ترجومه ائدن: زولفیه عبدورالرحمن‌اووا
کؤچورن: میلاد بالسینی
آلمان آیدینلانما دؤورونون ان واجیب و آپاریجی فیکیر آدامی اولان ایمانوئل کانت سون ایکی مین ایلین ان مؤهوم فیلوسوفلاریندان بیریدیر. اونون دیلی چوخ قلیظ و منطیقی درین اولان اثرلرینین بعضی‌لرینی آنلاماق اوچون یاشادیغی دؤورون سیاسی_تاریخی کونتئکستینی بیلمک چوخ کؤمک ائدیر. “آیدینلانما نه‌دیر؟” اثری اونون بئله یازیلارینداندیر. مورکبلییینه باخمایاراق، بو اثر تاریخی کونتئکست فونوندا درین فلسفی بیلیک اولمادان دا قاورانیلا بیله‌جک و فیکریمجه هر بیر اینتئللئکتوال اینسانین اوخوماسی واجیب اولان بیر اثردیر.
باخمایاراق کی، کانت آیدینلانمانین اساس مئساژینی “اؤز عاغلیندان ایستیفاده ائده‌جک جسارتین اولسون!” شوعاری ایله ایفاده ائدیر، بوتون اثرین مغزینی ساده‌جه بو جومله ایله تقدیم ائتمک هم کانتین فلسفه‌سینه، هم ده بیزیم اؤز بیلیییمیزی زنگین‌لشدیرمک بورجوموزا قارشی حاقسیزلیق اولاردی. کانت بو اثری آوروپادا آرتیق چوخدان باشلامیش، علم، سیاست و اونسيّتی احاطه ائدن آیدینلانما دؤورونده ۱۶۸۵_۱۸۱۵ یازیب. بو تاریخی دؤورون آپاریجی فیلوسوفلاری اساسا (فرانسا، بریتانییا و آلمانییادان) اولماقلا درین کؤک سالمیش کؤهنه و عنعنه‌وی حؤکمرانلیغا، دئسپوتیزمه قارشی چیخاراق ادعا ائدیردیلر کی، بشریّتین اینکیشافینا عاغیلدان ایستیفاده ائتمکله نایل اولماق مومکوندور. محض اینسان عاغلینین بو جریانین مرکزینده اولماسی کیلسه‌نین اؤلوم جزالارینا باخمایاراق طبیعت علملرینده بیر چوخ کشفلره، جیلدلرله فلسفی اثرلرین یارانماسینا، ان اساسی ایسه، بوتون آوروپانی لرزه‌یه گتیره‌جک فرانسا و اوندان ایلهالملانمیش آمئریکا اینقیلابلارینا چوخ بؤیوک تأثیری اولوب.
بو هم ده دینی تأسیساتلارین اصلاحاتی اوغروندا موباریزه و دینین دوشونجه‌ده موطلق حؤکمرانلیغی علئیهینه آرقومئنتلرین اورتایا قویولدوغو بیر دؤور ایدی. کانت، آیدینلانمانین مومکونلویونو دؤولتین و کیلسه‌نین بو ساحه‌‌ده دیکتاتینا سون قویاراق، فردلره آزاد دوشونمک ایمکانینین وئریلمه‌سینده گؤروردو. اونا گؤره ده کانت “آیدینلانما نه‌دیر؟ “اثرینده آیدینلانما پروسئسینین ایضاحینی محض-کیلسه-دؤولت دین-خادیمی-فرد کیمی “کومپلئکس بیر حالقا”یا کؤکلندیریر. بو باغلانتینی هر بیر اوخوجو اؤزو اینتئرپرئتاسیا ائده بیلر. نؤوبتی بیر یازیدا اثره اؤز اینتئرپرئتاسیامی دا دئتاللی شکیلده تقدیم ائده‌جه‌یم هله‌لیک‌سه، ترجومه‌می اوخوجونون موحاکیمه‌سینه بوراخیرام:
آیدینلانما ندیر؟
کؤنیگسبئرگ پرویزئن(پرئوسئن)، ۳۰ سئنتیابر ۱۷۸۴_جی ایل
آیدینلانما بیر اینسانین اونون اؤز قباحتی اؤزوندن یئتکین اولماما وضعیتیندن چیخماسیدیر. یئتکین اولماما اینسانین باشقا بیرینین اونون اوزرینده رهبرلییی اولمادان اؤز عاغلیندان ایستیفاده ائتمه قابیلیتینین اولماماسیدیر. یئتکین اولماماغین سببی او زامان اینسانین اؤزوندن قایناقلانیر کی، اونون سببی عاغلین ضعیفلیییندن یوخ، اینسانین اؤز عاغلیندان باشقاسینین رهبرلییی اولمادان ایستیفاده ائتمک جسارتسیزلیییندن و سربست قرار وئره بیلمک باجاریقسیزلیغیندان ایره‌لی گلیر. ساپئرئ آودئ دئمه‌لی، آیدینلانمانین آپاریجی شوعاری بئله‌دیر: اؤز عاغلیندان ایستیفاده ائده‌جک جسارتین اولسون!
