Bir dil əhlinin başqa bir dildə yazması necə bir prosesdir? Bədii yaradıcılıqda bu məsələyə necə yanaşmaq olar? Bunun ümumi qaydası var, yoxsa hər fenomendə istisna halların olduğunu da nəzərə almalıyıq?
Məsələ bizim ədəbiyyatımızda keçmişi olmayan bir ədəbiyyat deyil və bu baxımdan ən çox keçmişi olan millətlərdən sayılırıq. Böyük şair Nizaminin məsələsi hələ də, siyasətçilərin gündəmində olan mübahisəli mövzudur. Ədəbiyyat millətlərin təşəkkülünün ən önəmli ünsürlərindən sayılır. Bütün Avropa ölkələri, qərbi Romadan ayrılmamışdan öncə özlərini latınca yazmaqdan qurtarmağa çalışmışlar. Amma onlar daha öncə niyə latınca yazmağa başlamışdılar? Yəni ədəbiyyat insanın zati və doğma hisslərindən yaranırsa- məsələn şeirin başlanışını anaların laylalarının və insanın kövrək çağlarının sözcüklər dənizinə və düzümünə axmasının nəticəsi olaraq biliriksə bu başqa dilə keçmənin nə səbəbi vardır? Axı arada bir dil öyrənmə prosesi var- bu başqa dildə yazılan ədəbiyyatın sahibi kimdir?
Belə düşünürəm ki; məsələyə ümumi rəy vermədən onun real durumunu eyni misallarla göz önünə gətirməliyik. hər yaradıcının özəl şəraiti olduğuna inansam da (istisnalara düşünərək də) ümumi qərarlara gəlməyi imkansız bilmirəm.
Azərbaycanda millətləşmə prosesinin iyirminci əsrdə özəl durumda olduğu halda[1] və yerli müxatəbin yerli ədəbiyyata marağı artdığı halda bu başqa dildə yazmaq nə anlam daşıya bilər?
“Əli və Nino” romanından başlayaq. Romanın yazıçısı ilə bağlı mübahisələr olsa da, onun hansı dildə yazıldığını təxmin etmək olur. Əsərin ilk nümunəsi alman dilində nəşr olunub. Bununla belə əsərin öncə azərbaycan türkcəsində yazılıb daha sonra almanca çap olunduğunu deyənlər də az deyillər. Amma romanın təsvirləri avropalı oxucunu nəzərdə tutub, onlara şərqi izah etməyə çalışır. Azərbaycanlı oxucuya bu təsvirlərin çoxu vacib deyil. Əsərin dilini yüksək faizlə almanca hesab etmək olar. Onun müəllifi haqda olan münaqişələrə keçmək istəmirəm. Son zamanlar Nuridə Atəşinin əldə etdiklərini hamımız izləsək də, o tapıntılara hamımızın əli çatmır. amma mətnin təsvir etdiklərindən əsərin avropalı oxucuya yazıldığı bəllidir və bu bizi əsəri Məhəmməd Əsəd bəyə aid etməyə sövq edir. Yazıçı Bakıda yaşamalıymış. şərq mədəniyyətini (ələlxüsus şiə mədəniyyətini) dərindən öyrənməli və əsla bu abu havayla tanış olmayan avropalıya izah etməliymiş.
1918-ci ildə Bakıda ilk müstəqil şərq cümhuriyyəti yarandı və ” Əli və Nino ” romanı bu illərin nisgilli, nostalji rəvayətidir. Bu nostalji sahibi olan ədəbiyyatçı Qurban Səid, hansı yaşda olsa belə bu dövlətin rəsmi dilinə etinasız qala bilməzdi. Amma o, romanı sürgündə olarkən yazır. Burada sürgünün ixtiyari və ya məcburi olduğunun fərqinə varmıram. Sovet Azərbaycanında sovet düşüncəsinə inanmayanların necə yerli ədəbi – ziyalı fəaliyyətlərə qatıla biləcəkləri haqda açıqlama lazımsızdır və Məhəmməd Əsəd bəy kiçik yaşlarında Bakıdan çıxsa da, hətta müsavat dövlətində Azərbaycan türkcəsini mükəmməl bilsə də (bilməsə də), alman fəzasında[2] oxucu çətinliyi çəkib, almanca yazmağı təbiidir. Amma məsələnin başqa bir yönü də var. Bu da, dünya miqyasında tanınan əsərin alman ədəbiyyatı kimi təqdim olunmamağıdır. Haqqlı olaraq ədəbiyyatın sahibliyini, onun yazıldığı dildən asılı bilsək də, buna istisnaların da olduğunu nəzərə almalıyıq. “Əli və Nino “nun yazıldığı dildən başqa heç nəyi alman ədəbiyyatına aid deyil və eyni halda dilindən başqa hər şeyi Azərbaycana aiddir.
