بو مقاله رابرت لانقلی طرفیندن ۲۰۲۱-جی ایلین آوقوست آیی‌نین ۲۶-دا ” ThoughtCo ” سایتیندا درج ائدیلیب و “اتک‌یازی” ترجومه قروپو طرفیندن آذربایجان تورکجه‌سینه ترجومه ائدیلیب.
میللتچیلیک اؤز میللتی‌نین باشقا میللت‌لردن اوستون اولدوغونا حرارتله اینانان اینسان‌لارین ایفاده ائتدیگی ایدئولوژی‌دیر. بو اوستونلوک حیس‌لری چوخ واخت اورتاق ائتنیک منسوبیت، دیل، دین، مدنیت و یا سوسیال دیرلره اساسلانیر. صرف سیاسی نقطه نظردن میللتچیلیک اؤلکه‌نین خالق سووئرئنلیگینی -اؤزونو ایداره ائتمک حقوقونو- مدافعه ائتمک و اونو موعاصیر قلوبال ایقتیصادیاتین یاراتدیغی سیاسی، سوسیال و مدنی تضییق‌لردن قوروماق مقصدی داشیییر. بو معنادا میللتچیلیک قلوبالیزمین آنتی‌تئزیسی کیمی قبول ائدیلیر.
بو گون میللتچیلیک عمومیتله ایجتیماعی و شخصی حیاتا تأثیر درجه‌سینه گؤره معاصر تاریخین ان بؤیوک عاملی اولماسا دا، ان بؤیوک معین‌ائدیجی عامیل‌لریندن بیری کیمی خیدمت ائد‌ن، عمومی حیس کیمی قبول ائدیلیر.
میللتچیلیک تاریخی
اؤلکه‌لرینین «ان یاخشی» اؤلکه اولدوغونا اینانان اینسان‌لارین همیشه مؤوجود اولدوغونا دایر عمومی حیس‌لره باخمایاراق، میللتچیلیک نیسبتا معاصر بیر حرکاتدیر. اینسان‌لار همیشه اؤز دوغما یوردلارینا و والیدین‌لرینین عادت-عنعنه‌لرینه باغلیلیق حیس ائتسه‌لر ده، میللتچیلیک ۱۸-جی عصرین سون‌لارینا قدر گئنیش شکیلده قبول ائدیلن حیس‌لره چئوریلمه‌دی.
۱۸-جی عصر آمئریکا و فرانسه اینقیلاب‌لاری عمومیتله میللتچیلیگین ایلک تأثیرلی ایفاده‌لری حساب اولونور. ۱۹-جو عصرده میللتچیلیک لاتین آمئریکاسی‌نین یئنی اؤلکه‌لرینه نفوذ ائتدی و مرکزی، شرقی و جنوب-شرقی آوروپایا یاییلدی. ۲۰-جی عصرین بیرینجی یاریسیندا آسیا و آفریقادا دا میللتچیلیک اورتایا چیخدی.
۲۰-جی عصردن اوّلکی میللتچیلیک
میللیتچیلیگین ایلک حقیقی ایفاده‌لری ۱۶۰۰-جو ایل‌لرین اورتالاریندا پوریتن اینقیلابی زامانی انگلیس‌ده باش وئردی.
۱۷-جی عصرین سون‌لاریندا انگلیس علم، تیجارت و سیاسی و سوسیال نظریه‌نین اینکیشافی ساحه‌سینده دونیا لیدئری کیمی شؤهرت قازانمیشدی. ۱۶۴۲-جی ایل انگلیس وطنداش موحاریبه‌سیندن سونرا کالوینیزمین پوریتن ایش ائتیکاسی هومانیزمین اوپتیمیست (نیک‌بین) ائتیکاسی ایله بیرلشدی.
