Dillərin Siyasi Gücü
Əgər bir xalqı əsarətdə saxlamaq istəyirsənsə, təkcə torpağını işğal etməklə kifayətlənmə; onun dilini də əlindən al. Keniyalı yazıçı Ngũgĩ wa Thiong’o öz məşhur Ağlın Sömürgədən Azad Edilməsi: Afrika Ədəbiyyatında Dilin Siyasəti (Decolonizing the Mind: The Politics of Language in African Literature) kitabında bu həqiqəti açır: sömürgəçilik sadəcə fiziki sərhədləri dəyişmədi, həm də insanların beynində sərhədlər çəkdi — xüsusilə də dil vasitəsilə.
Ngũgĩ kitabında göstərir ki, Avropa dövlətləri Afrika xalqlarını əsarətə almaq üçün güllə ilə deyil, dil ilə gəldilər. Məktəblərdə və rəsmi idarələrdə yalnız ingilis, fransız və portuqal dilləri “rəsmi” sayılır, Afrika dilləri isə “geri qalmış”, “savad üçün əlverişsiz” damğası ilə sıxışdırılırdı. Bu mexanizm insanlara təlqin edirdi ki, yalnız Avropa dilləri ilə danışanlar “mədəni”, “ağıllı”, “təhsilli” ola bilər. Bu, sömürgəçiliyin ən hiyləgər silahı idi — xalqın öz sözünü əlindən almaq.
Bu düşüncə tərzi bizə də çox tanışdır. İran Azərbaycanında məktəblərdə yalnız fars dilində oxuyan uşaqlar “savadlı” sayılır, Azərbaycan türkcəsində danışanlar isə ya qınanır, ya da susmağa məcbur edilir. Halbuki dil — sadəcə söz yığını deyil; dil insanın ruhunun evi, onun dünyanı necə gördüyünün güzgüsüdür. Ngũgĩ wa Thiong’o-nun fikrincə, bir xalqın dili həm onun tarixini, həm mədəniyyətini, həm də özünüdərkini(Self-consciousness) daşıyan əsas dayaqlardan biridir. Əgər dilin əlindən alınarsa, xalq öz kimliyini də itirər və başqasının gözü ilə özünə baxmağa məcbur olar. Bu baxımdan, ana dili yalnız ünsiyyət vasitəsi deyil, həm də insanın azadlığının, ləyaqətinin və mənəvi bütövlüyünün əsas sütunudur.
Dil və Kimlik: Ağlın Sömürgəsi
Ngũgĩ deyir ki, sömürgəçilik insanlara öz dillərini unutdurmaqla onların ağlını əsir alır. O yazır ki, uşaqlar məktəbdə ingilis dilində danışmağa məcbur edilirdi, öz ana dillərində danışanlar isə bəzən fiziki cəzalar alırdı. Uşaqlar öz dillərindən utanmağa, onu “dəyərsiz” görməyə başlayırdı. Bu, insanın ruhuna işləyən ən dərin əsarətdir.
Əgər öz dilimizdə düşünmürüksə, danışmırıqsa, yaza bilmiriksə, öz hekayəmizi də danışa bilmirik. Başqasının dili ilə özümüzü ifadə etməyə çalışarkən həm sözümüz, həm ruhumuz yarımçıq qalır. Bu, sadəcə Afrikada deyil, bizim Azərbaycan türkcəsində də baş verir. Məktəbdə fars dili ilə mükəmməl danışa bilməyən uşaqlar geridə qalır, amma öz ana dilindəki zəngin sözləri ilə heç kim maraqlanmır.
Ngũgĩ göstərir ki, dilin sömürgəçiliyi cəmiyyətin içində süni bir iyerarxiya yaradır: kim rəsmi dili yaxşı bilirsə, o, yaxşı iş tapır, universitetə girir, daha hörmətli sayılır. Kim öz dilinə bağlı qalırsa, kənarda qalır. Bu, sosial bərabərsizliyi daha da dərinləşdirir. İranda da buna şahidik: Azərbaycan türkcəsini yaxşı bilmək insana rəsmi işdə qapı açmır, amma fars dilində danışanlar daha asan irəliləyir. Bu, dilin necə güc vasitəsinə çevrildiyini göstərir.