Bu yazını da oxu: Qırmızı yox, sarı alma
Avropada “Banin” adı ilə tanınan “Ümmülbanu Əsədullayeva”nı da, bu məsələyə yaxın hesab etmək olar.
Baninin özünəməxsus həyat problemləri olsa da Azərbaycan türkcəsində yazmayan azərbaycanlı yazıçılar sırasındadır. Doğularkən anasını itirib, milyonçu Əsədullayevlər ailəsində zadəgan yaşayış tərzini keçirsə də, müsavat hökümətindən sonra sovet iqtidarından qaçmağa məcbur olan ailəsi ilə Fransaya köçür.
Fransada zənginliyini itirmiş ailə yeni şəraitə uyğunlaşmağa başlayır. Baninin sonralar yazdığı “Paris günləri” kitabında şərqli bir qadının qərbi necə kəşf etməsi haqqında daha geniş məlumat verilir.
Analığı ilə yola getmədiyinə görə, ailədən ayrılır və manekenlikdən tutma, satıcılıq, katibəlik və tərcüməçilik etsə də fransalı dostlarının məsləhəti ilə başına gələnləri yazmağa başlayır. “Qafqaz günləri” kitabını Azərbaycan qayğıları fəzasında yazır və şöhrətə çatır. Onun başqa yazılarında da, Azərbaycan problemlərini görmək olur. Bu əsərlərin də, dilini nəzərə almasaq əsərlərdəki hər şeyi təxminən Azərbaycana aid etmək olar. Son illərdə Qarabağda baş verən faciələr haqqında Baninin təbliği fəaliyyətləri onun nə dərəcədə Azərbaycana bağlı olduğunu bir daha göz önünə gətirir. O Azərbaycanın 1918-1920 illərində yaratdığı cümhuriyyəti, öz içində diri saxlayan azərbaycanlılar nəslindəndir.
“Qafqaz günləri” kitabından sonra onun “Paris günləri” (1947), “Ernst Yungerlə görüşlər” (1951), “Mən Afyonu seçdim” (1959), “Sonra” (1961), “Xarici Fransa ” (1968), “Sonuncu ümidin zovu” (1971), “Ernst Yungerin portreti” (1971), “Ernst Yunger müxtəlif sifətlərdə ” (1989) və “Mariya mənə nə danışdı”(1991) romanları geniş oxucu kütləsi qazanır. Bunların çoxundan Qafqaz fəzasını almaq olur və çoxlarından da Avropanı təcrübə edən bir qafqazlının fəzasını.
Söhbət Baninin Qafqazda yaşasaydı bir Azərbaycan türkcəsində yazan yazıçıya çevriləcəyindən getmir. Hər yazıçının həyatının özünəməxsusluğu var və bu şəxsi həyatın onun yazıçı olub olmamağında əsas rolu var. Məsələ azərbaycanlı yazıçının öz əsərlərində azərbaycanlı olduğunu necə əks etdirməsindədir. Banin fransızca yazsa da, bir azərbaycanlı olaraq dünya ilə danışır və fransızlarla yanaşı onun yazılarına başqa bir millət sahib dura bilərsə o da Azərbaycan millətidir.