انگلیس میللتچیلیگی اینجیل-دن تأثیرله‌نه‌رک، خالقین اؤز میسییاسینی قدیم ایسرائیل خالقی‌نین میسییاسی ایله عینیلشدیردیگی کیمی ایفاده اورتایا چیخدی. غرور و ایناملا شیشمیش انگلیس خالقی، بوتون دونیادا یئنی بیر اصلاحاتین و فردی آزادلیق‌لار دؤورو آچماغین اؤز میسییالاری اولدوغونو حیس ائتمه‌یه باشلادی. انگلیس شاعیری و آیدین جان میلتون ۱۶۶۷-جی ایلده یازدیغی “ایتیریلمیش جنت” آدلی کلاسیک اثرینده انگلیس خالق‌لارینین او زامانا قدر “انگلیسین آزادلیق ویزیونو” اونا چئوریلن شئیی یایماق سعی‌لرینی یئر کره‌سی‌نین هر گوشه‌سینه “سونسوز عصرلر بویو آزادلیغین بؤیومه‌سینه ان اویغون تورپاق کیمی قوتلامیش” کیمی تصویر ائتمیشدیر.
جان لاک و ژان ژاک روسونون «ایجتیماعی موقاویله» سیاسی فلسفه‌سینده ایفاده اولوندوغو کیمی ۱۸-جی عصر انگلیسی‌نین میللتچیلیگی عصرین قالانیندا آمئریکا و فرانسه میللتچیلیگینه تأثیر گؤستره‌جک.
لاک، روسو و دیگر معاصر فرانسه فیلوسوف‌لارینین ایره‌‌لی سوردویو آزادلیق ایدئیالاریندان تأثیرله‌نن آمئریکا میللتچیلیگی، شمالی آمئریکادا بریتانیا مستعمره‌لرینین مسکونلاشانلاری آراسیندا یاراندی. توماس جفرسون و توماس پین طرفیندن ایفاده ائدیلن جاری سیاسی دوشونجه‌لرله حرکته کئچن آمئریکا کولونیست‌لری، ۱۷۰۰-جو ایل‌لرین سون‌لاریندا آزادلیق و فردی حقوق‌لار اوغروندا موباریزه‌یه باشلادیلار. ۱۷-جی عصر انگلیس میللتچیلیگی‌نین ایستک‌لرینه بنزر شکیلده، ۱۸-جی عصر آمئریکا میللتچیلیگی ده یئنی میللتی بشریتین هامی اوچون آزادلیق، برابرلیک و خوشبختلیک یولوندا بلدچی ایشیغی کیمی تصوور ائدیردی. ۱۷۷۵-جی ایلده آمئریکا اینقیلابی و ۱۷۷۶-جی ایلده موستقیللیک بیاننامه‌سی ایله یئکونلاشان یئنی آمئریکا میللتچیلیگی‌نین تأثیری ۱۷۸۹-جو ایل فرانسه اینقیلابیندا آیدین شکیلده عکس اولوندو.
فرانسه‌ده اولدوغو کیمی آمئریکادا دا میللتچیلیک، کئچمیشین آوتوریتاریزمی (اقتدارگراییسی) و برابرسیزلیگی عوضینه آزادلیق و عدالت دولو بیر گلجه‌یین مترقی فیکرینه اونیوئرسال باغلیلیغی تمثیل ائتمه‌یه باشلادی. آمئریکا و فرانسه اینقیلاب‌لاریندان سونرا «یاشام، آزادلیق و خوشبختلیک آختاریشی» و «آزادلیق، برابرلیک، قارداشلیق» وعدلرینه حیس ائدیلن یئنی اینام، بایراق‌لار و پارادلار، وطن‌پرورلیک موسیقیسی و میللی بایرام‌لار کیمی بو گون ده میللتچیلیگین عمومی ایفاده‌سی اولاراق داوام ائد‌ن یئنی آیین و سیموول‌لارا ایلهام وئردی.
۲۰-جی عصرین حرکات‌لاری
۱۹۱۴-جو ایلده ۱-جی دونیا موحاریبه‌سی‌نین باشلاماسی ایله باشلایان و ۱۹۹۱-جی ایلده مرکزی-شرقی آوروپادا کمونیزمین داغیلماسی ایله باشا چاتان ۲۰-جی عصر، اساساً بیرینجی دونیا موحاریبه‌سی و ایکینجی دونیا موحاریبه‌سی ایله فورمالاشان یئنی میللتچیلیک فورمالارینین اورتایا چیخماسی ایله نتیجه‌لندی.