Ədəbiyyatın Gücü və Yazıçının Məsuliyyəti
Ngũgĩ özü əvvəllər romanlarını ingilis dilində yazırdı. Amma sonradan başa düşdü ki, ingilis dilində yazanda əsərləri daha çox Qərb oxucularına xidmət edir, öz xalqına yox. O deyir ki, yazıçı öz xalqının dilində yazmalıdır ki, xalqı onu oxuya bilsin, öz hekayəsini öz sözləri ilə eşitsin. Əgər biz hekayəmizi başqasının dili ilə danışırıqsa, başqasının baxış bucağı ilə danışmağa məcbur oluruq. Bu yanaşmanı o, Ağlın Sömürgədən Azad Edilməsi: Afrika Ədəbiyyatında Dilin Siyasəti (Decolonizing the Mind: The Politics of Language in African Literature) kitabında geniş şəkildə izah edir.
Ngũgĩ “Ədəbiyyat xalqa çatmalıdır” deyir. Yazıçının borcu xalqın sözünü, dərdini, sevincini öz dilində danışmaqdır. Onun bu yanaşması Azərbaycan türkcəsində yazan hər kəs üçün dərsdir. Biz öz hekayəmizi, şeir və dastanlarımızı farsca danışmağa öyrəşmişik. Amma öz dilimizdə yazanda xalqımızın ruhuna yaxın oluruq.
Ədəbiyyat təkcə söz oyunu deyil; o həm də mədəniyyətin aynasıdır. Əgər biz o aynanı başqa bir dilin rəngində tuturuqsa, özümüzü də, dərdimizi də təhrif edirik. Ngũgĩ deyir ki, öz dilində yazmaq xalqı ilə daha dərin bağ qurmağa kömək edir. Bu, dilin sadəcə ünsiyyət deyil, həm də mədəni müqavimət vasitəsi olduğunu göstərir.
Təhsildə Dilin Rolu
Ngũgĩ kitabında məktəbin gücündən çox danışır. O deyir ki, məktəb yalnız bilik öyrətmir, həm də dəyərlər təlqin edir. Əgər məktəbdə uşaqlara deyirlərsə ki, “sənin dilin dəyərsizdir”, bu, uşağın özünəinamını sındırır. Onun üçün ana dili artıq sevgi yox, utanc mənbəyi olur.
Bizim də məktəblərdə fars dilinə həddən artıq üstünlük verilir. Azərbaycan türkcəsi isə “ev dili”, “qohum dili” kimi görünür. Halbuki öz ana dilində təhsil almaq uşağa özünü güclü və hörmətli hiss etdirir. Bu həm də insanın öz xalqına, öz kökünə bağlı qalmasına şərait yaradır. Ngũgĩ-nin Ağlın Sömürgədən Azad Edilməsi: Afrika Ədəbiyyatında Dilin Siyasəti (Decolonizing the Mind: The Politics of Language in African Literature) kitabındakı çağırışı da budur: məktəblərdə ana dilinə hörmət edilməlidir, çünki məktəb yalnız şagirdin beynini deyil, həm də ruhunu formalaşdırır.
Ağlın Sömürgədən Azad Edilməsi: Bizim Dərdimiz
Ngũgĩ-nin Ağlın Sömürgədən Azad Edilməsi: Afrika Ədəbiyyatında Dilin Siyasəti (Decolonizing the Mind: The Politics of Language in African Literature) əsəri hər kəsə səslənir: öz dilinə sahib çıx, öz sözünü öz dilində danış. O deyir ki, “Əgər öz dilində düşünmürsənsə, sən artıq başqasının dünyasında yaşayır və başqasının gözü ilə baxırsan.” Bu cümlə bizim üçün də nə qədər doğmadır! Biz öz ana dilimizi itirəndə öz kimliyimizi də itiririk.
O, Avropa dillərinə nifrət etmir. Əksinə, onları qapı açan körpü kimi görür. Amma deyir ki, körpü evin özü deyil. Evin özü — insanın ana dilidir. Əgər evimizi möhkəmləndirmək istəyiriksə, ilk addım dilimizi qorumaq və ona dəyər verməkdir.
Bu gün İran Azərbaycanlıları üçün də əsas məsələ budur: öz ana dilimizdə yazmaq, oxumaq, öyrətmək, gündəlik həyatda sözümüzə, danışığımızı qorumağa çalışmaq. Əgər dilimizə sahib çıxsaq, kimliyimizi, tariximizi, gələcəyimizi də qoruyarıq. Əks halda başqasının dili ilə özümüzü izah etməyə çalışarkən həm sözümüz, həm ruhumuz əsir qalacaq.
Ngũgĩ wa Thiong’o-nun əsəri Afrikanın dərdindən danışsa da, Azərbaycanın da dərdinə işıq tutur. Əgər sözümüzü qorumaq istəyiriksə, ilk addım öz dilimizə sahib çıxmaqdan keçir. Çünki insan öz sözündə, öz dilində azad olur.
