آذربایجانین موعاصیر مدنيیتینده ایکی نؤوع جاز واردیر. بیری، غرب جازینا بنزه‌ین لاکین یئرلی موغام چالارلاری‌نین دا علاوه ائدیلدیگی کلاسیک حؤکومت دستکلی جازدیر. دیگری ایسه جاز هارمونییالاریندان ایستیفاده ائدیله‌رک باکی‌نین دبدبه‌‌لی رستوران‌لاریندا ایفا ائدیلن و پوپ ماهنی‌لارینی خاطیرلادان جازین ایستیلی‌دیر. اوّلدن اعتباراً، آذربایجان جازی رسمی حاکیمیت طرفیندن یارادیلمیش و مشهورلاشدیریلمیشدیر. همچینین، بو جاز مستقل رسپوبلیکانین میللی ایدئولوژیسینه داخیل ائدیلیب و هله ده ائدیلمکده‌دیر. آذربایجان جازی‌نین فرقلندیریلمه‌سی ایله یاناشی، بو فاکت حؤکومت و وطنداش‌لار آراسیندا قارشیلیقلی علاقه‌‌‌ده ده، گونده‌لیک حیاتین میللی ایدئولوژی فونوندا نفوذو مرحله‌سینده موذاکیره‌لره سبب اولور. سونرالار ۱۹۶۰-جی ایل‌لرده واقیف موصطفی‌زاده موغامین کلاسیک آمئریکان جاز موسیقیسی ایله سینتئزینی یاراتمیش و بو ژانری «جاز-موغام[1]» آدلاندیرمیشدیر. آذربایجان جاز موسیقی بوگون ایره‌له‌ییش مرحله‌سینی یاشاییر. دوغروسو، ۲۰۰۰-جی ایل‌لرده و اوندان سونرا باکی بین‌الخالق جاز فئستیوالی و قبله موسیقی فئستیوالی کیمی جاز فئستیوال‌لاری آذربایجاندا جازین اینکیشافیندا موثبت دؤنوش یاراتدی.
آذربایجان جازی‌نین یارانماسی
چوخ ماراقلی‌دیر کی ۱۹۲۰-جی ایل‌لرده آذربایجان سووئت ترکیبینده اولان ایلک دؤورده آذربایجان جازی باکیدا مشهورلاشدی. آذربایجان جازی‌نین بونؤوره‌سی ۱۹۳۰-جو ایل‌لرین سونوندا نیازی و توفیق قولی‌یئوین یاراتدیغی »دؤولت جازی« آدی ایله تانینان دؤولت استرادا اورکستری طرفیندن قویولموشدور. آنسامبلین ایلک ترکیبی اوچ ترومبون، عینی سایدا تروبا، بئش ساکسوفون، رویال، گیتارا و ضرب آلت‌لریندن عبارت ایدی. اورکسترین ایلک کونسرت پروقرامینا کلاسیک جازلا عینی سويیه‌‌ده نیازی‌نین و توفیق قولی‌یئوین پیئس‌لری ده داخیل ایدی. میللی فولکلورو چوخ گؤزل بیلن توفیق قولی‌یئو آذربایجان موسیقی تاریخینده ایلک دفعه اولاراق، جازی موغاملا بیر‌لشدیرمه‌یه چالیشدی. باکیداکی موسیقی عالیم‌لری اؤزونون آمئریکان سوینق[2] موسیقیسی ایفاسی واختی بسته‌کار قولی‌یئوین ساکسافونیست‌لردن بیرینه چاهارگاه (ایکی‌قات هارمونیک ماژور) موغامیندا ایمپروویزاسییا(بداهه‌نوازی) ائتمه‌سینی نئجه تاپشیردیغینی تصویر ائدیرلر.
1940-جی ایل‌لر
توفیق احمدوو، ۱۹۶۰-جی ایل‌لرده آذربایجانین رادیو و تلویزیونونون جاز اورکئستری‌نین رهبری اولموشدور. ۱۹۴۱-۱۹۴۵-جی ایل‌لرده و ایکینجی دونیا ساواشی قورتاراندان سونرا “دؤولت جازی”-نین رهبری رئوف حاجی‌یئو اولموشدو.
