əski dostun gözlənilməz zəngi kimi və ya bağçada gəzən bir kirpini görmək və ya parlaq bir noyabr günü kimi anlar.