بیرینجی دونیا موحاریبه‌سیندن سونرا آدولف هیتلر آلماندا عیرقی تمیزلییه، آوتوریتار ایداره‌چی‌لییه و آلمانین خریستیانلیقدان اوّلکی کئچمیشی‌نین افسانه‌وی شان-شؤهرتینه اساسلانان یئنی بیر فاناتیک میللتچیلیک برندی قوردو. ایکینجی دونیا موحاریبه‌سیندن سونرا میللتچیلیگین یئنی فورمالارینین اکثریتی موستملکه‌سیزلشدیرمه‌دن سونرا موستقیللیک حرکات‌لاری طرفیندن ایداره اولوندو. آوروپالی موستملکه‌چی‌لریندن قورتولماق اوچون موباریزه آپارارکن اینسان‌لار، ظالیم‌لردن فرقلنمک اوچون میللی کیملیک‌لر یاراتدیلار. ایستر عیرقه، ایستر دینه، ایستر مدنیته، ایسترسه ده آوروپادا سویوق موحاریبه‌نین سیاسی قاریشیقلیق‌لارینا اساسلانسین، بوتون بو یئنی میللتچی کیملیک‌لرین هامیسی معین معنادا موستقیللیک ایسته‌یی ایله باغلی ایدی.
بیرینجی دونیا موحاریبه‌سی مرکزی و شرقی آوروپادا میللتچیلیگین ظفری اولدو. هابسبورگ، رومانوو و هوهن‌تسولرن روس ایمپئرییالاری‌نین قالیق‌لاری اوستونده اتریش، مجارستان، چک اسلوواکی، لهستان، یوگسلاوی و روماتی کیمی یئنی میللی دؤولت‌لر قورولدو. آسیا و آفریقادا غنچه‌له‌نن میللتچیلیک تورکیه‌ده کمال آتاتورک، هندوستاندا ماهاتما گاندی و چینده سون یات سن کیمی کاریزماتیک اینقیلابچی لیدئرلر یئتیشدیردی.
ایکینجی دونیا موحاریبه‌سیندن سونرا ۱۹۴۵-جی ایلده بیرلشمیش میللت‌لر تشکیلاتی و ۱۹۴۹-جو ایلده ناتو کیمی چوخ‌میللتلی ایقتیصادی، حربی و سیاسی تشکیلات‌لارین یارادیلماسی بوتون آوروپادا میللتچیلیک روحونون عمومی شکیلده ضعیفله‌مه‌سینه سبب اولدو. بونونلا بئله، فرانسه‌نین شارل دو گل دؤورونده یئریتدیگی سیاست و ۱۹۹۰-جی ایله قدر شرقی و غربی آلمانین کمونیزم و دموکراسی آراسیندا یاشانان آجی بؤلونمه، میللتچیلیگین جاذیبه‌سی‌نین هله ده جانلی اولدوغونو ثبوت ائتدی.
بو گون میللتچیلیک
بیرینجی دونیا موحاریبه‌سیندن بری هئچ بیر زامان میللتچیلیگین بوگونکو قدر آچیق-آشکار اولمادیغی ادعا ائدیلیر. خصوصیله ۲۰۱۶-جی ایلدن بری بوتون دونیادا میللتچی احوال-روحییه‌ده اهمیتلی آرتیم موشاهیده اولونور. مثلاً بؤیوک بریتانیانین آوروپا اتفاقیندان موباحیثه‌لی شکیلده چیخماسینا (برگزیت) سبب اولان شئی، ایتیریلمیش میللی موختاریتی برپا ائتمک اوچون میللتچیلییه اساسلانان ایستک ایدی. آمئریکا بیرلشمیش دؤولت‌لرده پرئزیدئنت‌لییه نامیزد دونالد ترامپ آغ ائوه «آمئریکانی یئنیدن مؤحتشم ائت» و «اؤنجه آمئریکا» کیمی میللتچی چاغیریش‌لارلا گیردی.
آلمان-دا آوروپا بیرلیگینه و مهاجرته قارشی موخالیفتی ایله تانینان «آلمان اوچون آلتئرناتیو» میللتچی-پوپولیست سیاسی پارتیسی اساس موخالیفت قوه‌سینه چئوریلیب. اسپانیادا اؤزونو موحافیظه‌کار ساغچی آدلاندیران “بکس” پارتیسی ۲۰۱۹-جو ایلین آپرئلینده کئچیریلن عمومی سئچکی‌لرده ایلک دفعه اسپانیا پارلامئنتینده یئر قازانیب. میللیتچیلیک چین پرئزیدئنتی شی جین پینگ، چینی دونیانین ایقتیصادی لیدئری ائتمک سعی‌لرینین اساسینی تشکیل ائدیر. عینی شکیلده میللتچیلیک فرانسه، اتریش، ایتالیا، مجارستان، لهستان، فلیپین و تورکیه‌ده ساغچی سیاستچی‌لر آراسیندا اورتاق بیر مؤوضوعدور.
