19-cu əsrin əvvəllərində bölgə Britaniya Hindistanının bir hissəsinə çevrildi. Müasir Pakistan ərazisi uzun illər ingilis müstəmləkəsi oldu. İslamı əsas dəyər olaraq qəbul edən müsəlmanlar üçün ayrıca bir dövlət ideyası Məhəmməd Əli Cinnah və Müsəlman Birliyi tərəfindən irəli sürüldü. 14 avqust 1947-ci ildə, Hindistan parçalandı və Pakistan müstəqil bir dövlət kimi yarandı.
İlk dövrdə Pakistan iki ayrı bölgədən ibarət idi: Qərbi Pakistan (indiki Pakistan) və Şərqi Pakistan (indiki Banqladeş). 1971-ci ildə daxili qarşıdurmalar nəticəsində Şərqi Pakistan ayrıldı və Banqladeş müstəqil oldu. bir neçə hərbi çevriliş və siyasi böhranlar yaşamış, həm demokratik, həm də hərbi idarəetmə rejimləri arasında dəyişmişdir. Hazırda İslam Respublikası olaraq fəaliyyət göstərir.
Konstitusiyada vahid dövlət dili kimi müəyyənləşdirilən Urducadan başqa, tarixi və praktiki səbəblərlə İngiliscə hələ də həm qanunvericilik, həm də məhkəmə proseslərində “rəsmi ortaq dil” kimi işlədilir. Federal idarələr, məhkəmələr və universitetlər əsasən İngiliscə fəaliyyət aparır; lakin 2015-ci ildən bəri Ali Məhkəmə qərarları ilə bütün rəsmi əməliyyatlar və təhsil proseslərində Urducanın məcburi istifadəsi üçün təzyiq artmışdır.
Eyalət səviyyəsində hər bölgənin əhalisinin ana dilinə uyğun fərqli tətbiqlər diqqət çəkir. Sindh əyalətində 1972-ci ildən bəri Sindh dili — son illərdə “dövlət dili” statusuna yüksəldilməsi təşəbbüsləri ilə — rəsmi və tədris dili rolundadır. Bəlucistanda Baloçi və Brahuici, Xəybər-Paxtunxvada Peştuca, Gilgit-Baltistanda Lehcə/Şina qrupu dilləri, Azad Keşmirdə isə Urduca və İngiliscə əyalətin rəsmi dilləridir. Pəncabda hələ rəsmi əyalət dili haqqında qanun olmasa da 2024-cü ildə parlamentdən keçən layihə ilə Pəncab dilinin məcburi fənn kimi tədrisi və parlament iclaslarında istifadəsi təsdiqlənmişdir.
Təhsil sistemində ibtidai siniflərdə əsas dil hələ də Urduca olsa da kənd rayonlarında yerli dillərlə də zənginləşdirilmiş tədris geniş yayılıb. Orta məktəb və universitetlərdə dərslərin əksəriyyəti ingiliscə aparılır; lakin hər əyalətdə yerli dil fənnləri məcburidir. Hüquq sistemində sənədlərin hələ də ingiliscə yazılması üstünlük təşkil etsə də, Urduca qərar və qanun mətnlərinin istifadəsi təşviq edilir. Mediada milli kanallar Urduca və İngiliscə yayımlayır, PTV-nin regional kanalları və yerli FM/radio stansiyaları isə hər böyük dildə proqram və xəbər verirlər.
Pakistanın qurucusu Məhəmməd Əli Cinnah 1948-ci ildə Dakka şəhərində çıxış edərkən bildirmişdi: “Urdu, Pakistanın yeganə milli və rəsmi dili olacaq.”
Bu çıxışda o, Urducanın milli birliyin rəmzi olduğunu və müxtəlif bölgələri birləşdirəcəyini demişdi. Bu açıqlama isə daha sonra dil məsələsində narazılıqlara və hətta Bəngal dili hərəkatına səbəb oldu. 1973-cü il Pakistan Konstitusiyasında Urduca milli dil kimi qeyd olunsa da, uzun illər bu qərar tam tətbiq olunmadı. 2015-ci ildə Pakistan Ali Məhkəməsi Urducanın dövlət idarələrində istifadəsini məcburi etdi.
Urduca hardan gəldi və necə rəsmi dil oldu?
1947-ci ilin avqustunda Britaniya Hindistanı müsəlman və hindu icmaları arasında “iki dövlət”ə—Hindistan və Pakistan—bölünərkən, ən qanlı qarşıdurmalar Pəncab vilayətində baş verdi. Hər iki tərəfdən həm Pakistan sərhədində qalan hindular, həm də Hindistan sərhədində qalan müsəlmanlar həyatlarındakı ən böyük qırğınlardan qorxuya düşərək yeni “uyğun” dövlət sərhədlərinə qaçmağa məcbur oldular. Təxminən 1 milyon insanın həyatını itirdiyi, 9 milyon nəfərin isə yerlərini dəyişdirdiyi bu zorakılıq, tarixdə ən böyük məcburi miqrasiyalardan birinə çevrildi.
