İranda son illərdə su və ətraf mühit böhranları dərinləşməkdədir. Bu böhranların ən simvolik və faciəvi nümunəsi, bəlkə də, Urmu gölünün acı taleyidir. Yayımlanan video və fotolara əsasən, göl demək olar ki, tamamilə quruyub. Lakin faciə yalnız bununla bitmir. İranın bəzi mütəxəssisləri ölkədə “Zero Day” – yəni suyun tükənəcəyi günün – yaxınlaşdığını xəbərdarlıq edirlər. Tehran üçün Day Zero təhlükəsinə qarşı Pezeşkiyan höküməti qənaət təbliğatı edir. Bu təhlükə xüsusilə paytaxt Tehran üçün deyilsə də, su və enerji məsələləri üzrə ekspert Mehdi Fəsihi Herəndinin fikrincə, indiki su idarəçiliyi davam edərsə, ölkənin böyük şəhərlərinin hamısı bir-bir “Zero Day” ssenarisi ilə üz-üzə qalacaq.
Su və ətraf mühit böhranı əsasən lokal xarakter daşıyır. Məsələn, Urmu gölünün su hövzəsi İranın mərkəzi su hövzələrindən nisbətən müstəqil bir quruluşa malikdir. İranın mərkəzi bölgələri tarix boyu susuz ərazilər kimi tanınmışdır, halbuki Xəzər dənizi hövzəsi bol su ehtiyatları ilə fərqlənir. Bununla belə, bütün bu ekoloji fərqliliklərə baxmayaraq, ortaq məqamlar da mövcuddur. Məsələn, ölkənin bütün bölgələri eyni zamanda eyni səviyyədə su böhranı yaşamasa da, ümumi tendensiya hər yerdə mənfi istiqamətdə inkişaf edir. Bu vəziyyət isə ölkə miqyasında su idarəçiliyi siyasətini, eləcə də ümumi idarəçilik modelini ciddi şəkildə sual altına gətirir.
“Zero Day” anlayışı ilk dəfə Cənubi Afrikada, Cape Town şəhərində ortaya çıxmışdır. Burada o, su ehtiyatlarının kritik həddə çataraq kranlardan suyun kəsiləcəyi günü ifadə edirdi. Cape Town təcrübəsi göstərdi ki, vaxtında tədbir görülməzsə, müasir şəhərlər belə, su çatışmazlığının fəlakətli nəticələri ilə üz-üzə qala bilər. Aşağıda bu anlayışın tarixi barədə ətraflı məlumat verəcəyik.
Cape Town su böhranı və “Day Zero” tarixçəsi
2015–2018-ci illərdə Cənubi Afrikanın qərb sahilində yerləşən Cape Town şəhəri neçə illik rekord səviyyəli quraqlıqla üzləşdi və bu, bölgə tarixində “Day Zero” adlanan su böhranına səbəb oldu. 2017-ci ildə 3-cü ardıcıl quraqlıq ili şəhərin 4 milyon nəfərdən çox əhalisinin içməli su təchizatını təhdid etdi. Cape Town ənənəvi olaraq relyeflərdəki altı böyük su anbarında yığılan yağış sularına güvənir və bu anbarlar normalda payız-qış yağışları ilə doldurulur. Lakin 2015–2017-ci illərdə yağış səviyyəsi kəskin azaldı. Əhali sürətlə artdığı halda (1995–2018 arasında 2,4 milyondan 4,3 milyona yüksəldi) yeni su infrastrukturunun tikintisi isə çox gecikdi. Beləliklə, quraqlıq, əhali artımı və infrastruktura investisiyaların çatışmazlığı qarşılıqlı birləşərək 2017-ci ildə acınacaqlı vəziyyət yaratdı.
