بو مقاله رابرت لانگلی طرفیندن ۲۰۲۲-جی ایلین مارت آیی‌نین ۲-ده ThoughtCo سایتیندا درج ائدیلیب و اتک‌یازی ترجومه قروپو اونو آذربایجان تورکجه‌سینه ترجومه ائدیب.
توتالیتاریزم، آوتوریتاریزم و فاشیزمین هامیسی مجبوریت و تضییق یولو ایله فردی حیاتین بوتون آسپئکت‌لرینی ایداره ائتمه‌یه و یؤنلندیرمه‌یه چالیشان گوجلو بیر مرکزی اصوللا کاراکتئریزه اولونان ایداره‌ائتمه فورمالاریدیر.
آمئریکا بیرلشمیش دؤولت‌لری مرکزی کشفیات ایداره‌سی‌نین «World Factbook »-دا قئید اولوندوغو کیمی، بوتون خالق‌لار رسمی حکومت نؤعونه مالیکدیر. بونونلا بئله، بیر میللتین اؤزونون ایداره‌ائتمه فورماسینا داییر تعریفی چوخ واخت اوبیئکتیو دئییل. مثلاً، کئچمیش سووئت اتفاقی اؤزونو دئموکراتیک اؤلکه اعلان ائتسه ده، سئچکی‌لر «آزاد و عدالتلی» دئییلدی، چونکی دؤولت طرفیندن تصدیق ائدیلمیش نامیزدلری اولان یالنیز بیر پارتی تمثیل اولونوردو. سوئیت سوسیالیست رئسپوبلیکالاری ایتیفاقی، سوسیالیست رئسپوبلیکا کیمی تعریفله‌نمه‌سی داها دوزگوندور.
بوندان علاوه، موختلیف ایداره‌ائتمه فورمالاری چوخ واخت اوست-اوسته دوشن خصوصیت‌لره مالیک اولا بیلر و یا سرحدلری چتین معین ائدیله بیلر. توتالیتاریزم، آوتوریتاریزم و فاشیزم ده بئله‌دیر.
توتالیتاریزم ندیر؟
توتالیتاریزم دؤولتین گوجونون غیرمحدود اولدوغو و ایجتیماعی و شخصی حیاتین فاکتیکی اولاراق بوتون آسپئکت‌لرینه نظارت ائتدیگی ایداره‌ائتمه فورماسیدیر. بو نظارت بوتون سیاسی و مالییه مسئله‌لری ایله یاناشی، اینسان‌لارین رفتارلارینا، اخلاقینا و اینانج‌لارینا شامیل ائدیلیر.
توتالیتاریزم آنلاییشی ۱۹۲۰-جی ایل‌لرده ایتالیا فاشیست‌لری طرفیندن ایشله‌نیب حاضیرلانیب. اونلار توتالیتاریزمین جمعیت اوچون «مثبت مقصدلری» اولدوغونو حساب ائتدیکلری شئی‌لره ایستیناد ائده‌‌رک بو قاورامی مثبت گؤسترمه‌یه چالیشدیلار. بونونلا بئله، اکثر غرب مدنیت‌لری و حکومت‌لری توتالیتاریزم آنلاییشینی تئز بیر زاماندا رد ائتدیلر و بو گون ده رد ائدیرلر.
توتالیتار حکومت‌لرین فرقلندیریجی خصوصیت‌لریندن بیری آچیق و یا اؤرتولو شکیلده میللی ایدئولوژی‌نین، یعنی بوتون جمعیته معنا و ایستیقامت وئرمک مقصدی داشییان بیر سیرا اینانج‌لار توپلوسونون مؤوجودلوغودور.
روس تاریخی اوزره متخصص و یازیچی ریچارد پایپس-ا گؤره، فاشیست ایتالیانین باش ناظیری بنیتو موسولینی توتالیتاریزمین اساسینی بیر دفعه بئله خلاصه ائتمیشدی: «هر شئی دؤولتین داخیلینده، دؤولتدن کناردا، دؤولته قارشی هئچ نه یوخدور».
توتالیتار دؤولتده مؤوجود اولا بیله‌جک خصوصیت‌لره مثال اولاراق بونلاری گؤسترمک اولار:
- تک بیر دیکتاتور طرفیندن تطبیق ائدیلن ایداره‌ائتمه.
- تک حاکیم سیاسی پارتی‌نین اولماسی.
- مطبوعاتا تام نظارت اولماسا دا، سرت سانسور.
- دایم حؤکومت‌یؤنلو تبلیغاتین یاییلماسی.
- بوتون وطنداش‌لار اوچون مجبوری حربی خیدمت.
- مجبوری اهالی نظارتی پراکتیکالاری.