تنبللیک و قورخاقلیق اساس سبب‌لردیر کی، اینسانلارین بؤیوک اکثریتی حتی طبیعت اونلاری باشقاسی طرفیندن ایداره ائتمه‌دن آزاد ائدندن سونرا (ناتورالیتئر مائیورئنئس) بئله عؤمور بویو یئتکینلشمه‌میش قالیر؛ ائله عئینی سببدن ده اؤزونو باشقاسینین تابعلییینه آتماق اینسانلارا چوخ آسان گلیر. یئتکین اولماماق نئجه ده راحاتدیر! منیم عوضیمه دوشونن بیر کیتابیم، ویجدانیم اولان بیر دین خادیمی‌یم، قیدالانمامی گؤتور قوی ائدن بیر حکیمیم وس. وارسا نییه گؤره اؤزومه اذیت وئرمه‌لی‌یم؟! پولونو (خیدمتلر و یا اشیالار اوچون ت.) اؤده‌یه بیلدیییم مودتجه دوشونمه‌ییمه احتیاج یوخدور؛ باشقالاری منیم عوضیمه بوتون داریخدیریجی ایشلری اوزرلرینه گؤتوره‌جک‌لر. اینسانلارین بؤیوک اکثريّتی (ظریف جینسین نوماینده‌لری ده داخیل اولماقلا) یئتکینلییه دوغرو آددیمی تهلوکه‌‌لی ساییر چونکی هر شئیی نظارت آلتیندا ساخلایان قيّوملار بونون اوچون اللریندن گلنی ائدیرلر. بو قيّوملار اؤز ائو حئیوانلارینی(ایداره ائتدیکلری اینسانلاری ت.) ایلک نؤوبه‌ده آخماق ائتمکله و اونلاری قایغی‌کئشجه‌سینه موحافیظه ائتمکله داها سونراکی مرحله‌‌ده بو زاواللی یارادیلیشلارا اونلارا وئریلن چرچیوه‌دن کنارا چیخدیقلاری و سربست حرکت ائتمک ایسته‌دیکلری حالدا بونون اونلار اوچون نئجه تهلوکه‌‌لی اولدوغونو آشیلایارلار. اصلینده ایسه بو تهلوکه او قدر ده بؤیوک دئییل. چونکی بیر نئچه دفعه ییخیلماقلا آرتیق سربست یئریمه‌یی اؤیرنمک مومکوندور، ساده‌جه بئله بیر نومونه(سربست آددیم آتماق ایسته‌یه‌رک اوغورسوزلوغا دوچار اولما ت.) اینسانلاری تکرار اوغورسوز جهدلردن چکیندیریر.
محض بو سببدن ده هر بیر اینسانا اونون اوچون آرتیق طبیعی بیر حالا چئویریلمیش یئتکین اولماما وضعیتیندن چیخیش جهدی چوخ چتین گؤرونور. او، بو حالینی ممنونییتله قبول ائدیب و مووقتی اولاراق اؤز عاغلیندان ایستیفاده ائتمک قابیلیتینه مالیک دئییلدیر. چونکی اونا هئچ واخت بونا جهد ائتمه‌یه ایمکان وئریلمه‌ییب. قایدالار و چرچیوه‌لر اینسانین طبیعتین اونا بخش ائتدییی قابیلیت‌لریندن عاغیللا ایستیفاده و یا-سوی ایستیفادیه مانع اولماقلا اینسانین یئتکین اولماما وضعیتینی ابدی بیر حالا چئویرن مئکانیکی واسطه‌‌لردیر. کیم بو مانعلری قیراراق اوندان کنارا چیخارسا حتی ان دار بیر آرخین اوزه‌ریندن بئله راحت هوپپانا بیلمز، چونکی او، بو جور سربست حرکت نؤعن هئچ ده آلیشقان دئییل. اونا گؤره ده دوشونجه طرزی اوزه‌رینده اؤزو ایشله‌مکله یئتکینلشمیش و اؤزونه ایناملا آددیملار آتماغا نایل اولان چوخ آز اینسان واردیر.