۱۹۵۰-جی ایل‌لره قدر آذربایجان جاز ایفاچیلیغیندا ان اؤنملی یئرلردن بیرینی ساکسافونچو و جازمئن پرویز روستم‌بی‌اوو اولموشدور. «سووئت بئنی قودمئنی(Benny goodman)« آدلاندیریلان روستم‌بی‌اوو اوّلجه “کراسنیی ووستوک(Krasnıy Vostok) کینوتئاتریندا، سونرالار ایسه »نظامی« کینوتئاتریندا اؤز جاز اورکسترینی یاراتمیشدیر.
جاز موسیقیسینین قاداغا ایل‌لری
۱۹۵۰-جی ایل‌لرده سووئتین غرب علیه‌ینه یؤنلمیش تبلیغات ماشینی اؤلکه‌ده بو موسیقی ژانری‌نین اینکیشافینا گوجلو زیان ووردو. آنجاق بوتون بو قاداغالارا باخمایاراق، بو موسیقی سئورلر بیر یئره توپلاشیر، غرب رادیوسونو دینله‌ییر، سونرا ایسه ائشیتدیکلری موسیقی پارچالارینی مستقل صورتده ایفا ائتمه‌یه جهد ائدیردیلر. باکیدا جاز اورکسترلری‌نین پوپولیارلیغی‌نین زیروه‌سی ۱۹۵۰-۶۰-جی ایل‌لرینه تصادوف ائتمیشدیر. باکی‌نین ایکی-اوچ رستورانیندا سسله‌نن ساده فوکستروت صدالاری آراسیندا سوینق موسیقیسی شهرین سالون‌لارینا، کینوتئاترلارا، طلبه رقص میدانچالارینا یول تاپدی.
همین دؤورده جاز موسیقیسینی «استرادا» آدی آلتیندا پرده‌له‌یه‌رک موسکوانین چوخ‌سایلی کونسرت و تئاتر سالون‌لاریندا گئنیش ایستیفاده ائدیردیلر. توفیق احمدوودا جازلا بئله “اوستو اؤرتولو” حالدا مشغول اولماق مجبوریّتینده قالمیشدی. او، آخشام‌لار کلوب اورکسترینده چالیشیردی. آلت-ساکسافوندا ماهیر ایفاسی ایله دینله‌ییجی‌لرین ذؤوقونو اوخشاییردی.
۱۹۵۰-جی ایل‌لرین اوّلیندن ۱۹۶۰-جی ایل‌لرین سونونا قدر باکی‌نین جاز حیاتی‌نین «مرکزی» آذربایجان نفت-کیمیا اینستیتوتوندا کئچیریلن طلبه گئجه‌لری ایدی. آذربایجان جازی‌نین بوتون صنعتچی‌لری بورایا توپلاشیردی. هر ایل یاز آخشام‌لاری‌نین بیرینده آذربایجاندا جاز کوللئکتیولری آذربایجان نفت-کیمیا اینستیتوتونون آکت زالیندا چیخیش ائدیردی. اویرات(Oyrat) روستمزاده او گون‌لری بئله خاطیرلاییر:
«بو آخشام‌لارا دوشمک چتین مسئله ایدی. بو تدبیرلرین احاطه ائتدیگی گئنیش آودیتورییا – سؤزون حقیقی معناسیندا روحاً و معنوا آزاد اینسان‌لاردان عبارت ایدی. بئله کونسرت‌لرده اساساً سوینق(svinq)، دیکسیلئند(diksilend)، بیر ده بیزیم موسیقیچی‌لرین «آمئریکانین سسی» رادیو دالغالاریندا ائشیتدیکلری رپئرتواردان نومونه‌لر ایفا ائدیلیردی.»
