سون زامان‌لار ایراندا سو پروبلئمی اؤزونو داها قاباریق شکیلده گؤستریر. اعتراض‌لار باش وئریر، حبس اولونانلار و اؤلنلر اولور. بونلارلا باغلی ایسه ایستر ایسته‌مز سوال‌لار یارانیر. گؤره‌سن نییه ایراندا عرب‌لر و لرلارین یاشادیقلاری بؤلگه‌لرین سویو یوزلرله کیلومتر او یانا یعنی فارس بؤلگه‌لرینه داشینیر؟ نییه ایران دؤولتی اورمو گؤلونون قوروماسینا بو قدر قیدسیز یاناشیر؟ بو اؤرنک‌لرین اورتاق جهتی بیلیرسیزمی ندیر؟ عینی اؤلکه‌ده، عینی تورپاقدا یاشاییریقسا نه‌یه گؤره آزلیق‌لار چئوره قوربانی اولورلار؟ بو یازیدا بو سوال‌لارا جاواب تاپماغا چالیشاجاغیق.
اصلینده عرقچیلیک دئینده آغلیمیزا ایلک آزلیق تشکیل ائد‌ن قروپ‌لارا قارشی تطبیق ائدیلن اقتصادی-سیاسی آیری‌سئچکیلیک‌لر گلیر. آنجاق سیستئملی شکیلده ائدیلن آیری‌سئچکیلیک یالنیز بونلارلا بیتمیر. عرقچیلیک زامان کئچدیکجه سویا قاریشیر، تورپاغا گیریر، هاوادا داغیلیر و ائکولوژی اؤلچولر آلیر. بو ایسه چئوره عرقچیلیگی دئمکدیر.
چئوره عرقچیلیگی حاقیندا آراشدیرما
۱۹۷۰-۱۹۸۰-جی ایل‌لرده آمئریکا بیرلشمیش دؤولت‌لرینده یارانان ائکولوژی عدالت حرکاتی چئوره عرقچیلیگی آدی ایله فورمالاشماغا باشلادی. بو حرکات چئوره عدالتسیزلیگی‌نین عرقچیلیکله باغلی اولدوغونو قید ائده‌‌رک چئوره سیاستی‌نین ده بو یؤنده آپاریلدیغینی دئییر. بو آنلاییشی ایلک دفعه ۱۹۸۲-جی ایلده بئنژامین چاویس ایشله‌ده‌رک اطراف موحیطله باغلی اولان سیاست‌لرین عرقی آیری‌سئچکیلییه اساسلاندیغینی دئییب. چاویسه گؤره ضررلی توللانتی‌لاری و چیرکلندیریجی موسسه‌لری آزلیق‌لارین یاشادیقلاری بؤلگه‌لرده بیله‌رکدن یئرلشدیریرلر.
آزلیق‌لارین ایجماع‌لاری سیستئملی عرقچی سیاست‌لر نتیجه‌سینده داها چوخ ساغلاملیق پروبلئم‌لری ده یاشاییرلار. اصلینده عرقچی سیاست آزلیق‌لاری یاشاییش اوچون اویغون اولمایان یئرلرده یاشاماغا مجبور ائدیر. اونلار معدن‌لرین چیرکلندیردیگی، زیبیل‌لرین باسدیریلدیغی، شهرلرین چیرکاب سولارینین آخدیغی اراضی‌لرده، هاواسی چیرکلنمیش بؤلگه‌لرده، بؤیوک هاوا لیمان‌لاری و اساس ماگیسترال یول‌لارین کنارلاریندا مسکونلاشماغا سوروکله‌نیرلر. بوتون بونلار هم ده چئوره عرقچیلیگی‌نین نمونه‌لریدیر. بونلارین نتیجه‌سی اولاراق ایسه آزلیق‌لارین ایجماع‌لاری ساغلاملیق پروبلئم‌لریندن داها چوخ اذیت چکیرلر.