ایقتیصادی میللتچیلیک
ان سون اولاراق ۲۰۱۱-جی ایلین گلوبال مالییه بؤحرانینا رئاکسییا ایله کاراکتئریزه اولونان ایقتیصادی میللتچیلیک، دونیا بازارلاری کونتئکستینده میللی ایقتیصادیات‌لاری یاراتماق، اینکیشاف ائتدیرمک و ان اؤنملیسی قوروماق اوچون نظرده توتولموش سیاسی و تطبیق یول‌لاری توپلوسو کیمی معین ائدیلیر. مثلاً، ۲۰۰۶-جی ایلده آمئریکا بیرلشمیش دؤولت‌لری‌نین آلتی بؤیوک دنیز لیمانیندا لیمان ایداره‌چیلیگی بیزنئسینی بیرلشمیش عرب امیرلیک‌لری مرکزلی “Dubai Ports World”-آ ساتماق تکلیفی، ایقتیصادی میللتچیلیک موتیولی سیاسی موخالیفت طرفیندن قارشیلاندی.
ایقتیصادی میللتچی‌لر پروتئکسیونیزمین (حمایت‌گرایی) قبول ائدیلن تهلوکه‌سیزلیگی و ثایبتلیگی لهینه، گلوباللاشمانین مصلحت گؤرونمه‌سینه قارشی چیخیرلار و یا هئچ اولماسا تنقیدی شکیلده شوبهه آلتینا آلیرلار. ایقتیصادی میللتچی‌لرین فیکرینجه، خاریجی تیجارتدن الده ائدیلن بوتون گلیرلرین هامیسی اولماسا دا اکثریتی سوسیال ریفاه پروقرام‌لاریندان چوخ میللی تهلوکه‌سیزلیک و حربی گوج قورماق کیمی واجیب میللی ماراق‌لار یولوندا ایستیفاده ائدیلمه‌لیدیر. ایقتیصادی میللتچیلیک بیر چوخ جهتدن مرکانتیلیزمین (سوداگرایی) بیر واریانتیدیر – تیجارتین ثروت یاراتدیغی و حکومتین پروتئکسیونیزم واسیطه‌سیله تشویق ائتمه‌لی اولدوغو فایدالی بالانس‌لارین توپلانماسی ایله تحریک ائدیلدیگی صیفیر جمعی نظرییه‌سی.
ایقتیصادی میللتچی‌لر، یئرلی ایشچی‌لردن ایش اوغورلادیغینا دایر چوخ اساسسیز بیر اینانجا اساسلاناراق، مهاجرته قارشی چیخیرلار. مثلاً پرئزیدئنت ترامپین مکزیک سرحدینده تیکدیرمک ایسته‌دیگی تهلوکه‌سیزلیک دیواری، اونون میللتچی مهاجرت سیاستینه اویغون ایدی. پرئزیدئنت کنگره‌نی موباحیثه‌لی دیوارین اؤدَنیلمه‌سی اوچون وسایط آییرماغا ایناندیرارکن، آمئریکا ایش یئرلرینین وثیقه‌سیز موهاجیرلره اودوزولاجاغینی ادعا ائتدی.
پروبلئم‌لر و ناراحاتلیق‌لار
بو گون اینکیشاف ائتمیش دؤولت‌لر عادتا بیر چوخ ائتنیک، عیرقی، مدنی و دینی قروپ‌لاردان عبارتدیر. آنتی-مهاجر، میللیتچیلیگین تجریدائدیجی نؤعونده بو سون آرتیم، خصوصیله ده نازیست آلماندا اولدوغو کیمی، ایفراطا واریلدیقدا، سیاسی جهتدن اوستونلوک وئریلن قروپدان کنار ساییلان قروپ‌لار اوچون تهلوکه‌لی اولا بیلر. نتیجه اعتباریله، میللتچیلیگین پتانسیل منفی جهت‌لرینی آراشدیرماق واجیبدیر.
