Güney Azərbaycanda türkcə adların qadağası və ‘Balamın Adı’ kampaniyası
Güney Azərbaycanda “Balamın Adı” adlı imza kampaniyası İranın qeydiyyat qanunvericiliyində dəyişiklik etməyi hədəfləyir. Kampaniya Güneyli fəallar tərəfindən karzar.net platformasında başladılıb. Tərtib edilən petisiya İranın 20-ci Qanunu (“Vətəndaşlıq qeydiyyatı” qanunu) üzrə valideynlərin uşaq adını seçmək hüququnu gücləndirməyi tələb edir. Mətndə bildirildiyi kimi, valideynlər “həyatında heç bir şəkildə qarşılaşmadıqları” məhdudiyyətlər üzündən körpələrinə şəxsiyyət vəsiqəsi ala bilmirlər.
Kampaniya mühüm sosial dəstək qazanıb: Azərbaycanlı ictimai fəallar, hüquq müdafiəçiləri və geniş ictimaiyyət bu çağırışı paylaşır. Petisiya mətni hər ailənin mədəniyyətinə uyğun ad seçmək istədiyini vurğulayır və bu hüququ tanıyan qanunvericilik dəyişiklikləri tələb edir. İnstagram və digər sosial şəbəkələrdə #BalamınAdı haştaqı və karzar.net/210559 linki paylaşılaraq geniş imza kampaniyası aparılır.
Qeyri-fars adlara məhdudiyyətlər və qanuni əsaslar
İranda doğulan uşağa ad qoyulması zamanı məhdudiyyətlərin qanuni əsasları mövcuddur. 20-ci Qanun (Vətəndaşlıq Qeydiyyatı) mülki sənədlərdə uşaq adlarının seçimini tənzimləyir. Buna görə valideynlər yalnız “ənənəvi, islam və İran” adlarından seçə bilərlər; xarici, qeyri-adi və uşağın cinsinə uyğun olmayan adlar qeydiyyatdan kənar hesab olunur.
İcra Hakimiyyətinin “Yüksək Qeydiyyat Şurası” qeydlə bağlı qanunları müəyyənləşdirir. Məsələn, məsul qurumun rəsmisi Əsədullah Parsaməhr 2015-ci ildə bildirmişdir ki, qeydiyyat idarəsi yalnız iran və islam mədəniyyətinə aid adları qəbul edir, “xarici mədəniyyət”ə aid adları rədd edir. Bu məhdudiyyətlər rəsmi adı “icazəsiz” ad siyahısına salınmağa gətirir: ad sistemə əlavə olunmayıbsa, dövlət uşaq üçün şəxsiyyət vəsiqəsi və ya doğum haqqında sənəd vermir. Beləliklə, seçilən ad sistemdə olmayanda valideynlər öz seçdikləri adı verə bilmirlər.
Valideynlərin və uşaqların yaşadığı çətinliklər
Türk etnikinə mənsub valideynlər uşaqlarına türkcə ad verəndə bu kimi hallar baş verir. Dövlət qurumları seçilmiş adı “qadağan” sayaraq doğum şəhadətnaməsi verməkdən imtina edir. Məsələn, Qərbi Azərbaycanın Salmas çəhərində anadan olmuş bir körpəyə valideynləri “Türkay” adını qoymaq istəyəndə Vətəndaşlıq Qeydiyyatı İdarəsi uşağın adını “qadağan adlar” siyahısında adıçəkilən kateqoriyaya salıb doğum şəhadətnaməsi verməyib. Nəticədə doğulduqdan sonra körpə dörd ay şəxsiyyət vəsiqəsi olmadan qalıb.
Bu müddət ərzində valideynlər uşaqla bağlı tibbi sığortadan məhrum olduqları üçün bütün müalicə xərclərini özləri ödəyib, məktəbə qeydiyyat və sığorta üçün əlavə problem yaşayıblar. İş yalnız ad dəyişdirilməklə bitib: valideynlər sonunda uşağa “Alpay” adı ilə şəhadətnamə ala biliblər. Bu məsələ “Balamın Adı” kampaniyasında da işıqlandırılıb və fəallar vurğulayıblar ki, qeyri-fars ad seçdiyinə görə uşaqlar şəxsiyyət vəsiqəsi ala bilmir, analar isə doğum tətilinə çıxa bilmir, atalar isə uşaqları üçün adi səyahət bileti belə ala bilmir.