- معین دینی و یا سیاسی قروپ‌لارین و عادت‌لرین قاداغان ائدیلمه‌سی.
- حاکمیته قارشی هر هانسی فورمادا ایجتیماعی تنقیدین قاداغان ائدیلمه‌سی.
- گیزلی پلیس قوه‌لری و یا حربچی‌لر طرفیندن تطبیق ائدیلن قانون‌لار.
تیپیک اولاراق توتالیتار بیر دؤولتین خصوصیت‌لری، اینسان‌لارین حکومت‌لریندن قورخمالارینا سبب اولماغا مئییللی‌دیر. توتالیتار حؤکمدارلار بو قورخونو یاتیرماغا چالیشماق عوضینه، اونو تشویق ائدیر و خالقین امکداشلیغینی تامین ائتمک اوچون اوندان ایستیفاده ائدیرلر.
توتالیتار دؤولت‌لرین ایلک نومونه‌لرینه آدولف هیتلر دؤورونده آلمان و بنیتو موسولینی‌نین رهبرلیگی آلتیندا ایتالیا داخیلدیر. توتالیتار دؤولت‌لرین داها یئنی نومونه‌لرینه صدام حسین دؤورونده عراق و کیم جونگ اون-ون دؤورونده شمالی کره‌نی گؤستره بیله‌ریک.
روس تاریخی اوزره متخصص و یازیچی ریچارد پایپس-ا گؤره، ایتالیانین فاشیست باش ناظیری بنیتو موسولینی ۱۹۲۰-جی ایل‌لرین اوّل‌لرینده ایتالیانین یئنی فاشیست دؤولتینی تصویر ائتمک اوچون «توتالیتاریو» ایفاده‌سینی ایشله‌دیب و اونو داها سونرا «هر شئی دؤولتین داخیلینده، دؤولتدن کناردا، دؤولته قارشی هئچ نه یوخدور.» آدلاندیریب. ۲-جی دونیا موحاریبه‌سینین اوّلینده توتالیتارلیق موطلق و ظالم تک‌پارتیلی ایداره‌چی‌لیگین مترادیفینه چئوریلمیشدی.
توتالیتاریزم تیپیک اولاراق دیکتاتورلوقدان، اوتوکراسیدن و یا ایستیبدادادان بوتون مؤوجود سیاسی قوروم‌لاری یئنی‌لری ایله عوض ائتمک و بوتون حقوقی، سوسیال و سیاسی عنعنه‌لری آرادان قالدیرماق مقصدلری ایله فرقلهنیر. توتالیتار حکومت‌لر عادتا صنایعلشمه و یا امپئریالیزم کیمی خصوصی مقصد یولوندا اهالینی اؤز خئیرینه سفربر ائتمک ایسته‌ییر. ایقتیصادی و یا سوسیال دَیَریندن آسیلی اولمایاراق، بوتون رئسورس‌لار خصوصی مقصده چاتماق اوچون صرف اولونور. حکومتین هر بیر فعالیتی بو مقصدین حیاتا کئچیریلمه‌سی باخیمیندان ایضاح اولونور. بو، توتالیتار دؤولته ایسته‌نیلن ایداره‌ائتمه فورماسی ایچینده ان گئنیش فعالیت دایره‌سی یارادیر. هئچ بیر فرقلی فیکیر و یا داخیلی سیاسی فیکیر آیریلیغینا یول وئریلمیر. مقصده یئتیشمک توتالیتار دؤولتین اساسینی تشکیل ائتدیگی اوچون، مقصده چاتماق هئچ واخت اعتراف ائدیلمیر.
آوتوریتاریزم ندیر؟
آوتوریتار (اقتدارگرا) دؤولت اینسان‌لارا محدود درجه‌ده سیاسی آزادلیق وئرن، گوجلو مرکزی حکومت ایله کاراکتئریزه اولونور. بونونلا بئله، سیاسی سورج، ائله‌جه ده بوتون فردی آزادلیق‌لار، هئچ بیر آنایاسا مسئولیتی اولمادان حکومت طرفیندن ایداره اولونور.
۱۹۶۴-جو ایلده ییل اونیوئرسیته‌سی‌نین سوسیولوگییا و سیاسی علم‌لر اوزره فخری پروفسورو خوان خوزه لینز آوتوریتار دؤولت‌لرین ان چوخ تانینان دؤرد خصوصیتینی بئله تصویر ائتمیشدیر:
- قانون‌وئریجی ارگان‌لار، سیاسی پارتی‌لر و ماراق (و یا لابی) قروپ‌لاری کیمی سیاسی قوروم‌لار و قروپ‌لار اوزَرینده جدی حکومت نظارتی ایله محدود سیاسی آزادلیق.