بون‌دان باشقا چئوره عرقچیلیگی باشقا فورمالاردا دا اولا بیلر. مثلاً آزلیق‌لارین یاشادیقلاری بؤلگه‌لرده تهلوکه‌سیزلیک قایدالارینا اویغون اولمایان ایش شرایطی‌نین اولماسی، ایش یئرلرینده ساغلاملیق قایدالارینا رعایت اولونماماسی، مازوت و یا کؤمورله ایشله‌ین الکتریک نیروگاه‌لارینین یاخینلیغیندا یاشاماق. بو ایسه او دئمکدیر کی بئله بؤلگه‌لرده یاشایان اینسان‌لار چیرکلنمیش هاوا ایله نفس آلیرلار، قویودان چیخاریلان سولاردان ایچیب ایستیلیک پروبلئمی اولان بینالاردا تحصیل آلیرلار.
آمئریکا و انگلیس‌ده چئوره عرقچیلیگی
دوغرودور بو کیمی پروبلئم‌لرله بوتون آشاغی گلیرلی اینسان‌لار اوزله‌شیرلر. لاکین چوخ واخت تورپاغی چیرکلنمیش، هاواسی زهرلنمیش بؤلگه‌لرده آزلیق‌لار یاشاییرلار. چئوره عدالتی‌نین آتاسی لقبینی آلمیش آکادئمیک دؤکتور روبئرت بوللاردین ۲۰۰۷-جی ایلده آپاردیغی بؤیوک بیر آراشدیرمایا اساساً دئیه بیله‌ریک کی، «بیر اؤلکه‌نین تهلوکه‌لی تیجاری اوبیئکت‌لرینین یئرینی اؤن گؤرمکده عرق، سوسیال-اقتصادی ایستاتوسدان داها واجیب رول اویناییر». او ثبوت ائدیب کی، آمئریکادا یاشایان آفرو-آمئریکالی اوشاق‌لارین، آغدریلی اوشاق‌لارا نیسبتا توللانتی‌لارین یاخینلیغیندا یاشاییب قورغوشون زهرلنمه‌سینه معروض قالما احتیمال‌لاری ۵ دفعه چوخدور. حتی ایلده ۵۰-۶۰ مین دلار قازانان قارادریلی آمئریکالی‌لارین هاواسی، سویو و تورپاغی چیرکلنمیش اراضی‌لرده یاشاماق احتیمالی، ۱۰ مین دلار قازانان آغدریلی‌لردن داها چوخدور. بو آرادا بؤیوک بریتانیادا بیر حکومت حساباتی، قارادریلی انگلیس اوشاق‌لارین آغدریلی اوشاق‌لارا نیسبتا ۳۰%-ا قدر داها چوخ هاوا چیرکلیلیگینه معروض قالدیغینی معین ائدیب.
ایراندا چئوره عرقچیلیگی
ایراندا دا چئوره عرقچیلیگی اؤزونو قاباریق شکیلده گؤستریر. اهالیسی‌نین چوخو عرب اولان خوزیستاندا باش وئرن ان سون اعتراض‌لار محض بونا گؤره ایدی. اهواز شهری یئرآلتی و یئراوستو سو منبع‌لرینه گؤره زنگین بؤلگه حساب ائدیلسه ده دؤولت طرفیندن بیله‌رکدن آپاریلان سیاست نتیجه‌سینده بؤلگه گونو-گوندن ضعیفله‌ییر، اهالیسی ایسه یوخسوللاشیر. اعتراض ائد‌نلرین شوعارلاریندان بیری “بیز وطنیمیزی هئچ واخت ترک ائتمه‌یه‌جه‌ییک.” ایدی. بونونلا دا اعتراضچی‌لار دؤولتین عرب‌لری بؤلگه‌دن کؤچورمک ایستکلرینه ایشاره ائدیردیلر.
