Müasir tarixdə baş verən inqilablar zamanı fərdiyyətçi ruhun hakim olması, kollektiv ruhun davamlılığını sarsıtmışdır. Hakimiyyətin faciəsi və hökmranlıq ehtirası, digər insanlardan üstün olma içgüdüsü, həmişə fərdi istibdad və mütləqiyyətçi düşüncələrin mahiyyətində olub və bir şəkildə başqaları üzərində üstünlük əldə etməyə çalışmışdır. Hər kəs başqasından imtiyaz almaq arzusunda olmuşdur. Aydındır ki, insanın insan üzərində hakimiyyəti olmadığı, hissiyyatla hərəkət etdiyi və başqasına haqq tanıdığı -və hətta bu haqq yoxdursa, yaratmağa çalışdığı- hallarda, qarşılıqlı anlaşma, dinc birgəyaşayış, humanizm və digər bir insanın varlığını dərk etmə istəyi iradələrə hakim olmuşdur, yoxsa zorakı və mütləq düşüncələrin hökmranlığına yer olmamışdır.
Müasir İran tarixindəki dəyişikliklərdə də hakim olan vəziyyətin dəyişməsində bir növ kollektiv ruh olmuşdur. ancaq inqilabların qələbəsindən sonra fərdi istəklər və zövqlər, inqilabların kollektiv ruhunu pozmuşdur. Əks halda, İranın yüz illik tarixində bu qədər inqilab, hərəkat və qiyamlar baş verməzdi və məsələn, Yaponiyanın Meici İnqilabı kimi bir inqilabla davamlı, yaradıcı və sistemli gəlişmə yoluna girə bilərdi. Axı bir millətin nə qədər enerjisi və gücü var ki, hər dövrdə və zamanda mövcud vəziyyəti dəyişdirməyə çalışsın? Bu da göstərir ki, vəziyyətin dəyişdirilməsi kifayət deyil; belə bir dəyişiklik, toplumun sistemli bir quruluşa çatması üçün təkbaşına yetərli olmamışdır. Çünki qələbədən dərhal sonra çoxluqçu düşüncə və ruh, fərdi mütləqiyyətçi düşüncə tərəfindən azdırılmışdır.
İranın Məşrutə İnqilabı bu məsələyə tam nümunədir. Kollektiv düşüncəyə sahib olan və heç vaxt şəxsi maraqları düşünməyən Səttarxan və onun silahdaşları, zülm və istibdadın çürüdüyü sistemin dəyişməsi ehtiyacını hiss edib, çıxış yolu axtarmışlar. Onun bu hərəkəti, toplumun ümumi dərdlərindən və şüurundan qaynaqlanırdı. Çünki o bilirdi ki, şəxsi düşüncəsi ümumi istedadların gəlişməsinə yönəldilsə, daha böyük bir sosial yaradıcı şəxsiyyətə çevriləcəkdir. Kollektiv düşüncə onun ruhunu dirçəldir və məmnunluq hissi yaradır. Bu, Səttarxanın çıxışlarında və davranışlarında aydın görünür.
Şəxsi düşüncənin formalaşdırılması və cilalanması fərdi müstəqilliyin əsasını təşkil edə bilər. Bu istiqamətdə təqdirəlayiq olan onun yaradıcılıqla bağlı fikirlərində durmadan çalışmasıdır. Çünki fərdi mənfəətlərə yönəlmiş tamah və ehtiras, onu toplumdan və ictimai hisslərdən uzaqlaşdırır.