- آجلیق، یوخسوللوق و زوراکیلیق داشییان عصیان‌لار کیمی «آسانلیقلا گؤرونن ایجتیماعی پروبلئم‌لرین» عهده‌سیندن گلمه‌یه قادیر اولان «ضروری شر» کیمی اؤزونو خالقا (حاقلی) گؤستر‌ن کونترولچو رژیم.
- سیاسی موخالیف‌لرین سیخیشدیریلماسی و رژیم علیهینه فعالیت کیمی سوسیال آزادلیق‌لارا حکومتین تطبیق ائتدیگی سرت محدودیت‌لر.
- دییشکن و غیرمعین صلاحیت‌لره مالیک اولان ایجرا حاکمیتی‌نین وار اولماسی.
هوگو چاوزین دؤورونده ونزوئلا و فیدئل کاسترونون دؤورونده کوبا کیمی معاصر دیکتاتورلار، آوتوریتار حکومت‌لرین تیپیک نومونه‌لریدیر.
مائو زدونگ-ون رهبرلیگی آلتیندا چین خالق رئسپوبلیکاسی توتالیتار دؤولت حساب ائدیلسه ده، معاصر چین داها دقیق شکیلده آوتوریتار دؤولت کیمی تصویر ائدیلیر، چونکی ایندی وطنداش‌لارینا بعضی محدود شخصی آزادلیق‌لار وئریلیر.
آوتوریتار لیدئرلر حاکمیتی مؤوجود قانون‌لار و یا آنایاسا محدودیت‌لرینی نظره آلمادان اؤزباشینا ایداره ائدیرلر و عومومیتله (بو لیدئرلر) سربست کئچیریلن سئچکی‌لر واسیطه‌سیله وطنداش‌لار طرفیندن دییشدیریله بیلمزلر. آوتوریتار دؤولت‌لرده حاکم قروپلا حاکمیت اوغروندا رقابت آپارا بیله‌جک موخالیف سیاسی پارتی‌لر یاراتماق حقوقو یا محدوددور، یا دا قاداغاندیر. بو معنادا آوتوریتاریزم دموکراسی ایله کؤکلو شکیلده ضدیت تشکیل ائدیر. بونونلا بئله آوتوریتار حکومت‌لرده عادتا یول گؤستر‌ن میللی بیر ایدئولوژی و یا مقصد یوخدور و ایجتیماعی تشکیلاتلانمادا معین درجه‌ده فرقلیلییه دؤزورلر. ائله بو باخیمدان دا او، توتالیتاریزمدن فرقلهنیر. بوتون اهالینی میللی مقصدلره نایل اولماق اوچون خالقی سفربر ائتمک گوجو و یا احتیاجی اولمادان آوتوریتار حکومت‌لر، اؤز گوج‌لرینی آز-چوخ اؤن‌گؤروله بیلن حدلر داخیلینده حیاتا کئچیرمه‌یه مئیللیدیرلر. بعضی عالیم‌لرین فیکرینجه، آوتوریتار رژیم‌لره مثال اولاراق ۲۰-جی عصرین ایکینجی یاریسیندا لاتین آمئریکاسیندا و باشقا یئرلرده مؤوجود اولموش غرب‌یؤنوملو حربی دیکتاتورلاری گؤسترمک اولار.
توتالیتار و آوتوریتار حکومت‌لرین فرقی
توتالیتار دؤولتده حکومتین خالق اوزَرینده نظارت دایره‌سی فاکتیکی اولاراق غیرمحدوددور. حکومت ایقتیصادیاتا، سیاسته، مدنیته و جمعیتین دئمک اولار کی بوتون ساحه‌لرینه نظارت ائدیر. تحصیل، دین، اینجه‌صنعت و علم‌لر، حتی اخلاق و تؤره‌مه (تولید مثل) حقوق‌لار توتالیتار حکومت‌لر طرفیندن ایداره اولونور.
آوتوریتار حکومتده بوتون حاکمیت تک بیر دیکتاتور و یا قروپا مخصوص اولسا دا، اینسان‌لارا محدود درجه‌ده سیاسی آزادلیق وئریلیر.
فاشیزم ندیر؟
۱۹۴۵-جی ایلده ایکینجی دونیا موحاریبه‌سی باشا چاتدیقدان سونرا نادیر حال‌لاردا ایستیفاده ائدیلن فاشیزم هم توتالیتاریزمین، هم ده آوتوریتاریزمین ان ایفراط جهت‌لرینی بیرلشدیرن بیر ایداره‌ائتمه فورماسیدیر. حدیندن آرتیق میللتچی ایدئولوژی‌لرله موقاییسه‌ده بئله، فاشیزمین عادتا سیاسی طیفین ان اوج ساغیندا یئرلشدیگی حساب اولونور.