گنج ایفاچی‌لار جاز کومپوزیسییالارینی(بسته‌لرینی) اؤزلری‌نین باشا دوشدوکلری کیمی، اونلارین دونیا گؤروشونون و موسیقی مدنيیتی‌نین ایمکان وئردیگی سويیه‌‌ده تقدیم ائدیلدیلر. «گونشلی وادی‌نین سئرناداسی»(Günəşli vadinin serenadası) فیلمی‌نین موسیقیسی آذربایجانلی جازمئن‌لرین هیمنینه چئوریلمیشدی. هر بیر کونسرتین اوّلینده و سونوندا قلئن میللئرین (Glenn Miller) موسیقیسی سسله‌نیردی.
۱۹۶۰-جی ایل‌لرده جازین موعین دایره‌لرده کیفایت قدر قبول ائدیلمه‌مه‌سی اوجباتیندان بو ساحه‌‌‌ده جیددی بوشلوق واردی. اونا گؤره ده توفیق احمداوو جاز اثرلری یازماغا باشلاییر و اونلاردا میللی موسیقی آهنگ‌لریندن، لادلاردان ایستیفاده ائدیردی. او، خالق ماهنی‌لارینی جاز اوصلوبوندا آرانژیمان(تنظیم) ائدیر، اونلارین اوزه‌رینده ایشله‌یه‌رک اورکستر اوچون فانتازییالار یارادیردی. بونلارلا یاناشی، اینسترومئنتال(چالغی آلت‌لر اوچون) موسیقی‌لر ده بستله‌ییر و همین اثرلرین سولو حیصّه‌‌‌لرینی اؤزو ایفا ائدیردی.
واقیف موصطفی‌زاده‌نین پیانوسو
۱۹۶۰-جی ایل‌لرده قارا قارایئو، نیازی، توفیق قولی‌یئو و رئوف حاجی‌یئوین دسته‌یی و رهبرلیگی ایله آذربایجاندا استرادا و جاز موسیقیسینین ایکینجی حیاتی باشلانیر. بوندان علاوه، آذربایجاندا «قایا»، رافیق بابایئوین کوارتئتی یارانیر و نهایت واقیف موصطفی‌زاده دؤورو باشلانیر. واقیف موصطفی‌زاده شرق موغامینی غرب دینله‌ییجیسی اوچون آنلاشیلان دیلده – یعنی جاز دیلینده تقدیم ائدیب، یوردونون دینله‌ییجی‌لری اوچون ایسه جازی دوغما موغام دیلینده سسلندیریردی. مشهور جاز تنقیدچیسی وئلیس کونووئر دئییب:
»واقیف موصطفی‌زاده اِکسترا ایفاچیدیر. او، دینله‌دیگیم لیریک جاز ایفاچی‌لاری آراسیندا ان گؤزل ایفاچیدیر.«
موصطفی‌زاده ایمپروویزاسییانین(بداهه‌نوازی) آزاد خوصوصيتی موغاملا جاز علاقه‌‌‌لری‌نین اساس حیصّه‌‌‌سینه چئوریلمیشدی. واقیف موصطفی‌زاده ۱۹۶۰-جی ایل‌لرین اوّل‌لرینده موسیقیده یئنی آخین – «جاز-موغام» آخینینی یارادیر. ۱۹۶۷-جی ایلین اییوندا باکیدا یئرلشن یاشیل تئاتردا ایلک جاز فئستیوالی کئچیریلدی. «یاشیل تئاتر»-دا کئچیریلن ایلک فئستیوالدا باکینی اوچ کوللئکتیو تمثیل ائدیردی: رافیق بابایئوین کوارتئتی، کینوتئاترلارین ییغما اورکستری، بیر ده حاضیردا موسکوادا یاشایان و ایشله‌ین آرزو حسین‌اووون قروپو. ۱۹۶۸-جی ایلده کئچیریلن نؤوبتی فئستیوال ال اویونلاری ساراییندا تشکیل ائدیلمیشدی. ۱۹۶۸-جی ایلده کئچیریلن فئستیوالدا بیرینجی فئستیوالین ایشتیراکچیسی اولموش کوللئکتیولردن علاوه، جاز موغننیسی منصور قاسیم‌اوو، ائله‌جه ده واقیف موصطفی‌زاده‌نین تریوسو (او اؤزو، ت.جعفراوو و ن.عادیل یاروو) چیخیش ائدیردی. بو فئستیوالا موسکوادان و کویبیشئودن ده موسیقیچی‌لر گلمیشدی. ۱۹۶۹-جو ایلده باکیدا نؤوبتی، بو دفعه داها سانباللی و گئنیش میقیاسلی جاز فئستیوالی کئچیریلدی. فئستیوالین ایلک گونونده ماهنی‌لار، ایکینجی گونونده ایسه جاز موسیقیسی ایفا ائدیلیردی. فئستیوالدا گرجستاندان، استونی‌دن، رسفسر( RSFSR)-دن گلمیش موسیقیچی‌لر و آذربایجان نوماینده‌‌لری چیخیش ائدیردی. محض ۱۹۶۹-جو ایلدن سونرا آذربایجانلی جاز موسیقیچی‌لرینی سووئتین باشقا شهرلرینده کئچیریلن فئستیوال‌لارا تئز-تئز دعوت ائتمه‌یه باشلادیلار.