بونون عکسینه اولاراق بیر کوتله‌نین آیدینلانا بیلمه احتیمالی داها بؤیوکدور؛ و حتی اونا بوجور بیر آزادلیق وئریلرسه اونون قارشیسینی هئچ نه آلا بیلمز. چونکی بو کوتله‌نین ایچریسینده حتی قيوملارین سیراسیندا بئله همیشه بیر نئچه آزاد دوشونن اینسان تاپیلاجاق کی، یئتکین اولماقلارینی انگلله‌ین بوْیوندوروغو آتدیقدان سونرا، اینسان ده‌یرینه حؤرمتله یاناشماغی و سربست دوشونمه‌یین هر بیر فردین بورجو اولدوغونو اطرافا یایاجاقلار. بورادا خوصوصی اولان بیر مقام واردیر: بیر زامانلار قيوملار طرفیندن بوْیوندوروق آلتینا سالینان کوتله، سونرادان اؤزو قيوملارینی بوْیوندوروق آلتیندا قالماغا مجبور ائده‌جک اگر او( کوتله ت.) بونا اؤزلری ده هر جور آیدینلانماق قابیللیتیندن محروم بعضی قيوملاری طرفیندن تحریک ائدیلرسه، خورافات یایماق بو درجه‌‌ده ضررلیدیر، چونکی سوندا بو خورافات اونو یایانین اؤزوندن قیصاصینی آلیر. اونا گؤره ده بیر جمعیت آنجاق یاواش_یاواش آیدینلانا بیلر. هرچند کی، بیر اینقیلاب واسطه‌‌سیله دئسپوتیزمدن و زنگینلییه و یا حاکمیییته حریص تضییق رئژیمیندن خلاص اولماق اولار، آمما بو یوللا هئچ واخت اصل دوشونجه اصلاحاتینا نایل اولماق مومکون دئییل؛ عکسینه کؤهنه‌لری کیمی بؤیوک بیر عوام کوتله‌یه یۆین اولاجاق یئنی خورافات مئیدانا گله‌جک.
بو سببدن ده آیدینلانماق اوچون آزادلیقدان باشقا هئچ نه‌یه احتیاج یوخدور؛ آمما بو آزادلیق، آزادلیغین ضررسیز فورماسی اولمالیدیر: اؤز عاغلیندان هر معنادا اجتماعی شکیلده ایستیفاده ائده بیلمک آزادلیغی. ایندی هر بیر یاندان بو چاغیریشلاری ائشیدیرم: دوشونمه‌یین! بیر ضابیط؛ دوشونمه، تکرار ائت! وئرگی موفتّیشی؛ دوشونمه، وئرگینی اؤده! دین خادیمی: دوشونمه، اینان! دئییر. (بو دونیادا آنجاق بیر آغا واردیر کی: ایسته‌دییینیز قدر و ایسته‌دییینیز شئی‌لر حاقیندا دوشونون، آمما اطاعت ائدین، دئییر.) بئله‌جه آزادلیغا هر یئرده محدودییت‌لر قویولور. بس هانسی محدودییت آیدینلانما اوچون مانعدیر، هانسی یوخ و هانسی حتی یارارلیدیر؟ منیم جاوابیم بودور کی، عاغلیندان اجتماعی ایستیفاده(der öffentliche Gebrauch) همیشه آزاد اولمالیدیر و آنجاق بو، اینسانلار آراسیندا آیدینلامانین یاییلماسینا سبب اولا بیلر؛ عاغیلدان شخصی ایستیفاده(der Privatgebrauch) ایسه چوخ حاللاردا آیدینلانمانین قارشیسینی کسمه‌یه‌جک درجه‌‌ده محدودلاشدیریلا بیلر(بونا ایجازه اولمالیدیر آنلامیندا، ت.) عاغیلدان اجتماعی ایستیفاده دئدیکده بیر فردین فیکیر آدامی اولاراق مطالعه ائدن کوتله قارشیسیندا اؤزعاغلیندان ایسیتفاده ائتمه‌سینی نظرده توتورام. عاغلین شخصی ایستیفاده‌سی دئدیکده ایسه بیر اینسانین اونا حواله اولونموش وظیفه‌‌سینده و یا یوکسک