Azərbaycanın qərbdən savayı şərq ölkələrinə bəxş etdiyi ədəbi gücləri də az deyil. Maqsud Şeyxzadə Azərbaycan türkcəsində yazsa da əsas yaradıcılığı özbək türkcəsində olub. Maqsud Şeyxzadənin özbəkcə yazması Qurban Səid və Baninin cinsindən olmasa da yaşadığı mühitin dil işğalı baxımından onlarla bir sıradadır. Maqsud Şeyxzadə 1918-1920-ci illərdə 12-10 yaşlarında idi və atası ədəbiyyat həvəskarı idi. Bu həvəskarlıq onda milli düşüncələr yaradır və o elə az yaşlarından milli şeirlər yazmağa başlayır. Həmin şeirlər sonralar onun sürgün edilməsinə və bir ömür məhrumiyyət çəkməsinə səbəb olur. Onun ilk şeirini Nəriman Nərimanov bəyənib “Kommunist” qəzetində dərc etsə də, o Bakıda pedaqoji təhsil alarkən Azərbaycanın böyük ədəbiyyatçıları Abdulla Şaiq və Hüseyn Cavidin şagirdi olub. Sonralar özbəkcə yazdığı “Mirzə Oluğ bəy” pyesindən söz açarkən, Hüseyn Cavidin təsirindən danışır. Sonralar Dərbənddə yaşadığı illərdə milliyyətçiliyi təbliğ etməsi ittihamı ilə sürgün olunur. Ona türklüyün odlu, alovlu müdafiəçilərinin yaşadığı Kırım və Qafqaza getmək qadağan olunur. Atası onu Özbəkistanın paytaxtı Daşkəndə göndərir. O, Özbəkistanda “Üçüncü kitab”, “Cümhuriyyət”, “Cəlaləddin Mengüberdi” kimi əsərləri özbək türkcəsində nəşr edir. 1952-ci ildə isə yenidən tutulub məhkəmə qərarı ilə Sibirə 25 illik sürgün olunur. Lakin 1954-cü ildə Stalinin ölümü ilə sərbəst buraxılır. Bu sərbəstlik ona yeni bir zindan kimi olur beləki dostları və tanışları ondan ehtiyatlanıb, uzaq gəzirlər. Xruşşovun tarixi nitqindən sonra işlər düzəlir və ona yenidən işlərinin nəşri imkanı yaranır. “Daşkəndnamə” əsəri bu fəzada yaranır. Maqsud Şeyxzadə ömrünün sonunadək (1967) vətən həsrətində yaşasa da, əsərlərinin əsas hissəsini özbəkcə yazıb və müasir özbək ədəbiyyatının qurucularından sayılır. Azərbaycanlılar özbək türkcəsində (Cığatayca) yazmalarının keçmişi olub və ədəbiyyat tarixi “Məsihi-ye Təbrizi” kimi simaların yaranmasına az şahid olmayıb. Amma bu XX əsrdə istisnadır və bu əsrdə özbəkcə yazmaq azərbaycanlıların norması deyil. Özbəkistan və Azərbaycanın ortaq miraslarına görə hər iki millət Maqsud Şeyxzadənin əsərlərinə sahib dura bilərlər. Amma onun yazdıqlarında Azərbaycan milli cümhuriyyətinin eşqi və amalının hüzuru danılmazdır. O da bu tarixi həsrəti özü ilə yaşadan yazıçılar sırasındadır və özbəkcə yazdığı əsərlərdə də, tam bir Azərbaycan yazıçısı sayıla bilər.
Uzaqlardan yaxınlara qayıtsaq, azərbaycanlıların qonşu ölkələrin dillərində yazmaqları az olmamışdır. Onlar siyasi, tarixi, mədəni şəraitdən asılı oalraq ərəbcə, farsca, rusca və İstanbul türkcəsində də, yazmışlar. Ərəbcənin təsiri klassik bir ənənə kimi iyirminci əsrin başlanğıcından azaldığı üçün bu dildə yazmaq azalıb yox olmaq həddinə çatır. Bəzən məzhəbi yığıncaqlarda hələ də, ərəbcə şeir yazanlar olsa da, bu ciddi bir yaradıcılıq sayılmır. Son zamanlarda ərəbcə şeir yazanlardan əllamə Məhəmməd tağı Cəfəri kimilərini göstərmək olar. Burada ciddi yaradıcılıq qayğısı yoxdur müəllifin ərəbcəni necə bilməsini sübut etmək üçün ərəbcə şeir yazır.
Sovetlər birliyində rusca yazma təbliğ olduğuna görə yazıçıların çoxu iki dildə yazırdılar. Bu onların ictimai təhlükəsizliyi idi. Öz dillərində yazsalar da, onun tərcüməsini Moskvada nəşr etdirməyi fəxr hesab edirdilər. Əsərlərini Moskvada nəşr etdirmək yazıçıların çoxunun tanınmasına səbəb olur. Buna misal kimi qırğız yazıçısı Çingiz Aytmatovu göstərə bilərik. O bütün ömrü boyunca rusca yazıb lakin onun əsərlərinin dilindən başqa heç nəyi ruslara aid deyil
Bu, öz vətənində dil mühitinin başqalaşması ucbatından, başqa bir dildə yazmağa can atmaqdır və fiziki sürgünlük olmasa da mənəvi sürgün şəraitidir. Sovetlər vaxtı Azərbaycanda isə yerli dil ilə yanaşı rusca yazmaq da, çox güclü olub bunlardan detektiv janrında yazan Çingiz Abdullayevi göstərmək olar. Sovetlər vaxtı işğalçı rejim rusca yazmağı adi hala çevirdiyinə görə bu yazıçıların sayı çoxdur və onları sadalamaq bu yazının hövsələsində deyil.