باکیدا جاز سرعتله اینکیشاف ائتمکده ایدی. جاز موسیقیسی کینوتئاترلارین فویئلریندن راحات رستوران‌لارین سالون‌لاریندا تئز-تئز ایفا اولونوردو. ویتالی ولادیمیرووون جاز اورکستری هر آخشام باکیدا ان پرستیژلی «کوتتون کلاب» کیروو آدینا پارکدا یئرلشن «دوستلوق» («دروژبا») رستورانیندا چیخیش ائدیردی.
۱۹۷۰-جی ایل‌لرده آذربایجان جاز موسیقیچی‌لرین بعضی‌لری خاریجی اؤلکه‌لره موهاجیرت ائتدی، لاکین یئنی ایدئیالارلا زنگین اولان یئنی جازمئن‌لر یئتیشمکده ایدی. همین دؤورده آذربایجان جازی اصل ترقّی دؤور یاشاییر، اونون آوراسی گئنیشله‌نیردی. ۱۹۷۰-جی ایل‌لرده و ۸۰-جی ایل‌لرین اوّل‌لرینده «قیزیل پاییز» فئستیوال‌لاری، واقیف موصطفی‌زاده‌نین خاطیره‌سینه حصر ائتمیش «باکی-۸۳» فئستیوالی و دیگر تدبیرلر کئچیریلدی. همین دؤورده «قایا» ایله یاناشی «باکی‌نین ایشیق‌لاری»، «بیز باکیدانیق»، «باکی گولور و اوخویور»، «باکی سیزینله‌دیر» و باشقا جاز کوللئکتیولری چوخ مشهور ایدی. ۱۹۷۰-جی و ۸۰-جی ایل‌لرده باکیدا جاز اورکستری واردی. ۱۹۷۹-جو ایلده واقیف موصطفی‌زاده‌نین اؤلوموندن سونرا، اونون ایشینی قیزی عزیزه موصطفی‌زاده داوام ائتدیرمیشدیر.
۱۹۸۷-جی ایلده کئچیریلن «باکی-۱۹۸۷» عوموم سائت جاز فئستیوالی چوخ اوغورلو اولدو. بو فئستیوال زامانی سووئت بیرلیگی‌نین ان مشهور جاز قروپ‌لاری‌نین هامیسی باکیدا توپلاشمیشدی. آذربایجانین جاز صنعتینی رافیق بابایئوین رهبرلیگی ایله آذربایجان دؤولت تلویزیون و رادیوسونون سولیست‌لر آنسامبلی، پیانوچو واقیف صادیق‌اوو، تیمور میرزایئوین باشچیلیغی ایله جاز-خور، پیانوچو رؤوشن رضایئوین رهبرلیگی آلتیندا جاز-کوارتئت و هله گنج، بولبول آدینا اورتا ایختیصاص موسیقی مکتبی‌نین ماذونو ۱۷یاشلی عزیزه موصطفی‌زاده لاییقینجه تمثیل ائتمیشدیلر. همین ایلده یاشیندا اولان عزیزه موصطفی‌زاده واشینگتون شهرینده »تئلویئنوس مونک» (ing.Thelonious Monk)آدینا پیانو موسابیقه‌‌سینده بیرینجیلیک قازانمیشدیر.