بیر پوستدا وطنداشلارا خیدمت ائدرکن عاغلیندان ایستیفاده‌سینی نظرده توتورام. هرچند، اجتماعی ماراقلارا خیدمت ائدن بعضی ایشلرده موعین بیر مئکانیزم اولمالیدیر کی، اونون واسطه‌‌سیله اجماع عضولرینین موعيّن حیصّه‌‌سی ساده‌جه پاسیو قالسین و صنعی راضیلیق یولو ایله حؤکومت طرفیندن اجتماعی ماراقلارا خیدمت ائدن مقصدلره یؤنلدیله یا دا ان آزیندان بو مقصدلره زیان گتیرمکدن ساخلانیلا بیلسینلر. محض بورادا دوشونمه‌یه ایجازه یوخدور، عکسینه بورادا ساده‌جه تابع اولماق لازیمدیر. لاکین اؤزونو بو اجتماعی ایداره ائتمه سیستمینین بیر حیصّه‌‌سی حساب ائدن بیریسی عئینی زاماندا بیر اجماعنین، حتی گئنیش معنادا دونیوی بیر جمعيّتین عضوو اولاراق فیکیر آدامی کیمی کوتله‌یه اؤز یازیلاری ایله موراجعت ا‌ئدیرسه(مثلا، مطبوعات واسطه‌‌سیله ت.) راضیلاشماماق، آزادلیغی او درجه‌‌ده اولمالیدیر کی، بو اونون عضوو اولدوغو همین اجتماعی ایداره ائتمه اورقانینا ضرر وورماسین. بئله بیر وضعیتین منفی تأثیرینی دوشونون: بیر ضابیط اؤزوندن یوکسک روتبده اولان بیریندن امر آلیر و ضابیط بو امرین مقصد اویغونلوغو و یارارلیلیغی باره‌ده فیکیر یوروتمه‌یه باشلاییر؛ اونون وظیفه‌‌سی آنجاق تابع اولماقدیر. لاکین بیر ضابیطه دوشونن بیری اولاراق حربی خیدمتده یانلیشلیقلار باره‌ده اؤز ایرادلارینی بیلدیرمک و همین ایرادلاری جمعيّتین موذاکیره‌سینه چیخارماق ایمکانی هئچ واخت قاداغان اولونمامالیدیر. بیر وطنداش اونون اوزه‌رینه قویولموش وئرگینی اؤده‌مکدن امتناع ائده بیلمز؛ بیرینین اؤده‌مه‌لی اولدوغو وئرگینی کوبودجاسینا تنقید ائتمه‌سی بیر سکاندال کیمی جزالاندیریلمالیدیر(هانسی کی اجتماعی آسایشی پوزا بیلر). بونا باخمایاراق، عینی وطنداش معلوماتلی بیری اولاراق جمعيّت قارشیسیندا وئرگیلرین عدالتسیزلیییندن آچیق شکیلده دانیشارسا، بو، هئچ ده اونون وطنداش بورجونا قارشی بیر مؤوقئعده چیخیش ائتمه‌سی آنلامینا گلمز. عینی پرینسیپله بیر راهیب شاگیردلرینه و ایجمایا کیلسه‌نین قایدالاری چرچیوه‌سینده خیدمت ائتمه‌لی‌دیر. چونکی او، همین وظیفه‌‌یه بو شرطله گؤتورولموشدور. لاکین بیر دین عالیمی اولاراق اونون تام آزادلیغی واردیر و حتی اونون بورجودور کی، هانسیسا دینی سیموولون(و یاخود دوکترینانین ت.) یانلیشلیغی حاقیندا دقتله نظردن کئچیریلیمیش، آرخاسیندا پیس نيّتین دایانمادیغی فیکیرلرینی دینین و کیلسه‌نین داها یاخشی ایستیقامتلنمه‌سی اوچون اجتماعیییته تقدیم ائتسین. بو جور داورانیش اونون ویجدانینی هئچ جور لکله‌میر چونکی او، کیلسه میسّییاسینین آپاریجی قوّه‌سی اولاراق اؤیرتدییی شئیین اؤزونون ایسته‌دییی کیمی‌دئییل، کیلسه‌نین قایدالاری چرچیوه‌سینده و اونون آدیندان یئرینه یئتیرمک اوچون