Bu baxımdan, Məşrutə inqilabı -istibdadının şiddətinə görə müasir tarixdə nadir görülən bir hadisə- dağıdıcı fərdiyyətçiliklə, duyğusal kollektiv düşüncə arasında davamlı mübarizə içində olmuşdur. Bu meyllər ictimai, iqtisadi, mədəni, elmi və dini sahələrdə görünür və hər sahədə fərdi və ictimai düşüncə özünəməxsus cəhətlərini sərgiləyir. Məsələn, sosial sahədə Mirzə Məlkəmxan xüsusi mülkiyyətə inanırdı, mədəni sahədə Zeynəlabdin Marağayi, Mirzə Cahangirxan Sür-İsrafil və xüsusilə “Molla Nəsrəddin” məktəbinin (Cəlil Məmmədquluzadə, Mirzə Ələkbər Sabir) inqilabi ədəbiyyatı önəmli rol oynamışdır. Elmi sahədə isə Əbdürrəhim Talıbov Təbrizi yaxşı bir nümunədir.
“Fərdi düşüncə” -öz şüurunu şəxsi maraqlar içində qapanmış şəkildə görən- məşrutə prosesində “inhisarçılıq meylinə” çevrilmişdir. Başqa sözlə, sosial dəyişikliklərə düşüncəsini paylaşmadığı, yaradıcılığı yalnız şəxsi mənfəətə yönəltdiyi üçün mövqeyini qorumağa çalışmış və bu uğurda xəyanətlərə də əl atmışdır. Bu cəhətdən, YəprəmXan Erməni, Sərdar Əsəd Bəxtiyari, RəhimXan kimi qeyri-sabit şəxslər misal çəkilə bilər.
Fərdi mənfəətpərəstliyin tam simvolu “Ətəbək parkı” olayında özünü göstərmişdir. Səttarxanın dostları burada məşrutə qurmaq üçün çalışsalar da, hakimiyyət və iqtidar üçün can atdıqlarını gizlətməmişlər. Qələbədən dərhal sonra kollektiv ruh yox olub, mənfəət və imtiyaz axtarışı başlamışdır. Xarici qüvvələrin fitnələri də bu ehtirasları alovlandırmaq üçün yerində olmamışdır. Hətta Rus ordusu özü müdaxilə edərək dəhşətli cinayətlər törətmişdir.
“Bir millətin ən acı faciəsi, öz vətənində yad əsgərlərə əsir düşməsidir.”( Rəhim Rəisnıya və Əbdülhüseyn Nahid: Məşrutə hərəkatının iki mübarizi) Onlar öz dövlətlərinin xeyrinə zorakılıq törədirlər, amma daxildəki xainlər şəxsi tamah uğrunda xaricilərin yolunu açır, milli gücü zəiflədirlər. Faciə də məhz budur. Beləcə şəxsi “meyllər” hakimiyyətin faciəsinin təkrarlanmasına səbəb olmuş və istibdad ruhu yenidən topluma hakim kəsilmişdir.
Təkrar deyirəm: “hakimiyyətin faciəsi”. çünki məşrutə inqilabından sonrakı qanunlaşdırma və sistem quruculuğu natamam, yarımçıq və mənasız olmuşdur. (Mirzə kiçikxanın Meşə hərəkatı, Xiyabanının Azadistan hərəkatı və s.) İstibdad ruhu davam etdiyindən, xalq da yeni sistem yaratmaq üçün daima enerji sərf etməyə məcbur olmuşdur. Çünki hər bir fikir və əməl zorla qəbul etdirildikdə, xalqın təbii cavabı qarşı durma olmuşdur. Bu, intiqam deyildir. Xalq enerjisini intiqama yox, bu təzyiqlərə qarşı alternativ yaratmağa sərf etmişdir. Bu alternativlər zamanla tədricən ortaya çıxmışdır. Beləcə ziddiyyətli təkrarlar: enerji – enerjinin tükənməsi; hərəkət – daimi sıxılma; modernitə – daha artıq gerilik. Budur, fərdi meyllər uğrunda enerjisini itirən bir millətin taleyi.
Məşrutə inqilabı, kollektiv duyğusal düşüncə ilə fərdi hiyləgər və hökmranlıqçı düşüncə arasında qarşıdurma idi. Məşrutənin qəhrəmanlarının faciəli sonluğu da, bu fərdi istibdad düşüncəsinin və şəxsi hakimiyyət ehtirasının nəticəsi olmuşdur.