İranda isə tarixi, siyasi səbəblərə görə farsca yazmaq bir klassik ənənə kimi qorunsa da, məşrutə inqilabından sonra müasir düşüncələrin və onunla yanaşı müasir ədəbi janrların gəlməsi ilə yerli dilə maraq çoxalmışdır. Rüşdiyyənin “Ana dili” və “Vətən dili” kitablarından başlayaraq, mətbuat və Möcüz kimi şairlərin çoxalması ilə yanaşı Molla Nəsrəddin məktəbinin isti qarşılandığını və bütünlükdə Azərbaycan türkcəsinə marağın artdığını görmək olur.
Farsca ilə tutuşduranda müasir janrlarda xüsusilə pyes və nəsrdə Azərbaycan türkcəsi daha qədim və keçmişə sahib olduğundan düşünürəm. Siyasi səbəblərdən asılı olaraq bu dilin təbii inkişafının qarşısı alınmasaydı, biz indi olduğundan daha ətraflı və parlaq ədəbiyyata sahib ola bilərdik. Amma Azərbaycan türkcəsində yazanların sıxıntılı şəraitinə görə farscada bir Azərbaycan ədəbiyyatı yaranmağa başladı. Bu iş onda ola bilərdi ki bu dildə yazanları sürgün şəraitinə salıb onlardan ictimai imkanlar alınsın. Pənahi Makuyi, Fəthi Xoşginabi, Həmid Məhəmmədzadə, Məhəmmədrza Afiyət və başqaları fiziki sürgündə yaşasalar da, Gəncəli Səbahi və Həbib Sahir kimilər mənəvi sürgündə yaşayırlar. Onlar Azərbaycanın ciddi ədəbiyyatını yaratsalar da, əslində mühacirət ədəbiyyatı yaradırlar. Buna mühacirət ədəbiyyatı demək yazıçıların şəraitinə və ya onların vətəndə olub olmamağına görə yox, yerli dilin fəal yönünün sürgündə yaşamasına görədir. Bizim Güney Azərbaycanın ciddi ədəbiyyatı sürgün şəraitində olduğundan deşik-deşik və nəsillər arasında ictimai imkanların azlığından rabitəsizdir.
Bu halda rəsmi fəzada, yazıçılıq prosesi oxucu baxımından və ictimai imkanlar baxımından farsca yazmaq məcburiyyətində qalsa da, dilin içində yerli bir Azərbaycan ədəbiyyatı yaradır. Gilles Deleuze Frans Kafkanı araşdırarkən “azlıqlar ədəbiyyatı ” terminindən söz açırsa, biz azlıq halına düşən çoxluqlar eyni şəraiti yaşamışıq. Səməd Behrəngi, Qulamhüseyn Saedi və Rza Brahəninin yazdıqları yazılış dilindən başqa bütünlüklə Azərbaycana aiddir. Əvvəllər bir müzakirədə Elçin Əfəndiyevin “Ölüm hökmü” romanını, Rza Brahəninin “Razhaye sərzəmin-e mən” (Yurdumun sirləri) əsəri ilə tutuşduranda bu əsəri Azərbaycan varlığını tanıtdıran ən önəmli əsərlərdən bilmişdim. Dil baxımından bu roman da “Əli və Nino” tipindəndir.
Məsələ bunlarla bitmir, Müsavat hökümətindən sonra çoxlu yazıçılarımız Türkiyədə yaşayıb Türkiyə Türkcəsində yazmağı seçdilər. Onlar yaxın köklərə görə orada türkiyələşdilər və məhz bu yaxınlıqlara görə onların Azərbaycan varlıqlı yazılarını ayırd etmək çətinləşir. Onların qalan nəsillərindən özlərini Azərbaycanlı bilənlər çox azdılar və bu mövzuda geniş tədqiqatlara ehtiyac var.
Amma yazımızın birinci suallarına qayıdaq. Niyə Azərbaycan milləti dünya millətlərinə bu qədər ədəbi güc bəxş edib və edir? Məncə özünü tanıtmağa çalışan millətlər dünyanın onların dilini, mədəni özəlliklərini, görməzdən gəlməsinə qarşı olaraq belə edirlər. Onlar azərbaycanlını dünyaya tanıtdırmaq istəyirlər. onlar dünya ilə danışıb, Azərbaycan varlıqlı ikinci bir ədəbiyyat yaradırlar. Ancaq bu ədəbiyyat keyfiyyətcə üstün olsa da, həmişə Azərbaycan türkcəsində yaranan ədəbiyyatın haşiyəsində durur.
[1] Ətəkyazı: Quzey Azərbaycanda Müsavatçılar və Güney Azərbaycanda Demokratlar tərəfindən Azərbaycançılığın güclənməsi nəzərdə tutulur.
[2] Fəza: atmosfer