همین وظیفه‌‌یه تعیین اولونوب. او، دئیه جک کی: بیزیم کیلسه بو و یا دیگر شئیلری اؤیره‌دیر؛ بونلار کیلسه‌نین ایستیفاده ائتدییی آرقومئنتلردیر؛ او، هئچ اؤزونون بئله تام امینلیکله اینانمادیغی(دینی ت.) قایدالارین تبلیغینه اؤزونو حصر ائده بیلر، چونکی مومکوندور کی، بو قایدالارین ایچینده حقیقت گیزلنمیش اولسون و یا اونلاردا ان آزیندان درینده دین ایله ضديّت‌ده اولان بیر شئی یوخدور. اگر راهیب سونونجونو تاپدیغینی فیکیرله‌شیرسه، او، وظیفه‌‌سینی ویجدانلا ایجرا ائده بیلمه‌یه‌جک و بو حالدا وظیفه‌‌سیندن اوزاقلاشمالیدیر. دئمه‌لی، وظیفه عهده‌لیکلی بیر موعلّیمین عاغلیندان اؤز ایجماسی قارشیسیندا ایستیفاده ائتمه‌سی آنجاق و آنجاق “عاغیلدان شخصی ایستیفاده” ساییلیر، چونکی بیر دینی ایجما کیچیک(و یا لوکال ت.) بیر ییغینجاقدیر، اساس اودور کی، بو بیر ایجمادیر، اؤلچوسوندن آسیلی اولمایاراق؛ و بو ایجما قارشیسیندا راهیب آزاد دئییلدیر و بئله بیر آزادلیق اوچون اونا شرایط یارادیلمامالیدیر، چونکی او باشقا بیرینین(کیلسه‌نین) آدیندان ایشله‌ییر. بونون عکسینه اولاراق راهیبین بیر دین عالیمی کیمی یازیلارلا اجتماعیییته و حتی دونیایا موراجعت ائتمکله اؤز دوشونجه‌سیندن ایستیفاده ائتمه‌یه و شخصاً اؤز آدیندان دانیشماغا سرحدسیز آزادلیغی واردیر. چونکی خالقین قيّوملارینین(روحانيّت) ایشلرینده اؤزلرینین یئتکین اولماسینا گرک یوخدور دوشونجه‌سی آبسوردلاری ابدیلشدیرن بیر آبسورددور.
بس، راهیبلردن عبارت بیر جمعيّتین –مثلا کیلسه مجلیسی– و یا عالی کلاسیس’ین( هوللاندلار بو جور جمعيّتی بئله آدلاندیریر) حوقوقو اولمامالیدیرمی کی، اؤز آرالاریندا آند ایچمکله ده‌ییشیلمه‌سی مومکون اولمایان بیر دوکترینا اوزه‌رینده راضیلاشسینلار، بونونلا دا کیلسه‌نین هر بیر عوضوو و اونلارین واسطه‌‌سیله خالقین اوزه‌رینده داواملی قيّوملوغو تعمین ائتمیش، هم ده ابدیلشدیرمیش اولسون؟ منیم جاوابیم بئله‌دیر: بو هئچ جور مومکون دئییلدیر. بئله بیر راضیلاشما عمومیّتله معناسیزدیر و اینسانلارین آیدینلانماسینی همیشه‌لیک اولاراق انگلله‌یه‌جک و او حتی ان یوکسک اینستانسییالار، رایستاق(Reichstag) و یا هانسیسا طنطنه‌لی موقاویله‌لرله تصدیق اولونسا بئله. بیر دؤور، بئله راضیلاشمالار یاراداراق اوندان سونرا گلن دؤورده بیلییین گئنیشلنمه‌سی، یانلیش تصوّورلرین تمیزلنمه‌سی و عمومیّتله آیدینلانمانین داوام ائتمه‌سی ایمکانلارینا مانع یاراتمامالیدیر. بئله بیر آددیم اینسان طبیعتینه –هانسینین کی اساسینی دایم ایره‌لییه گئدیش تشکیل ائدیر– قارشی جینایت‌دیر و سونراکی نسلین بئله راضیلاشمالاری صلاحیّتسیز و اؤزباشینا قبول ائدیلمیش سایاراق اونلاردان ایمتیناع ائتمه‌یه تام حاقی واردیر.