هر شئیدن اول میللتچیلیگین اوستونلوک حیسی اونو وطن‌پرورلیکدن فرقلندیریر. وطن‌پرورلیک اؤز اؤلکه‌سی ایله فخر ائتمک و اونو مدافعه ائتمک ایسته‌یی ایله سجیه‌له‌نرکن، میللتچیلیک غرورو تکببور و پتانسیل حربی تجاووزه قدر آپاریر. ایفراط میللتچی‌لر حساب ائدیرلر کی، اؤلکه‌لرینین اوستونلویو اونلارا باشقا میللت‌لره حاکم اولماق حقوقو وئریر. اونلار بونو فتح ائتدیکلری میللتین اینسان‌لارینی «آزاد ائتدیکلری» اینامی ایله مشروعلاشدیریرلار.
۱۹-جو و ۲۰-جی عصرین اوّل‌لرینده آوروپادا اولدوغو کیمی، میللتچیلیک ایمپئریالیزم و مستملکه‌چیلییه حاق قازاندیرماق اوچون ایستیفاده ائدیلمیشدیر. میللتچیلیک قالخانی آلتیندا غرب خالق‌لاری آفریقا و آسیادا بعضی اؤلکه‌لری اله کئچیردی و اونلارا نظارت ائتدی. بو اؤلکه‌لرده موستمله‌که‌چیلیگین ایقتیصادی و سوسیال نتیجه‌لری بو گون ده داوام ائدیر. ایکینجی دونیا موحاریبه‌سی زامانی آدولف هیتلر ائتنیک آریان اوستونلویو تاکتیکاسینی آلمانین ان یاخشی منافعینه اویغون اولاجاق شکیلده ثمرلشدیرمک اوچون، آلمان خالقینی توپلاماق اوچون، میللتچی تبلیغاتی منیمسه‌میشدی. میللتچیلیک گئتدیکجه گلوباللاشان دونیادا بیر قروپو بیر اؤلکه‌نین یگانه قانونی وطنداش‌لاری اولاراق گؤرمک اوچون ایستیفاده ائدیلدیکده، سون درجه تهلوکه‌لی اولا بیلر.
تاریخ بویو بیر نئچه دفعه میللتچیلیک شؤوقو خالق‌لاری اوزون مدتلی تجریدچیلیک دؤورلرینه – باشقا خالق‌لارین ایش‌لرینده هئچ بیر رول اویناماماق کیمی بوغوجو و پوتانسیل تهلوکه‌لی دوکترین – گتیریب چیخارمیشدیر. مثلاً، ۱۹۳۰-جو ایل‌لرین سون‌لاریندا گئنیش شکیلده دستکله‌نن تجریدچیلیک، ژاپن-ون ۷ دئکابر ۱۹۴۱-جی ایلده پرل هاربره هوجومونا قدر آمئریکا بیرلشمیش دؤولت‌لری‌نین ایکینجی دونیا موحاریبه‌سینده ایشتیراکی‌نین قارشیسینی آلماقدا مهم رول اوینادی.
میللتچیلیک ایستر-ایستمز اینسان‌لار آراسیندا «بیز» و «اونلار» و یا «یا سئو، یا ترک ائت» کیمی رقابتچی بیر موناسیبت یارادیر. جورج اوروئل ۱۹۴۵-جی ایلده یازدیغی «میللیتچیلیک حاقیندا قئیدلر» آدلی مقاله‌سینده دئدیگی کیمی، «میللتچی یالنیز و یا اساساً، رقابتچی پرئستیژ باخیمیندان دوشونن شخصدیر… اونون دوشونجه‌لری همیشه غلبه‌لر، مغلوبیت‌لر، ظفرلر و آلچالتمالار اوزَرینده جریان ائدیر».
میللیتچیلیک هم ده داخیلی پارچالانمایا و ایغتیشاش‌لارا دا کؤمک ائده بیلر. کیمین میللتین بیر حیصه‌سی اولوب اولمادیغینا قرار وئرمه‌سینی خالقدان طلب ائتمکله، میللتین سرحدلری داخیلینده «بیز» عوضینه «اونلارین» بیر حیصه‌سی کیمی معین ائدیلن هر کسه قارشی آیری-سئچکیلیگی تشویق ائدیر.