Bu kütləvi köçlə, “Muhacir” adlanan Urduca danışan müsəlman miqrantlar—əsasən Pəncabdan, həmçinin Delhi, Bombay və Uttar Pradeşdən gələnlər—Pakistanın Sind əyalətinə yerləşdirildi. 1951-ci il siyahıyaalınmasına görə təxminən yeddi milyon Muhacir vardı və onlar Karaçi kimi şəhərlərin sürətlə böyüməsinə səbəb oldular.
Muhacirlər, Cinnahın “iki millət nəzəriyyəsi”ni gerçəkləşdirən, etnik kimliklərdən ziyadə dini birlik üzərində qurulan “Müsəlman milləti”nin daşıyıcıları hesab edilirdi. Hətta Pakistanın qurucu rəhbərləri də bu muhacir cəmiyyətdən olublar. Bombaylı Məhəmməd Əli Cinnah və UP-dən olan Liyakat Ali Xan kimi liderlər, Urducanın Pakistanın yeganə rəsmi dili olmasını təmin etdi. Beləcə, dövlət idarələrində, məhkəmə sistemində və məktəblərdə yalnız Urduca istifadə olunmağa başlandı.
Bu siyasət yerli dilləri—Sindhi, Pəncab, Bəluc, Paştu və başqalarını—geri planda qoydu. Ana dili Urduca olan Muhacirlər, yüksək savad göstəriciləri və dövlət qurumlarındakı nüfuzları sayəsində sürətlə idarəçi mövqelərə gəldilər. Özlərini “gerçək Pakistanlılar” hesab edən bu qrup, yerli Sindhi camaatında “ikinci dərəcəli vətəndaş” hissi yaratdı.
Sind əyalətindəki Muhacir–Sindhi gərginliyi, Pakistanın ən qədim etnik-dilsel qarşıdurmalarından biridir. Federal və əyalət səviyyəsində Urducanın məcburi rəsmi dil olması Muhacirlərin iqtisadi və siyasi üstünlüyünü möhkəmləndirdi, Sindhiliyi isə öz torpaqlarında sanki qonaq göründükləri hissinə sürüklədi. Bu gərginlik göstərir ki, Pakistanın dil siyasəti və ulus-altı kimliklər arasındakı tarixi münaqişələr ölkənin siyasi və sosial quruluşunu formalaşdırmaqda həlledici rol oynayır.
Bənqal ayrılığı və Pakistanda etnik qrupların mübarizəsi
1947–1952 illərində Urducanın tək rəsmi dil kimi qəbul edilməsi, Muhacirlərin idarəçilikdəki üstün mövqeyi və Pəncab–Sind dilləri arasında yaranan gərginlik yalnız Şərqi Pəncabda yox, Bengal bölgəsində də eynilə özünü göstərdi. Doğu Pakistan (“Şərqi Bengal”) əhalisi əsasən Bengal dili və mədəniyyətinə bağlı idi, lakin dövlət idarələrində, məhkəmə və təhsil sistemində yalnız Urducanın tətbiqi onların öz yerli dilində haqq–azadlıq taleyini məhdudlaşdırdı. 1952-ci ildə Dəkkə universitetində başlanmış Bengal dil hərəkatı, Doğu Pakistanlıların ana dillərini müdafiə etməsi ilə nəticələndi və bu hərəkat dövlət tərəfindən qəddarcasına yatırıldıqdan sonra əhali mərkəzi hakimiyyətə qarşı silahlı mübarizə yolunu tutdu. Nəticədə 1971-ci ildə Şərqi Pakistan tamamilə ayrılaraq müstəqil Bangladeş dövlətinə çevrildi.
Bangladeşin ayrılmasından sonra belə Pakistan mərkəzi hakimiyyətinin “urducu millət” modelini yerli etnik kimliklərdən üstün tutması davam etdi. Baloçistan əyalətində baloçlar yeraltı sərvətlərin ədalətsiz bölüşdürülməsinə görə silahlı üsyanlar təşkil etdilər; Paştunların yaşadığı Hayber-Paktunva əyalətində isə dövlət və mərkəz arasında sərhəd bölgələrinin idarəçiliyinə dair mübahisələr, həmçinin müşahidə olunan dil və mədəniyyət assimilyasiyası narazılığa səbəb oldu. Pəncabda isə qeyri-muhacir pəncablılar ilə Muhacirlər arasındakı tarixi gərginlik, mərkəzin Pəncab millətçiliyini dövlətin prioriteti kimi görməsinə qarşı yerli qrupların etirazına gətirib çıxardı.
Qaynaq
Cevik, S. (2015). Pakistan’daki etnik gruplar. Orta Doğu’da Devlet-Altı Gruplar: Örgüt, Mezhep Etnisite, (1), 593–622.