خالق اوچون نه‌لرین قانون اولاراق قبول ائدیلیب ائدیلمه‌مه‌سینین مقبوللوغو بئله بیر سوال ایله یوخلانمالیدیر: بو خالق اؤزو بئله بیر قانونا تابع اولماق ایسته‌ییرمی؟ بونو موعيّن بیر قیسا زامان چرچوه‌سینده –داها یاخشی دوزه‌لیشلر گؤزلنتیسی ایله– ائتمک اولار کی، موعيّن بیر قایدا_قانون برقرار اولسون. بو زامان هر بیر وطنداشا، خوصوصاً ده راهیبه، آزادلیق وئریلملیدیر کی، او، بیر فیکیر آدامی اولاراق آچیق شکیلده یازیلار واسطه‌‌سیله دؤورونون تأسیساتلارینین قوصورلاری حاقیندا اؤز دوشونجه لرینی ایفاده ائتسین. مووقّتی تطبیق ائدیلمیش بو قایدا_قانون مؤوجود وضعيّتین، تأسیساتلارین اینجیلیکلری حاقیندا آنلاییش آچیق شکیلده ائله بیر نؤقطه‌‌یه چاتانا قدر ساخلانیلیر کی، وطنداشلار سسلرینی بیرلشدیرمکله(هامیسینین یوخ البته) حؤکمدارا بئله بیر تکلیف گؤنده‌ریر: درین گؤتور_قویدان سونرا دینی تأسیساتا ده‌ییشیکلیک ائتمه‌یه قرار وئرمیش ایجماعلار حاکیميّت طرفیندن قورونسون، و کؤهنه دینی تأسیساتدا قالماق ایسته‌ینلره مانع اولونماسین. لاکین آچیق شکیلده هئچ کیم طرفیندن تنقید اولونمایان دینی قایدالاری قبول ائتمک و بونونلا دا بشریّتین یاخشیلاشماغا دوغرو ایره‌لی‌له‌ییشینی محو ائتمک، عئینی زاماندا دا گله‌جک نسلی نظره آلماماقلا اونا(گله‌جک نسله ت.) ضربه وورماق یول وئریلمزدیر. بیر اینسان بیلمه‌لی اولدوغو شئی‌لرده آیدینلانمانی شخصاً اؤزو اوچون، او دا آنجاق موعین موددته آرخا پلانا کئچیره بیلر؛ لاکین اوندان عمومیّتله واز کئچمک –تک اؤزو اوچون اولسون، یا دا داها پیسی: سونراکی نسیل اوچون– اینسانلیغین موقدس حوقوقلارینین پوزولماسی و آیاقلار آلتینا سالینماسی دئمکدیر.
اگر بیر شئیه خالقین اؤزونون بئله اؤز طالعیی اوچون قرار وئرمک حاقی یوخدورسا، مونارخین بونا هئچ حاقی اولمامالیدیر؛ چونکی اونون قانون وئریجیلیک استاتوسو محض بو پرینسیپین اوزه‌رینده دایانیر کی، او، بوتون خالقین ایراده‌سینی اؤز ایراده‌سینده بیرلشدیرمیش اولسون. اگر مونارخ بوتون حقیقی و یا تصوّور ئدیلن(و یا حیاتا کئچیریلمیش و یا پلانلاشدیریلمیش ت.) ایرلی‌له‌ییشلرین وطنداش اوچون تطبیق ائدیلمیش قایدا_قانون چرچیوه‌سینده باش وئردییینی‌گؤررسه، او زامان همین مونارخ خالقین معنوی سئچیملرینی(بورادا دین ت.) اونلارین اؤز عهده‌سینه بوراخمالیدیر؛ مونارخ بونا قطعیا قاریشمامالیدیر. لاکین قورویوجو فونکسییاسینی ساخلامالیدیر کی، بیر فرد دیگرینه گوج تطبیق ائده‌رک اونون آیدینلانماسینا مانع اولماسین. بیر مونارخ اؤز عظمتینی او زامان زده‌له‌ییر کی، او، حؤکومتینه خالقین اؤز دینی باخیشلارینی عکس ائتدیردییی یازیلارا نظارت حوقوقو وئریر، حتی او، (حؤکمدار ت.) بو آددیمی پیس نيّتله آتماسا بئله. بو زامان او اؤزونو بئله بیر قیناغا معروض قویور: جاسار نون است سوپرا گرامماتیجوس هم ده –و داها چوخ– اگر او، اؤز عالی حاکیميّتینی او قدر آلچالتمیش اولسون کی، اؤز دؤولتینده، اؤز رعیّتینه قارشی بعضی تیرانلارین دینی دئسپوتیزمینی مودافعه ائتسین.
