Son günlərdə insanların bir-biri haqqında formalaşdırdığı fərziyyələr və şəxsiyyət anlayışına yanaşmaları üzərində düşünürdüm. Məni ən çox düşündürən isə insanların başqalarının şəxsiyyətini olduğu kimi qəbul etməkdə çətinlik çəkməsidir. Cəmiyyət, çox zaman insanları müəyyən çərçivələrə salmaq istəyir. Halbuki şəxsiyyət sabit, dəyişməz bir məfhum deyil, əksinə, şəxsiyyət mayedir, axıcıdır və zamanla dəyişə, inkişaf edə və fərqli kontekstlərdə fərqli şəkildə ortaya çıxa bilər.
Bir insan eyni anda bir neçə kimliyi daşıya bilər. Biz müxtəlif məkanlarda, müxtəlif rollarda fərqli cəhətlərimizi ön plana çıxarırıq. Mən özümü Azərbaycanlı Kanadalı bir qadın kimi tanıyıram. Bu təkcə mənim etnik və coğrafi kimliyimi deyil, həm də sosial və mədəni təcrübələrimin birləşməsini ifadə edir. İnsanlarla qarşılaşarkən bu kimliyimi bəzən dilimlə, bəzən davranışlarımla, bəzənsə sadəcə bir baxışla hiss etdirirəm.
Ancaq bəzən insanlar bu kompleksliyi görməkdə çətinlik çəkirlər. Onlar bizi öz fərziyyələri əsasında qiymətləndirməyə çalışır, stereotiplər vasitəsilə tanımağa cəhd edirlər.
Keçən həftə Kanadada doğulub boya-başa çatan dostlarımdan biri instaqramda paylaşdığı bir təcrübə ilə məni dərindən düşündürdü. Bu mənə mənim və həyat yoldaşımın keçirdiyi bir çox təcrübələri xatırlatdı. Dostum br ictimai tədbirdə iştirak edərkən tanımadığı bir nəfərin onu heç bir sual vermədən “iranlı” kimi təqdim etdiyini yazmışdı. Halbuki o əslən Təbrizdən olan bir azərbaycanlıdır və öz kimliyini “iranlı” yox, “azərbaycanlı” olaraq ifadə edir. Bu hadisə mənə illər ərzində yaşadığım bir çox oxşar anları xatırlatdı. İnsanların mənim kimliyim haqqında öncədən formalaşdırdığı fərziyyələr, çox zaman mənim özümün kim olduğumu necə gördüyümlə üst-üstə düşmür.
Ətrafımdakı insanlar mənim Urmiyada doğulduğumu öyrəndiklərində və eyni zamanda farsca danışmadığımı bildiklərində çox vaxt heyrətlə reaksiya verirlər. Bu reaksiyalar sadəcə maraq deyil, çox zaman gizli olmayan bir sorğu və hökm daşıyır: “Necə yəni, İranda doğulubsan, amma farsca bilmirsən?” Mən isə onlara izah etməyə çalışıram ki, yaşadığım ölkənin, Kanadanın, rəsmi dillərini danışıram və eyni zamanda ana dilimi yaxşı bilirəm. Axı niyə mən fars dilini mütləq şəkildə bilməliyəm?
Fars dilinin “defolt” və məcburi olması ilə bağlı cəmiyyətdə dərin yer etmiş bir fərziyyə var. Sanki İranda doğulan hər kəsin təbii şəkildə farsca bilməsi, bu dili qəbul etməsi və onun vasitəsilə düşünməsi gözlənilir. Bu, sadəcə bir dil məsələsi deyil. Bu, dövlətin mərkəzləşdirilmiş ideologiyasının, fars dilini və mədəniyyətini yeganə normativ forma kimi təqdim etməsinin nəticəsidir. Bu fərziyyə, fərqli dillərə və kimliklərə sahib olan insanları ya “yarımçıq”, ya da “natamam” İrani kimi təqdim edir. Halbuki, İranda yaşayan milyonlarla azərbaycanlı və digər qeyri-fars millətlər üçün fars dili ana dili deyil.
Həyat yoldaşım Keraladandır. O, özünü həmişə qürurla Keralalı bir malayali kimi təqdim edir, yəni Keralanın yerli dili olan malayalam dilində danışan, özünəməxsus tarixə və mədəniyyətə sahib bir cəmiyyətin üzvü kimi. Lakin ətrafdakılar onu avtomatik olaraq “hindli” olaraq qəbul edir və bununla kifayətlənmirlər, onu hindi dilində danışan, hind dininə sitayiş edən, hətta inəyə ibadət edən biri kimi təsəvvür edirlər.
Niyə belə olur? Çünki insanlar adətən stereotiplərlə düşünürlər. Hindistan kimi çoxmillətli və çoxdilli bir federal dövlətdə belə, azlıqların mədəniyyəti, dili və tarixi tez-tez dominant mədəniyyətin kölgəsində qalır. Rəsmi statistik məlumatlar, Hindistanın nə qədər fərqli bölgələrdən və xalqlardan ibarət olduğunu təsdiqləsə də, insanların gündəlik düşüncə tərzində “hindli” olmaq hələ də vahid, stereotipik bir kimliklə eyniləşdirilir: hindi dilində danışan, hindu dininə sitayiş edən və şimal Hindistana aid bir yaşam tərzi.