۱۹۸۰-جی ایل‌لرین سون‌لاریندا آذربایجاندا جازین اینکیشافیندا جیددی گئریله‌مه اولدو. آذربایجان جازی‌نین فورمالاشماسیندا چوخ بؤیوک رول اوینامیش راین سولطانووون و دیگر موسیقیچی‌لرین باکیدان کؤچوب گئتمه‌سی آذربایجان جازیندا موعیّن بوشلوق یارانماسینا سبب اولموشدو. بیر طرفدن ده موسیقیچی‌لر جاز ایفاچیلیغی حِسابینا پول قازانماق، اؤز عایله‌‌‌لرینی ساخلاماق ایمکانیندان محروم ایدیلر. ایفاچی‌لارین چوخو توی‌لاردا پول قازانماغا باشلامیشدی.
جاز جومهورییت ایل‌لرینده
۱۹۹۱-جی ایلده رافیق بابایئو «جنگی» فولکلور-جاز کوللئکتیوینی تشکیل ائدیر و موسیقی لاییحه‌‌لری‌نین حیاتا کئچیریلمه‌سینه کؤمک ائدن سس‌یازمال ستودییاسی یارادیر. او، فولکلور چالغی آلت‌لریندن ایستیفاده ائتمکله، اونلاری غیرعادی هارمونییا ایله زنگینلشدیره‌رک، دونیانین ایلک باخیشدا بیر-بیرینه ضد جهت‌لرینه – غربه و شرقه خاص اولان موسیقینی مئلودیک طرزده بیر‌لشدیره‌رک گؤزل کومپوزیسییالار یارادیردی. ۱۹۹۴-جو ایلده باکی مِتروپولیتئنینده باش وئرمیش تئررور آکتی نتیجه‌سینده ۱۴نفر هلاک اولموش و ۴۹نفر یارالانمیشدیر. هلاک اولانلارین آراسیندا رافیق بابایئوده وار ایدی.
۱۹۹۰-جی ایل‌لرین ایکینجی یاریسیندا «اینتئللئکتوال جهتدن هوسلی اولان اورتا و یوخاری طبقه ایداره‌ائدیجی‌لری‌نین» اؤلکه‌یه گلمه‌سی نتیجه‌سینده باکیدا چوخ سایدا جاز کلوب‌لاری آچیلدی. ۱۹۹۶-جی ایلده سالمان قمبراووون باکیدا یاراتدیغی « Bacustic jazz»و راین سولطانووون « Syndicate » قروپو دونیانین موختلیف اؤلکه‌لرینده کئچیریلمیش فئستیوال و موسابیقه‌‌لرده رغبتله قارشیلانمیشدیر.
باکیدا جازین دیرچه‌لیشی ایلک و اوزون بیر مدت اوچون یگانه اولاجاق تیپیک جاز کلوبونون آچیلماسینا تکان وئردی. ۴ اوکتیابر ۱۹۹۷-جی ایلده آذربایجان دؤولت کوکلا تئاتری‌نین قارشیسیندا، عزیزه علی‌یئوا کوچه‌سینده یئرلشن کاروان جاز کلوبو قاپی‌لارینی تاماشاچی‌لارین اوزونه آچدی. بو، اؤزل شرکت‌لر طرفیندن دستکله‌نن آذربایجان یارادیجی گنج‌لر بیرلیگی‌نین (بو گون «یئنی گاللئری» باکی اینجه‌صعنت مرکزی کیمی تانینیر) قورولوشچو رئژیسسورلاریندان بیری اولان موسلوم ائلداروو (۲۰۰۳-۱۹۹۶) طرفیندن یارادیلمیشدی. جازین ایمپروویزاسییا سئون‌لری کاروانی «صاف جازین آزاد اولونموش اطراف-موحیطی» و «رسمیلیکدن اوزاق» کلوب کیمی خاطیرلاییر. باکی‌نین جاز حیاتی کئیفيتلی موسیقی آرانژیمان‌لاری، راحت، صمیمی آبو-هاواسی و مونتظم دینله‌ییجی‌لر قروپو سایه‌سینده کاروان اطرافیندا جمعلنمیشدی.