اگر سوروشولارسا: بیز ایندی آیدینلانمیش بیر دؤورده یاشاییریق‌می؟ جاوابیم بئله دیر: یوخ، لاکین آیدینلانما دؤورونده یاشاییریق، چونکی، اگر کیمسه فیکیرله‌شیرسه کی، اینسانلار دینی مسئله‌لرده اؤز دوشونجه‌لریندن باشقاسینین رهبرلییی اولمادان یاخشی ایستیفاده ائده بیلرلر، هر شئیی حال_حاضردا اولدوغو کیمی قبول ائده‌رک آنالیز ائدیب دئیه بیلرم کی، بو او قدر ده دوغرو فیکیر دئییل، یعنی بئله بیر آیدینلانما دؤورونه هله یئتیشمه‌میشیک، لاکین آرتیق آیدینلیغا دوغرو گئدن یولون آچیق اولماسینی، آیدینلانماغا قارشی مانعلرین گئت_گئده آزالدیغینی دئمه‌یه ایمکان وئرن ایشاره لری گؤروروک. بو باخیمدان، ایندیکی دؤورو آیدینلانما دؤورو و یا فریدریخ(فریئدریجه) عصری آدلاندیرا بیله‌ریک.
بیر حؤکمدار اینسانلارا دینی مسئله‌لرده هئچ نه‌یی قانون کیمی تطبیق ائتمه‌یی، عکسینه اونلارا بوندا تام آزادلیق وئرمه‌یی دیله گتیرمه‌یی اؤزونه آلچالدیجی بیر حرکت سایمیرسا و عکسینه، بونو اؤزونون بورجو ساییرسا، یعنی او آرتیق “تکبّورل تولئرانت” سؤزونو اؤزوندن اوزاقلاشدیریبسا: اوندا او اؤزو آرتیق آیدینلانیب و بو گونکو، همچینین ده سونراکی دونیادا ان آزیندان اینسان اؤولادینین آیدینلیغینی آزاد ائدن و بونونلا دا اونلارا ویجدان مسئله‌لرینده اؤز دوشونجه‌سیندن سربست ایستیفاده ائتمک آزادلیغی وئرن بیر حؤکمدار کیمی تعریفلنمه‌یی آرتیق حاق ائتمیشدیر. اونون رهبرلییی آلتیندا یوکسک حؤرمته لاییق دین خادیملری اؤز وظیفه بورجلارینا ضرر گتیرمه‌دن قبول ائتدیکلری سیموولدان (دینی قایدالاردان ت.) فرقلی اولان قرارلارینی و دوشونجه‌لرینی بیر ضیالی کیمی آزاد و آچیق شکیلده دونیایا تقدیم ائده بیلر. بو جور وضعیتدن هئچ بیر وظیفه عهده‌لییی اولمایان بیریسی داها چوخ یارارلانا بیله‌جک. بو آزادلیق روحو اطرافا یاییلماغا باشلاییر، حتی او یئرلره‌ده کی، اورادا او، اؤز وظیفه‌‌سیندن سوی ایستیفاده ائدن و یا اونو دوغرو درک ائتمه‌ین حؤکومتلرین مانعلری ایله موباریزه آپارمالی اولور. لاکین اونلار (بئله حؤکومتلر ت. ) آزادلیغین اجتماعی ثابتلیک و بیرلییه نایل اولماق اوچون هئچ بیر تهلوکه تؤرتمه‌دییینی گؤره‌جک‌لر.