Digər bir misal olaraq, ailəsi 2013-cü ildə dünyaya gələn qızlarına “Sevda” adı vermək istəyəndə rəsmi sistem bu adı qəbul etməyib. 2 il qanuni mübarizə apardıqdan sonra belə nəticəyə gəlməli olub: qızının adı “Soda” şəklində dəyişdirilib. Bu hallar respublikanın etnik azlıqlarından olan çoxsaylı ailədə təkrarlanır; valideynlər məhkəməyə müraciət edir, bahalı hüquq məsləhətçiləri tutub məhkəmə mübarizəsi aparmalı olur, amma nəticədə yenə də rəsmi ad verə bilmirlər. İnsan Hüquqları üzrə Azərbaycana aid rəsmi hesabatlar da göstərir ki, qeydiyyat idarələri yalnız İranda qəbul olunmuş siyahıdakı adlara görə uşaq üçün sənəd verir; siyahıda olmayan adlar “yabancı” hesab edilir və şəxsiyyət vəsiqəsi verilməsinə imkan yaratmır.
“Azerbaijan Inclusive Society” hesabatının əsas tapıntıları
Amerikada fəaliyyət göstərən “Inclusive Society” fondunun son hesabatında bu problemlər sistematik təhlil edilib. Hesabat vurğulayır ki, İranda etnik azlıqların uşaqlarına türkcə ad qoymaq istədikdə qarşılaşdıqları rədd qərarları sosial assimilyasiyanın tərkib hissəsidir. Fonda görə, dövlət qeyri-fars adları “xarici” sayaraq uşaqlara doğum şəhadətnaməsi verməkdən boyun qaçırır; nəticədə həmin azlıqlar tam hüquqlu vətəndaşlıq hüququndan məhrum edilir. Məsələn, hesabatda qeyd edilir ki, azərbaycanlı ailələr tez-tez uşaqlarına “Volkan” və “Ayıl” kimi adları vermək istəyəndə rədd cavabı alır, çünki bu adlar “fars dilinə uyğun gəlmir”.
Əlavə olaraq, dövlət uşaqdan şəxsiyyət vəsiqəsi tələb etdiyi üçün qeydiyyatı mümkün olmayan uşaqlar məktəb, səhiyyə və digər sosial xidmətlərdən məhrum qalır. Hesabat vurğulayır ki, bu siyasət İran hakimiyyətinin azad ad seçimi hüququnu pozmaq və irqçilik siyasətini gücləndirmək cəhdidir; nəticədə azərbaycanlı və başqa azlıqların uşaqları sənədsiz qalıb dövlət dəstəyindən məhrum olurlar.
Beynəlxalq hüquq və İranın öhdəlikləri
Uşağın doğulduğu gündən ad seçmək hüququ beynəlxalq hüquqda tanınır. BMT-nin Uşaq Hüquqları Konvensiyasının 7-ci maddəsinə görə, hər uşaq doğulandan ad almaq hüququna malikdir. Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsi ailənin gizliliyinə və şəxsi azadlığa hörməti vurğulayır ki, bu da uşağa verilən adı əhatə edir.
Habelə İnsan Hüquqları üzrə İqtisadi, Sosial və Siyasi Hüquqlar Kovenantı (İHİK) etnik, dini və dil azlıqların öz dillərində danışmaq və mədəniyyətlərini yaşatmaq hüququnu təmin edir (Kovenantın 27-ci maddəsi). İran həmin sənədləri imzalasa da praktikada tənqidlə üzləşir. Bir çox hüquq müdafiəçisi hesab edir ki, Azərbaycan türkləri uşaqlarına azərbaycan dilində ad vermək hüququndan məhrum edilir, bu isə İranın azlıq hüquqları üzrə beynəlxalq öhdəliklərini pozur.