2017-ci ilin sonuna yaxın Cape Town şəhərində “Day Zero” termini yaranmağa başladı. Bu, anbarlardakı su tutumunun kritik səviyyəyə – təxminən tam tutumun 13–14%-ə – düşdüyü günü ifadə edirdi. 2017-ci ildə rəsmi elanlara görə, bu halda şəhərin içməli suyu kəsilərək sakinlər gündəlik 25 litr quyu suyu şəbəkə kənarında yerləşən su paylama nöqtələrindən almalı olacaqdı. 2018-ci ilin fevralında Cape Town Baş şəhər valsi hadisənin baş tutması planlaşdırılan tarixi aprelin ortası (təxminən 16 aprel) olaraq açıqlamışdı. Bu termin şəhər ictimaiyyətində geniş yayılaraq bir həyəcan yaratdı: rayon hakimi Greg Pillay Day Zeronu “gələcəyin ən pis ssenarisi” adlandırırdı. Belə yüksək diqqətli proqnozlar elmi olmasa da, hökumətin suya qənaət proqramını qəbul etdirməyə xidmət edirdi. Nəticədə, 2018-ci ilin martında Cape Town şəhər hakimiyyəti elan etdi ki, Day Zero-nun başlaması müvəqqəti olaraq təxirə salınıb və şəhər suyunun kəsilməsi təhlükəsi artıq mövcud deyil.
Su məhdudiyyətləri və qənaət kültürü
Hökumət quraqlığa dərhal su qənaəti tədbirləri ilə cavab verdi. Sırasıyla artan məhdudiyyət səviyyələri tətbiq olundu. Məhdudiyyətlərin ən sərt mərhələsində hər sakinə gündə maksimum 50 litr su limiti qoyuldu. Qanunsuz su istehlakı cərimələndi, su basqısı azaldıldı və torpaq ehtiyatları qorunmağa başladı. Mətbuat bildirirdi ki, 2018-ci ilin martına qədər gündəlik ümumi su sərfiyyatı 1,200 milyon litrdan 500 milyon litrə qədər azalmışdı. Şəhər rəhbərliyi “50 litr hədəfi”ni (daha sonra 25-e endirməli oldular) təbliğ edərək çimmələrə 10 litrdən çox sərf etməmək kimi konkret təlimatlar verdi.
Əhali, xüsusilə orta sinif və zəngin təbəqələr, su qənaəti kampaniyasına həm tənqidçi, həm dəstəkləyici reaksiyalar vermişdir. İsti su ilə duşa girməyən, saçını yumağı uzun müddət kəsənlər paytaxtda qəribə bir “su qənaəti qüruru” fenomeninə səbəb oldular – bir şəxsin aylarla çimməməsi müsbət nümunə kimi səciyyələnirdi. Eyni zamanda, məhdudiyyətlər bəzilərində əsəbilik yaratdı. Aşağı gəlirli məhəllələrdə yaşayanlar evlərinə su çatanadək su nöqtələrinin qarşısında saatlarla gözləməli olduqları üçün narazılıq etdilər. Beləliklə, suyun günbəgün azalması bölgədə həm sosial həm də psixoloji təlatümlər yaratdı.
Böhranın həllində rol alan ünsürlər
Cape Town Day Zero böhranının qarşısını almaq üçün həm texniki, həm də ictimai tədbirlər gördü. İlk mərhələdə su paylama şəbəkəsində sızmalar azaldıldı, təzyiq idarə olundu və alternativ mənbələr — yeraltı su, yağış suyu toplanması, tullantı suların təkrar istifadəsi, duzdan təmizləmə layihələri — planlaşdırıldı. Əhali də gündəlik həyatda suya qənaət edən sadə üsullara keçdi, hökumət isə ehtiyac anında hər vətəndaşa minimal həcmdə su çatdırmaq üçün 200 paylama məntəqəsi hazırladı.
Su qənaəti kampaniyaları nəticəsində 2018-ci ildə su istehlakı 2015-ci illə müqayisədə 55–60% azaldı. Proqnozlaşdırılan “aprel ayına qədər su qıtlığı” ssenarisi reallaşmadı. 2018-ci ilin iyununda başlayan güclü yağışlar anbarları doldurdu, sentyabrda su ehtiyatı 70%-ə çataraq məhdudiyyətlər yumşaldıldı. 2020-ci ildə isə su həcmi 95%-ə yüksəldi.
Hökumət səviyyəsində fövqəladə vəziyyət elan olundu, müxtəlif qurumlar böhran planı hazırladı, BMT və digər beynəlxalq təşkilatlar məsləhət və monitorinq dəstəyi verdi. 2018-ci ildə Cape Town, məhdud resurslar şəraitində kütləvi su istehlakını əhəmiyyətli dərəcədə azaldan ilk iri şəhər kimi beynəlxalq mükafata layiq görüldü.