بورادا آیدینلانمانین اساس ایدئیاسینی، اینسانین اؤزوندن قایناقلانان سببلردن یئتکین اولماماقدان خلاص اولماسینی، اساساً دینی کونتئکستده ایضاح ائتدیم. چونکی، اوّلا اینجه‌صعنت و علم مسئله‌لرینده خالقین اوزه‌رینده قيّوملوق رولونو اویناماق بیزیم حؤکمدارلارین ماراغیندا دئییل. ایکینجیسی، دینی مسئله‌لرده یئتکین اولماماق یئتکین اولماماغین ان ضررلی و قورورا خلل گتیرن فورماسیدیر. صنعت و علم مسئله‌لرینده خالقا آزادلیق وئرن بیر دؤولت باشچیسینین دوشونجه طرزی بیر آز دا ایره‌لییه گئده‌رک بیر شئیی آنلاییر کی، اگر او خالقا اؤز دوشونجه‌سیندن آچیق شکیلده ایستیفاده ائتمکله اونلارا داها یاخشی قانونلارین یازیلماسی تکلیفینه ایجازه وئررسه بو اونون قانونو ائریجیلییینه هئچ ده تهلوکه یاراتمیر، حتی خالق حاضرکی قانونو ائریجیلییی جدّی تنقید ائتسه بئله؛ بونا(بئله بیر آددیمی آتان مونارخا ت.) بیزیم آرتیق گؤزل بیر نومونه‌میز واردیر؛ اوندان اوّل هئچ بیر مونارخ بئله بیر آددیم آتماییب.
حتی اؤزو آیدینلانمیش و کؤلگه‌دن قورخمایان و عینی زاماندا اجتماعی ثابتلییی تامین ائدن نیظام_اینتیظاملی و ایزدیحاملی اوردویا مالیک بیر رهبر هئچ بیر آزاد دؤولتین دئمه‌یه جارت ائتمه‌دییی بیر شئیی اؤز تبعه‌لرینه دئیه بیلر: ایسته‌دییینیز قدر و ایسته‌دییینیز شئیلرله موباحیثه ائدین(تئنقیدی دوشونون آنلامیندا ت.) آمما، اطاعت! ائدین! بو، بیزه اینسانی حرکتلرین قریبه و گؤزلنیلمز بیر نومونه‌سینی گؤسته‌ریر، اونو (اینسانی حرکتلری ت.) بوتونلوکده نظردن کئچیرسک اونون ایچه‌ریسینده دئمک اولار کی، هر شئیین پارادوکسال اولدوغونو) گؤرریک. بئله‌کی، گئنیش وطنداش آزادلیغی خالقین اینتئللئکتوال(و یا فیکیر ت.) آزادلیغی اوچون ده‌یرلیدیر و اونا عئینی زاماندا آشا بیلمه‌یه‌جه‌یی مانعلر قویور؛ بونون عکسینه اولاراق وطنداش آزادلیغینین داها دار چرچیوده اولماسی فیکیر آزادلیغینا، اونون تام گوجو ایله گئنیشلنمه‌سینه شرایط یارادیر. اونا گؤره ده، طبیعتین قایغیسینا چوخ دقتله قالدیغی بو توخوم اینسانین آزاد دوشونمک مئیلی و پئشه‌سی او سرت قابیغین ایچه‌ریسینده جوجررسه زامان کئچدیکجه او، عکس تأثیرله خالقین دوشونجه طرزینه تأثیر گؤسته‌رر کی(اینسانلار، بونونلا یاواش_یاواش آزاد فعالیّت باجاریغینا یییه‌له‌نیرلر). سوندا بو حتی حؤکومتلرین اساس کاراکتئرینه تأثیر ائدیر و اونلار ماهیییتی بیر قورغودان(اشیادان) داها چوخ شئی کسب ائدن اینسانا اونون لیاقه‌تینه اویغون یاناشماغین حتی حؤکومتلرین اؤزلری اوچون فایدالی اولدوغونو اؤیره‌نیر.
ترجومه ایلک اولاراق باکی آراشدیرما مرکزی‌نین سایتیندا نشر ائدیلمیشدیر.