باکی بین‌الخالق جاز فئستیوالی
۲۰۰۰-جی ایل‌لرده باکی بین‌الخالق جاز فئستیوالی و قبله موسیقی فئستیوالی کیمی جاز فئستیوال‌لاری آذربایجاندا جازین اینکیشافیندا موثبت دؤنوش یاراتدی. ۲۰۰۰-جی ایل ۲۱ مایدا آذربایجاندا جاز مدنيیتی‌نین اینکیشافی و دستکلنمه‌سی مقصدی ایله «باکی جاز مرکزی» یارادیلدی. ۲۰۰۴-۲۰۰۲-جو ایل‌لرده کئچیریلمیش «Caspian Jazz and Blues Festival » سئری فئستیوال‌لار جاز سئونل‌لری و عمومییتله موسیقی‌سئورلر طرفیندن بیرمعنالی قیمتلندیریلمه‌دی. بو سئرییانین باشلانغیجی، یعنی ۲۰۰۲-جی ایلده کئچیریلمیش ایلک فئستیوال ایشتیراکچی‌لارین ترکیبینه گؤره نیسبتاً سامباللی اولسا دا نؤوبتی فئستیوال ضعیف، آخیرینجیسی ایسه آچیق آشکار اوغورسوز اولدو. ۲۰۰۵-جی ایلده باکیدا جمعی ایکی جاز اورکستری وار ایدی — باکی دؤولت سیرکی‌نین «آرئنا» اورکستری و آذربایجان دؤولت تله‌رادیو شرکتی‌نین استرادا-سیمفونیک اورکستری.
کاروان کلوبو ۲۰۰۶-جی ایلدن اعتباراً تخمیناً اون ایلدیر فعالیت گؤستریر و دیگر یئرلری‌نین داها چوخ مشهورلاشدیغی بیر واختدا تدریجاً اهمیتینی ایتیریردی. ۲۰۰۷-جی ایلده شاهین نؤورسلی سوئیسین مونترو شهرینده کئچیریلن ۴۱-جی بین‌الخالق جاز فئستیوالیندا ایکینجی یئری توتموشدور.
۲۰۱۰-جو ایل ۱۸اییولدا سوییسده کئچیریلن Montrö جاز فئستیوالیندا، ایسفار سارابسکی( İsfar Sarabski ) «Bösendorfer» سولو پیانو موسابیقه‌‌سی‌نین قالیبی اولدو. ۲۰۱۱-جی ایلده ائمیل افراسییاب Montrö جاز فئستیوالیندا موکافاتا لاییق گؤرولموشدور.
قایناق:
https://www.wiki.az-az.nina.az/Az%C9%99rbaycan_caz%C4%B1.html
[1] جاز-موغام ۱۹۶۰-جی ایل‌لرده واقیف موصطفی‌زاده موغامین کلاسیک آمئریکان جاز موسیقیسی ایله سینتئزینی یاراتمیشدیر. جازدان فرقلی اولاراق، جاز-موغام مئتر سیستمینی تعقیب ائتمیر. بو ژانردا هم ریتم، هم اؤلچولر ایمپروویزاسییا اولونور. واقیف موصطفی‌زاده‌نین حیات یولداشی ائلیزا موصطفی‌زاده آذربایجانین پئشه‌کار جاز-موغام طرزینده اوخویان ایلک قادینیدیر.
Swing [2] موسیقیسی ۱۹۳۰-۱۹۴۰-جی ایل‌لرده آمئریکا-دا یاییلمیش مشهور موسیقی نؤوعدور. کلیمه‌سی ‘ ‘swing feelایفاده‌سیندن یارانمیشدیر کی، موسیقیده وورغوسوز و ضعیف تاکتی تمثیل ائدیر. سوینق-ه موراجعت ائدن قروپ‌لاردا عادتاً مئلودییانی آرانژئمانا اویغون اولاراق ایمپروویزاسییا ائده بیلن سولو ایفاچیسی اولور.