فاشیزم دیکتاتور حاکمیتی‌نین زورلا تطبیقی، حکومتین صنایع و تیجارته نظارت ائتمه‌سی و موخالیفتین چوخ واخت اوردو و یا گیزلی پلیس قوه‌لرینین الی ایله، زورلا یاتیریلماسی ایله کاراکتئریزه اولونور. فاشیزم ایلک دفعه بیرینجی دونیا موحاریبه‌سی زامانی ایتالیادا گؤروندو، داها سونرا ایکینجی دونیا موحاریبه‌سی زامانی آلمان و دیگر آوروپا اؤلکه‌لرینه یاییلدی.
فاشیزمین اساس‌لاری
فاشیزمین تملی آشیری میللتچیلیکله یاناشی خالق آراسیندا گئنیش شکیلده یاییلمیش اینامین بیرلشمه‌سیدیر. بو میللتین بیر شکیلده خلاص ائدیلمه‌سی و یا “یئنیدن دوغولماسی” واجیبلیگی و بونون موطلق شکیلده باش وئره‌جه‌یینه دایر بیر اینامدیر. فاشیست حؤکمدارلار ایقتیصادی، سیاسی و سوسیال پروبلئم‌لرین کونکرئت حلی اوچون چالیشماق عوضینه، میللی دیرچه‌لیش احتیاجی ایدئیاسینی ویرتوال(سانال، مجازی) بیر دین وضعیتینه گتیرمکله خالقین دقتینی یاییندیریراراق ایجتیماعی دسته‌یی قازانیرلار. بو مقصدله فاشیست‌لر میللی بیرلیک و عیرقی تمیزلیک آیین‌‌لرینین بؤیومه‌سینی تشویق ائدیرلر.
ایکینجی دونیا موحاریبه‌سیندن اوّل آوروپادا فاشیست حرکات‌لاری، غیرآوروپالی‌لارین ژئنئتیک جهتدن آوروپالی‌لاردان داها آشاغی اولماسی اینامینی تبلیغ ائتمه‌یه مئییللی ایدیلر. عیرقی سافلیغا اولان بو احتیراص، فاشیست لیدئرلری صونعی سئچمه یولو ایله صاف «میللی عیرق» یاراتماق اوچون مجبوری ژئنئتیک اصلاح پروقرام‌لاری حیاتا کئچیرمه‌یه وادار ائدیردی.
تاریخاً فاشیست رژیم‌لرینین اساس فونکسییاسی خالقی دایم موحاریبه‌یه حاضر وضعیتده ساخلاماق اولوب. فاشیست‌لر بیرینجی دونیا موحاریبه‌سی زامانی سرعتلی، کوتله‌وی حربی سفربرلیک‌لرین مولکی وطنداش‌لارلا عسگرلرین رول‌لاری آراسینداکی سرحدلری نئجه بولاندیردیغینی موشاهیده ائتدیلر. فاشیست حؤکمدارلار بو تجروبه‌لره اساسلاناراق، «حربی وطنداشلیق» آدلی قودوز میللتچی مدنیت یاراتماغا چالیشیر. بو کولتوره گؤره بوتون وطنداش‌لار موحاریبه زامانی، او جمله‌دن فاکتیکی دؤیوش‌لرده بعضی حربی وظیفه‌لری اؤز اوزَرینه گؤتورمه‌یه حاضر و ایراده‌لی اولمالیدیرلار.
بوندان علاوه، فاشیست‌لر دئموکراسییه و سئچکی پروسئسینه دایمی حربی حاضیرلیغین قورونماسی اوچون کؤهنلمیش و لازیمسیز مانعه کیمی باخیرلار. اونلار همچینین توتالیتار، بیرپارتیلی دؤولتی خالقی موحاریبه‌یه و بونون نتیجه‌سینده یارانان ایقتیصادی و سوسیال چتینلیک‌لره حاضیرلاماغین چاره‌سی حساب ائدیرلر.
بو گون چوخ آز حکومت آچیق شکیلده اؤزلرینی فاشیست کیمی قلمه وئریر. بونون عوضینه، بو ائتیکئت داها چوخ بعضی خصوصی حکومت‌لری و یا لیدئرلری تنقید ائد‌نلر طرفیندن آلچالدیجی شکیلده ایستیفاده اولونور. مثلاً، «نئوفاشیست» تئرمینی ایکینجی دونیا موحاریبه‌سی فاشیست دؤولت‌لرینین ایدئولوژی‌لرینه بنزر رادیکال، ایفراط ساغچی سیاسی ایدئولوژی‌لری مدافعه ائد‌ن حکومت‌لری و یا شخص‌لری تصویر ائدیر.