Halbuki həyat yoldaşımın mənsub olduğu Kerala əyaləti bu təsvirə tamamilə ziddir. Kerala Hindistanın cənubunda yerləşən və uzun illər solçu siyasətə sadiq qalmış yeganə ştatdır. Rəsmi dili Malayalamdır və bu dildə danışan insanlar özlərini “Malayali” kimi tanıyırlar. Keralada müxtəlif dinlər dinc yanaşı yaşayır və bir çox insan inək ətini gündəlik həyatın bir hissəsi kimi istehlak edir. Bununla belə, o, dəfələrlə söyləsə də ki, Hindistanın qalan hissəsi ilə mədəni və ideoloji olaraq özünü fərqli hiss edir, cəmiyyət onu yenə də hindu, yenə də hindli, yenə də “tipik” biri kimi görür.
Əksər québécois insanlar özlərini açıq şəkildə “québécois” kimi tanıdırlar. Onlar bu ifadə ilə sadəcə coğrafi mənsubiyyətlərini deyil, unikal tarixə, mədəniyyətə və dəyərlərə sahib bir kimliyi ifadə edirlər. Lakin bütün dünyada və bəzən Kanadanın özündə belə bu mədəniyyət fərqliliyini tanımaq əvəzinə, onları sadəcə “French Canadians” (Fransız Kanadalılar) kimi adlandırmaq ənənəsi davam edir. Bu isə Québec cəmiyyətinin illərdir verdiyi mədəni və siyasi mübarizəni, özünü fransız və ya tipik Kanada kimliklərindən ayırmaq səylərini görünməz edir.
Québécois kimliyi nə tam olaraq Fransa mədəniyyətinə aiddir, nə də İngilisdilli Kanadanın normativ mədəni çərçivəsinə uyğundur. Onlar öz dillərini, tarixlərini, ədəbiyyatlarını və sosial dəyərlərini qorumaq üçün uzun illər mübarizə aparıblar. Buna baxmayaraq, kənardan baxanlar üçün sadələşdirmə yenə də işə düşür: fransızca danışırsansa, deməli, fransızsan. Bəli, Kanada federal dövlətdir və québécin özünə məxsus əyaləti hökuməti və rəsmi dili var.
Biz Güney azərbaycanlılar olaraq, kimliyimizi açıq və qəti şəkildə “Güney azərbaycanlı” olaraq təqdim etməli və bu kimliyin formalaşdırılması və tanıdılması üçün fəal şəkildə çalışmalıyıq. “İranlı” və ya “türk” kimi ümumi və qeyri-dəqiq etiketlər bizi çox vaxt fərqli etnik, siyasi və mədəni kimliklər içərisində görünməz edir. “İranlı” kimliyi bizi fars hegemoniyası altında birləşdirilmiş kimi göstərir, “türk” isə bizi Türkiyə və ya daha geniş anlamda türk dünyası ilə qarışdırır. Halbuki Güney azərbaycanlılar unikal tarixi, dili, mədəniyyəti və siyasi mübarizəsi ilə fərqli və ayırd edici bir kimliyə malikdir. Biz bu kimliyi sadəcə yaşadığımız bölgədə deyil, diasporada da nümayiş etdirməli, öz dilimizi, tariximizi və mədəni kodlarımızı qoruyaraq kollektiv şüurumuzu gücləndirməliyik. Kim olduğumuzu başqalarının deyil, özümüzün müəyyən etməsi vaxtıdır.
Bu problem xüsusilə diasporada böyüyən mənim nəsilim üçün daha da dərindir. Bizim İranla nə mədəni, nə emosional, nə də siyasi bir bağımız var. Biz Azərbaycanlı olaraq böyümüş, öz kimliyimizi bu şəkildə formalaşdırmışıq. Lakin xarici aləmdə, xüsusilə Qərbdə, insanlar bizi avtomatik olaraq “iranlı” kimi təqdim edir və bu, həm kimliyimizi təhrif edir, həm də bizi təmsil etməyən bir sistemin içində tanınmağa məcbur edir. Bizim nəsil üçün bu, sadəcə etiket məsələsi də deyil. Tanınmaq, qəbul olunmaq və kim olduğumuzu öz sözlərimizlə ifadə etmək hüququmuzla bağlıdır.
Bizim üçün son dərəcə vacibdir bu məsələ çünki insanlar adətən stereotiplərlə düşünür və bu, bizim kimliyimizin səhv başa düşülməsinə və ya tamamilə silinməsinə səbəb olur. “Azərbaycanlı” kimliyi, xüsusilə Güney Azərbaycanda, həm İran kontekstində, həm də beynəlxalq ictimaiyyətdə tez-tez ya farslarla, ya da Türkiyə türkləri ilə qarışdırılır. Bu yanlış eyniləşdirmə nəticəsində bizim konkret tarixi təcrübəmiz, mədəni travmalarımız və müstəqil mövcudluğumuz görünməz qalır. Əgər biz bu boşluğu doldurmasaq, kimliyimiz başqalarının təsəvvür etdiyi kimi formalaşacaq və çox zaman bu təsəvvürlər bizim reallığımızdan uzaq olur. Güney azərbaycanlı kimliyini qorumaq və inkişaf etdirmək sadəcə mədəni məsələ deyil, eyni zamanda siyasi və varoluşsal bir məsələdir. Özümüzü tanıtmaq və mövcudluğumuzu qəbul etdirmək artıq seçim yox, zərurətdir.