روتگرز اونیوئرسیته‌سینین تدقیقاتچیسی عقیل دغاغله BBC فارسی-ه وئردیگی مصاحبه‌سینده اهواز بؤلگه‌سینده باش وئرن سو قیتلیغی‌نین ائتنیک مسئله اولدوغونو دئییب. سوسوزلوغا سبب کیمی ایسه کارون چایی‌نین اوزرینده تیکیلمیش چوخلو سایدا سو آنباری و سو کانال‌لارینین اولدوغونو گؤستریب. همین بو آنبار و کانال‌لار چایین سویونو داها چوخ فارس‌لارین یاشادیقلاری اراضییه یؤنلدیر. بورادا ایسه اونلار داها چوخ سو صرف ائد‌رک یئتیشن دویو اکیرلر. سویون عرب‌لر یاشایان بؤلگه‌دن فارس‌لار یاشایان بؤلگه‌یه یؤنلندیریلمه‌سی و ایسراف ائدیلمه‌سی چئوره عرقچیلیگی‌نین بیر نمونه‌سیدیر.
آذربایجانلی فعال‌لار دا اورمو گؤلونون قوروماغینین قارشیسینین آلینماسیندا دؤولت ارگان‌لارینین یئتری قدر چالیشمادیقلارینی دئییرلر. لندن ایمپریال کالئجی‌نین معلمی کاوه مدنی اورمو گؤلو بحرانینین اساس سببینین قوراقلیق یوخ، دوزگون اولمایان ایداره‌چیلیک اولدوغونو دئییب. بو ایسه آذربایجانلی‌لارین دؤولته گووه‌نینی آزالدیر.
۲۰۱۱-جی ایلده تبریز و اورمو شهرلرینده‌کی اعتراض‌لار اصلینده دؤولتین آذربایجانداکی چئوره سیاستینه اعتراض ایدی. تراختور کلوبو آزارکئش‌لرینین سسلندیردیگی «اورمو گؤلو جان وئریر مجلیس اونون قتلینه فرمان وئریر» شوعاری ایسه آذربایجان تورک‌لرینین مسئله‌نی میللی آیری‌سئچکیلیک اولاراق دیرلندیردیکلرینی بیلدیریر.
کووید ۱۹ دؤورونده ده چئوره عرقچیلیگی‌نین نمونه‌لرینه راست گلمک مومکوندور. بئله‌کی ایراندا فارس اولمایانلار داها چوخ کرونا قوربانی اولدولار. بونا سبب فارس اولمایانلارین واکسیناسیونون ضعیف آپاریلماسی، فارس اولمایانلارین یاشادیقلاری ویلایت‌لرده آدامباشینا دوشن خسته‌خانا یاتاغی‌نین و نفس آپاراتلارینین آزلیغی بو بؤلگه‌ده ویروسا یولوخانلارین داها چوخ اؤلمه‌سینه سبب اولدو. متخصص‌لره گؤره چئوره عرقچیلیگی نتیجه‌سینده اونسوزدا فارس اولمایانلار آراسیندا آسم و اورک دامار خسته‌لیک‌لری گئنیش یاییلمیشدی. بو دا اؤز نؤوبه‌سینده اؤلوم سایینا تأثیر ائدیر.
چئوره عرقچیلیگی، گئنیش سیستئملی عرقچیلیگین بیر پارچاسیدیر. عدالتلی توپلوم و جمعیت قورماق اوچون عرقچیلیکله موباریزه موطلقدیر. ایراندا اولان عرقچیلیک ان چوخ تورک‌لر و عرب‌لر طرفیندن گونده‌مه گتیریلیر. ان چوخ اونلار چئوره عرقچیلیگینه قارشی موباریزه آپاریب، میتینگ‌لر کئچیریب، حبس و ایشگه‌نجه‌لره معروض قالیب اؤلدورولوبلر. ایراندا چئوره عرقچیلیگی حاقیندا گتیریلن بو نمونه‌لر سوسیولوق روبئرت بوللاردین دئدیگی سؤزو تصدیق ائدیر.
